Origjina e Jetes

Si ka lindur jeta ne planetin tone?

Kjo eshte nje pyetje te cilen njerezimi ia ka bere vetes qe ne zanafillen e vet, dhe me gjithe shpjegimet e panumerta qe nga lashtesia gjer me sot, vazhdon te mbetet ndoshta po aq sfiduese sa kur u pyet per here te pare.

Ne kete hyrje te shkurter do te perqendrohemi kryesisht tek shpjegimet e ofruara nga shkencat natyrore.

Hipoteza e Panspermias sugjeron se Jeta ne Toke e ka origjinen nga nje tjeter burim ne Univers.

Kjo eshte nje mundesi, por ne te njejten kohe kjo hipoteze nuk ofron ndonje shpjegim se pse Jeta eshte dashur medeomos te transportohet ne Toke.

Pse, per shembull, kjo hipoteze nuk e merr ne konsiderate mundesine qe Jeta ka buruar ne Toke, dhe prej ketu transportohet neper Univers?

Dy shkencetare, Haldane dhe Oparin, sugjeruan nje skenar se si kushtet fillestare te jetes ne Toke mund te kene qene. Molekulat e thjeshta organike, qe permbajne karbon, u formuan te parat.

Me pas, energjia diellore dhe nxehtesia e cliruar nga toka rezultoi ne reaksione kimike qe u vijuan nga prodhimi i molekulave te vogla nga sinteza e substancave ne atmosfere.

Keto molekula formuan rendom proteina, karbohidrate dhe acide nukleike, e si rrjedhoje nga bashkimi i tyre u lind dhe organizmi i pare.

Per te verifikuar qe nje fenomen i tille, te quajtur edhe “supe prebiotike”, mund te rezultoje ne krijimin e ketyre molekulave (si rrjedhoje, vete jetes), Stanley Miller sintetizoi ne menyre te suksesshme lende organike nga substance inorganike(1). Ne fakt, ky konsiderohet si eksperimenti klasik i Origjines se Jetes.

Oparin-i propozoi, gjithashtu, se molekulat e thjeshta organike do te krijonin “koacervate”, struktura sferike qe i mbeshtjellin ato duke mundesuar zhvillimin e reaksioneve katalitike ne brendesi.

Sidoqofte, nuk eshte e qarte akoma se si kjo mund te ndodhe; A eshte bashkimi i molekulave i mjaftueshem per katalizimin e tyre? Cilet jane katalizatoret ne kete rast?

Bota e ARN-se, term ky i formuluar nga Walter Gilbert ne vitin 1986, i referohet nje faze te hershme te jetes ne planetin Toke.

Ne kete faze prania e proteinave katalitike nuk ishte e nevojshme sepse ARN-ja kishte rol te dyfishte, ate te ruajtjes se informacionit gjenetik dhe ate te katalizatorit ne nje sistem primitiv vete-replikues(2).

ARN-ja eshte me e thjeshte se proteinat dhe mund te kene evoluar me shpejt.

Sidoqofte, pyetja mbetet – nese ARN-ja ishte e para molekule, atehere duhet te jete formuar pa pranine e enzimave, dhe si rrjedhoje kjo kerkon shpjegim se si nukleotidet u bashkuan per te formuar ARN-ne?

Cfare mundesoi formimin e zinxhiret te nukleotideve, dhe ARN-se si rrjedhoje?

Aleksander Graham Cairns-Smith, biolog molecular dhe kimist, sugjeron te kunderten – qe acidet nukleike jane formuar me vone dhe te parat kane qene proteinat.

Ne librin e tij Ardhja e Gjenetikes: Dhe Origjina Minerale e Jetes ai propozon qe proteinat e para u sintetizuan nga kristale minerale inorganike, dhe ne kete faze as ADN-ja as ARN-ja nuk ishin prezente.

Me vone bashke me molekulat organike kemi edhe ardhjen e Gjenetikes ne skene. Nje pikepytje serioze ne lidhje me kete model eshte se sugjeron qe Origjina e Jetes eshte nga lenda inorganike, apo me gjuhe popullore, nga guri. Dhe kjo eshte dicka qe shume e kane te veshtire ta pranojne.

Kjo hyrje e shkurter e hipotezave kryesore ne lidhje me Origjinen e Jetes tregon se nuk ka model “standart”, dhe secili nga modelet e mesiperme ka avantazhet dhe dobesite e veta.

Sidoqofte, eksperimenti i Stanley Miller-it ofron evidence te forte qe molekulat organike mund te sintetizohen nga inorganiket ne kushte te ngjashme me ato te Tokes ne fazat e hershme te ekzistences se saj.

Dhe nje fjale te fundit ne lidhje me perspektiven religjioze te Origjines se Jetes; njerezit e lashte zhvilluan dy menyra te menduarit, folurit dhe te perftuarit te njohurive – mitin dhe logosin(3).

Te dyja ishin themelore, dhe plotesuese te njera tjetres, si menyre per te zbuluar te verteten, secila ne sferen e vet te kompetences.

Miti perqendrohej ne origjinen e jetes dhe thellesine e mendjes njerezore, jo me ceshtjet e perditshme praktike apo empirike. Miti kerkon te zbuloje e gjeje kuptim ne jeten tone.

Historite mitologjike me heronj qe zbresin ne Boten e Pertejme, apo qe luftojne shtriga e bisha, demonstrojne realitetin e subkoshiences njerezore, qe nuk mund te njihet thjesht nepermjet arsyes, por qe ka nje ndikim te thelle mbi pervojen dhe sjelljen tone.

Miti as nuk mund te demonstrohet, as nuk kerkon prove racionale, por lidhjen me njerezit e ka te ngjashme me ate te artit apo muzikes. Ne anen tjeter, logosi ishte po aq i rendesishem.

Eshte menyra racionale, pragmatike dhe shkencore e te menduarit qe mundeson njerezit funksionimin normal te jetes dhe ceshtjeve materiale. Ndryshe nga miti, logosi duhet te perkoje saktesisht me faktet dhe realitetin e jashtem per te qene efikas.

Ne menyre te ngjashme nese zevendesojme mitin me religjionin, atehere rrjedhimisht perspektiva qe kjo e fundit ofron ne lidhje me Origjinen e Jetes nuk ka vend ne sferen e shpjegimeve shkencore empirike.

Fatos Kopliku

Origjina e jetes ne toke



Ideja qe vullkanet mund te kene luajtur nje rol te rendesishem ne shfaqjen e jetes mbi toke, eshte mjaft e vjeter, e megjithate disa kerkues e kthejne kete hipoteze ne qender te debatit. Arsyeja kryesore e rihapjes se debatit jane analizat e kryera mbi proveza te marra nga nje prej eksperimenteve me te famshme te historise.

Krijimi i jetes ne laborator eshte nje prej arritjeve me te medha qe nje kerkues mund te shpresoje, dhe qe do ti falte fame kujtdo ekipi qe do te arrinte ne rezultat pozitiv.

Eksperimenti me i famshem i njohur deri me sot ne kete fushe eshte ai Stanley Miller, i kryer ne laboratorin e cmimit Nobel te kimise Harold Urey ne Universitetin e Cikagos. Rezultatet e arritur ne ate kohe por qe per arsye te panjohura, Miller vendosi te mos i publikoje jane edhe me shpresedhenese sec mendohej.

Stenlei Miller donte te testonte teorite e Aleksander Oparine (Aleksandr Oparine) dhe Xhon Haldane (John Haldane) sipas te cileve perberes kimike si metani, diokside i karbonit ose amoniake te ndodhur ne atmosferen primitive te Tokes, do te kishin bashkevepruar nen aksionin e rrezeve ultravjollce (UV) ose te rrufeve dhe do te kishin formuar molekula me te medha qe do te kishin rene ne oqean. Brenda kesaj, “supe primitive”, molekulat organike do te kishin lejuar formimin e qelizave te para te gjalla.

Miller percepton dhe krijon nje pajisje qe imiton kushtet e atmosferes se Tokes se hershme, e cila sillte avuj uji te pasuruar me metan, amoniak dhe hidrogjen prane disa elektrodave qe simulonin veprimin e rrezeve ultravjollce ose rrufeve. Me 1953 Miller publikon ne Science rezultatet e eksperimentit te tij: kishte arritur te prodhonte 5 acide aminik, perberesit baze te proteinave dhe te jetes, duke u nisur nga supa primitive e pajete.

Ajo qe eshte edhe me e cuditshme eshte se kjo nuk perbente gjithe suksesin e Millerit dhe nje pjese te rezultateve (ato me te rendesishmet) ai i mbajti te fshehura. Xhefrei Bada (Jeffrey Bada-Scripps Institution of Oceanography, USA), koleg i ngushte dhe bashkepunetor i Miller, trashegoi pas vdekjes se ketij te fundit me 2007 gjithe materialin e tij kerkimor.

Thuajse rastesisht Bada zbuloi ne nje kuti laboratori provezat e eksperimenteve te prodhuara me nje pajisje lehtesisht te modifikuar per te imituar kushtet prane shperthimi vullkanik.

Fale teknologjive te sotme laboratorike Xhefrei Bada (Jeffrey Bada), Adam Xhonson(Adam Johnson-Indiana University) dhe koleget e tyre arriten te zbulojne 22 acide aminike. Forca e shperthimit vullkanik, dhe presioni i avullit mund te shpjegoje ndryshimin.

Sidoqofte eksperimentet e Millerit jane akoma me provuese se sa mendohej dhe perforcojne idene qe vullkanet dhe geizeret mund te kene luajtur nje rol te rendesishem ne shfaqjen e jetes mbi Toke.

Ajo qe mbetet e pashpjegueshme eshte se pse Miller nuk i publikoi keto rezultate ne artikullin zyrtar te publikuar ne Science duke qene se perbenin nje prove akoma me te forte nga ato te publikuara.

Nga ana tjeter lind natyrshem pyetja: A ka kryer Miller eksperimente te tjera te ngjashme me rezultate edhe me pozitive por te papublikuara?

Cécile Dumas

Ahhhhhh , keta shkencetaret dite e me shume po me merzisin , japin teori te kota perzijn çka te mundin :ADN , ARN , Proteina , Vullkane , Avuj , Gazra , Jashtetoksorë , Bakterie , Qeliza ....

Një asteroid ka zhdukur dinozaurët duke i hapur rrugën njeriut

Një asteroid ka zhdukur dinozaurët duke i hapur rrugën njeriut Një skuadër prej 41 shkencëtarësh nga mbarë bota, pas shqyrtimit të të dhënave të mbledhura gjatë këtyre 20 viteve, ka konfirmuar shkakun e së ashtuquajturës zhdukje të Kretacen-Terciarit (KT), kur krijimi i kushteve të pabanueshme në Tokë rreth 65 milionë vite më parë solli zhdukjen e më tepër se gjysmës së llojeve të deriatëhershme të planetit.

Bota shkencore ka qenë e ndarë derimëtash në lidhje me shkakun e zhdukjes, nëse ky vinte nga asteroid apo nga veprimtaria vullkanike 1.5-milionë-vjeçare në zonën e Dekanit në Indi.

Studimi i ri, i kryer nga shkencëtarë të disiplinave të ndryshme nga shtete të Evropës, Amerikës dhe Japonia dhe botuar së fundmi në revistën "Science", vë re se shkaku i zhdukjes ka qenë pikërisht një asteroid me gjerësi 15 km që ka goditur Tokën në Çikshulub, Meksikë.

"Kjo shkaktoi zjarre në shkallë të gjerë, tërmete mbi 10 rihter, shkarje kontinentale që formuan më tej cunami," thotë Xhoena Morgani, e Kolegjit Imperial Londër, bashkautore e studimit.

Mendohet se asteroidi e ka goditur Tokën me një fuqi miliarda herë më të madhe se bomba atomike në Hiroshimë. Morgani shton se "goditja vdekjeprurëse për dinozaurët" erdhi kur lënda e ngritur nga shpërthimi u përhap në atmosferë duke mbështjellë planetin në errësirë e duke shkaktuar një dimër mbarëbotëror që "zhduku shumë lloje që nuk mundën t'i përshtateshin këtyre kushteve armiqësore".

Shkencëtarët morën në shqyrtim punën e paleontologëve, gjeokimistëve, modeluesve të klimës, gjeofizikanëve dhe sedimentologëve të cilët kanë grumbulluar gjatë 20 viteve të fundit fakte rreth zhdukjes KT.

Të dhënat gjeologjike tregojnë se ka qenë një ngjarje e caktuar ajo që nisi zhdukjen e dinozaurëve dhe shkatërrimin e përshpejtuar të ekosistemeve detare dhe tokësore, dhe se vetëm goditja nga asteroid "ishte i vetmi shpjegim i mundshëm".

Peter Shulte i Universitetit të Erlangenit në Gjermani, kryeautor i studimit, thotë se të dhënat fosile tregojnë qartë një zhdukje masive rreth 65.5 milionë vjet më parë, periudhë kjo që njihet si kufiri K-Pg.

Me gjithë të dhënat për veprimtari vullkanike në Indi, ekosistemet detare dhe tokësore shfaqnin luhatje minimale gjatë 500'000 viteve para kufirit K-Pg, gjë që do të thotë se zhdukja nuk kishte nisur që më parë dhe nuk ishte shkaktuar nga shpërthimet vullkanike.

Teza e vullkanit të Dekanit vihej në dyshim, sipas ekipit shkencor, dhe nga modelet kimike atmosferike, të cilat tregojnë se goditja nga asteroidi do të kishte lëshuar sasi shumë më të mëdha të squfurit, pluhurit dhe blozës në shumë më pak kohë se sa shpërthimet vullkanike, duke shkaktuar errësim dhe ftohje të skajshme.

Gereth Kolinsi, një tjetër bashkautor nga Kolegji Imperial, thotë se goditja nga asteroidi shkaktoi një "ferr" të atillë që shënoi fundin e sundimit 160-milionë-vjeçar të dinozaurëve, por që i hapi rrugën gjitarëve.

"Zhdukja KT ka qenë një çast kyç në historinë e Tokën, duke i hapur përfundimisht rrugën njeriut të bëhet lloji mbizotërues në Tokë," pohon ai në studim.

Kolinsi ka krijuar gjithashtu një faqe (http://impact.ese.ic.ac.uk/ImpactEffects/Chicxulub.html) që jep mundësinë të shikojmë pasojat e goditjes nga asteroidi.

Diskutimet mbi fillimin e jetës në Tokë janë të shpeshta mes shkencëtarëve, kjo nga vetë fakti që tema është shumë delikate në aspekt shkencor po aq sa edhe në atë shoqëror. Në fakt kjo temë doli të jetë më e vështirë sesa u mendua të jetë në vitet '50, sidomos me dështimin e vërtetimit praktik se jeta në Tokë mund të jetë zhvilluar në etapat e evolucionit biokimik.

Është e kuptueshme që gjatë shqyrtimeve të tilla, grupi eksperimentues është i prirur të jetë paragjykues, duke ndikuar direkt në rezultatet (ose mungesën e tyre) e punës.

Çëshja qëndron se as sot ky soj sfidimi nuk është shpjeguar plotësisht. Evolucioni biokimik, është një pikësynim i zgjatur shkencor nga kërkesat që shtron shoqëria e sotme. Provat shkencore dëshmojnë që nga metani, uji, hidrogjeni, amoniaku janë formuar amino acide të numërta dhe, burimisht janë formuar proteinat. Thjeshtësia e kësaj qëndron që kushte të përafërta me kushtet e supozuara të Tokës së hershme për reagimin e komponimeve të tipit të metanit arrihen në përpjesa të zvogëluara në laboratore dhe kjo premton një gjysëm sukses për shpjegimin e idesë në fjalë. Rol thelbësor ka edhe koordinimi i elementeve të nxehtësisë në procesin e zhvillimit të jetës.

Duke e thënë shkurt, problemi kyç, mes të tjerave, është pamundësia me i përfshi dhe me i përcaktu të gjitha elementet e nevojshmë për formimin e makromolekulave me funksione të caktuara jetësore. Ndaj këtu është e patjetërsueshme përfshirja e faktorit të rastësisë në shqyrtime, dhe meqë paraqitja e këtij të fundit do të përfshinte mundësi të panumërta të sistemimit deri në atë pikë që "të funksionojë", në praktikë e pamundëson realizimin e saj.

Me rritjën e rivalitetit mes feve dhe ateizmit, teorive të këtilla iu është dhënë rëndësi e madhe, automatikisht duke i shndërruar në mjet luftues/sulmues politikash teologjike. Prandaj kemi paraqitjen e teorive anësore mbi zhvillimin e jetës në Tokë, që herë janë të vërtetuara me prova brenda mundësive, e herë bëjnë fole pushuese për qeniet e dyzuara në shkencë dhe teologji.

Prej atyne më të rëndësishme dhe të pranueshmë në qarqet akademike, po e përmend teorine e panspermias, që supozon krijimin e jetës në Tokë nga një farë e jashtme. Dhe për plotësimin e kërkesave shkencore, provat mbi këtë mundësi qëndrojnë në faktin se kometa të caktuara përmbajnë mikroorganizma bakterie. Pra, dhe ky shpjegim rangohet në ndodhitë shumë të mundshme të krijimit të jetës në Tokë.

Pastaj, kemi dhe teori të tipit që jeta në Tokë është krijuar nga një krijues jashtë univerzit. Kjo personalisht si ide më bën shumë përshtypje, sepse automatikisht mund të vërehën të meta që në fund e bëjnë teorinë e panevojshme, apo në rastin më të keq, të nevojshme për vetngushëllim.

Është e natyrshme që çdo gjë në univerz është e vazhdueshme, dhe natyra në vete është barazpeshë e forcave ndërlidhëse të "atyre që jetojne" (jetë mund të jetë dhe nxitimi i elektroneve në atomet e bakrit, bjen fjala). Përfshirja e zotit në një sistem të tillë jetese paraqet një jovazhdueshmëri dhe çrregullim të tërë ciklit natyror, sepse zoti si diçka (edhe me aftësitë hyjnore që i atribuohen) patjetër duhet të jetë së paku një dimenzional - dhe si i tillë normalisht i jep natyrës koncept tjetër që nuk përputhet me obzervimet dhe matjet shkencore. Ky model i ngecjës së univerzit në tërësi i jep tërë idesë së teorisë një absurditet të tipit të veçantë, që e rangon në mesin e atyre për vetngushëllim.

Duke ardhur në këtë pikë, ku në shqyrtim fusim dhe madhësi jashtë-tokësore, vlen të theksohet që edhe në rastin e jopërputhjës së probabilitetit mbi krijimin e jetës në Tokë (10^40.000?), nuk asgjësohet mundësia që jeta të jetë krijuar jashtë Tokës (që lidhet direkt me teorinë e ekzogjenezës).

Në fund, e tërë baza e çështjës që përdoret si argument/kundërargument për pohimet e zotit është i paarsyeshëm, meqë dhe këtu ekziston një mundësi e jo saktësi për të qenë njëra e saktë mbi të tjetrën, mirëpo nuk preferohet që të përdoret si argument për pohimin mbi ekzistencën e zotit, meqë është fije që anon nga provat e vërtetimet shkencore dhe jo aludimet teologjike.

Te lumte Gjinkalla per shkrimin qe ke hedhur!

flm Nikolaos,por se di a e ke kuptua drejtshkrimin ngase ne kosovaret,nuk shkruajme ngjashem sikurse ju shqiptaret,meqe ra fjala kam munguar nje kohe,por pasi jam kthyer ty rralle po te shoh ketu,cila eshte arsyeja?

Nje shkrim qe te fut ne mendime dhe te arsyetosh me mendje te ftot,bravo gjinkalla

njeriu bart me vete disa mistere te quditshme dhe te rendesishme qe ndoshta nuk do ti zbuloj kurr , por me rendesi eshte qe njeri duhet ta kuptoj se eshte i pa fuqishem ne krahasim me krijuesin dhe duhet te kuptoj here do kur qe eshte i manget ne shum lemi dhe ka nevoj per ndihme dhe shpetim, ose ose mbetet i deshtuar pergjithmone.!!!!

1.kufiri i mendjes
2.mungesa e fakteve
3.mosbesimi ne krijues
4.armiqesia mesvllazerore
5.mos arsimimi
6.shmangia e sendeve qe na rrethojn.:::

te gjitha keto aspekte njeriu po i lene anash per kete aresye nuk i kupton proceset natyrore sepse eshte i manget ne besim.!!!!

ndryshojne mendimet e shkenctarve me provat ata nuk kan prova ce do te thote se ata nuk e kan akoma idene e krijimit te tokes klm tung

esht thene se shkenca pa fe eshte e dobet dhe feja pa shkencen eshte e cale.

Origjina e jetës



Çdo qenie e gjallë mbi tokë ka lindur nga nja paraardhës i vetëm. Por nga ka ardhur? Dhe si është formuar? Një udhëtim në kohë për të gjetur përgjigjet

Si ka nisur jeta? Është pa dyshim një prej pyetjeve më të rëndësishme të biologjisë. Por edhe një prej më të vështirave për t’iu përgjigjur; përveçse është dhe më e diskutueshmja. Shkencëtarët diskutojnë çdo hap që ka çuar tek organizmat e parë të gjallë dhe ai prej tyre që do të zbulojë molekulat dhe mekanizmat që bëjnë të funksionojë jetën do të ketë pothuajse të garantuar Cmimin Nobel.

Problemi në studimin e origjinës së jetës është i ndërlikuar prej një tjetër pyetjeje të vështirë: çfarë është jeta? Definicionet janë më shumë se dhjetëra. Programi i ezobiologjisë i NASA ka përshtatur, për shembull, definicionin e jetës si “sistem kimik që vetëushqehet dhe i nënshtrohet evolucionit darvinian”. Pra, një mënyrë për të identifikuar karakteristikat e përbashkëta të jetës dhe për të kujtuar që gjallesat nuk janë aspak “gjëra”, por një proces i udhëhequr prej reaksioneve kimikë: metabolizmi.

E megjithatë, edhe pse nuk kemi të gjithë përgjigjet për origjinën e jetës, studimet e kohëve të fundit ofrojnë tregues të rinj entuziasmues. Vitin e kaluar shkencëtarët kanë zbuluar fosilet absolutisht më antikë në një shkëmb sedimentar 3.4 miliardë vite të lashtë, në Streley Pool në bregun perëndimor të Australisë. Shkëmbi përmban struktura mikroskopike të ngjashme me qelizat, të rrethuara nga “gjurmë dixhitale” kimike, tregues ky i një aktiviteti biologjik. Bëhet fjalë për izotope të karbonit të pranishëm në përmasa që tregojnë konvertimin nga CO2 – anhidriti karbonik – inorganik, në molekulat organike që prodhohen prej qelizave të gjalla.

“Kemi zbuluar njësi të konservuara në mënyrë fantastike dhe të përfshira në dritare të vogla mes kokërzave të rërës, që duket se e kanë shmangur shtypjen. Janë struktura të ngjashme me qelizat, morfologjia e tyre është e llojit biologjik dhe kimia e tyre e pajtueshme me rrugët metabolike biologjike”, shpjegon Martin Brasier, paleobiolog në Universitetin e Oksfordit.

Kimia e shkëmbit tregon që, veç të tjerash, këta mikrobe primitivë gjeneronin energji përmes reaksioneve kimikë që përdornin squfurin, të ngjashëm në këtë me sulfobakteret aktualë. E qartë që këta mikrobe të lashtë ishin një formë boll e sofistikuar e jetës dhe vështirë se përfaqësojnë organizmat e parë të gjallë.

Atëherë, kur e ka pasur fillimin jeta? Vështirë që organizmat e parë të jenë shfaqur më herët se 4 miliardë vite më parë, pra 500 milionë vite pas formimit të Tokës. Në atë kohë, planeti ynë ishte një botë uji dhe toka e thatë kishte marrë formën e harqeve të izoluar, më shumë se sa të kontinenteve të vërtetë. Shkëlqimi i Diellit ishte vetëm 70 përqind i atij aktual dhe veprimtaria vullkanike rriste temperaturat deri në kushte të buta, mes 25 dhe 60 gradë celsius.

Toka primitive

Në krahasim me sot, Hëna ishte më afër, shkaktonte batica më të forta dhe Toka rrotullohej më shpejt rreth vetes. Ditët ishin më të shkurtra dhe kohëzgjatja e tyre ishte mes tetë dhe dhjetë orëve. Sipërfaqja goditej vazhdimisht nga mbetje shkëmbore të Sistemit Diellor primitiv gjatë Bombardimit të Madh të Vonë kur nuk ishin të pazakontë meteorë dhjetë herë më të mëdhenj se sa ata që shkaktuan shfarosjen e dinosaurëve.

Pasi përfundoi 3.8 miliardë vite më parë, ky eon Adean (eoni është kategoria e shkallës më të lartë mes nëndarjeve të shkallës së kohëve gjeologjike) – emri i të cilit frymëzohet nga bota e grekëve të lashtë – nga ideja e një ferri mbi Tokë. E megjithatë, për mikrobet ishte një lloj parajse.

Në fakt, meteorët do të ishin vektorët e rëndësishëm metalikë me jetë në sipërfaqen e tyre; nga ana e tyre, energjia vullkanike dhe drita diellore ofronin energjinë e nevojshme. Toka primitive, edhe pse në pamje të parë duket se ka qenë armiqësore ndaj qenieve si ne, ishte në fakt një vend shumë i gjallërishëm ku mund të zhvillohej jeta.

Mbështjellë nga gazrat, atmosfera ishte pa oksigjen, një produkt i rrallë që prodhohet nga bimët dhe algat, që atëherë nuk ekzistonin. Atmosfera primitive përmbante në fakt metan, anhidrit karboni, anhidrid sulfuri, acid sulfhidrik dhe avuj uji në sasi. “Këto substanca na duken toksike, e megjithatë janë në pjesën më të madhe lëndë të para ideale për jetën e mikrobeve. Për to, ajo botë ishte një parajsë”, thotë Braiser.

Ndoshta nuk do të zbulojmë asnjëherë gjurmët e jetës primitive të konservuar në dokumentimin fosil dhe që ngjitet në kohë përtej mikrofosileve australianë. Siç shpjegon Braiser, “përpara 3 miliardë e gjysmë viteve provat janë ekskluzivisht minerale apo kimike, ndoshta sepse këta shkëmbinj të vjetër janë shumë të përkeqësuar për të konservuar mbetjet e qelizave. Cdo formë jete është qelizore. Për këtë arsye qelizat fosile janë një bankë prove thelbësore për fillimet e jetës”.

Për të rindërtuar ngjarjet e ndodhura përpara daljes së qelizave të para, disa shkencëtarë ndjekin madje një rrugë të ndryshme: simulojnë evolucionin e mundshëm të jetës duke krijuar përbërësit e saj në laborator. Eshtë strategji e frymëzuar nga një ide e viteve njëzetë, sipas të cilës organizmat e parë u shfaqën nga një “përzierje fillestare” molekulash organike.

Një test i rëndësishëm për teorinë e përzierjes fillestare u zhvillua në 1952 nga kimistët Stanley Miller dhe Harold Urey. Ata kaluan nëpër një shkarkesë elektrike (rrufe e simuluar) një pajisje prej qelqi që përmbante një përzierje gazesh që mendohej të kenë qenë të pranishëm në atmosferën primitive të Tokës, pra metan, amoniak, hidrogjen dhe avuj uji. Uji që u kondensua në këtë “oqean” artificial përmbante aminoacide, tullat e proteinave, molekula të domosdoshme për jetën.

Shkencëtarët që studiojnë substancat kimike që u paraprinë qelizave të para këmbëngulin se jeta nuk u shfaq në një ngjarje të vetme. “Origjina e jetës nuk është një Big Bang”, konfirmon Philipp Holliger i laboratorit të biologjisë molekulare në MRC (Medical Research Council) në Cambridge. “Nuk është një shkëndijë hyjnore që i bën gjërat të gjalla, se sa një tranzicion. Ndoshta ishte një zonë ngjyrë gri ku materia merr në mënyrë progresive formën e jetës”, shton ai.

Atëherë, nëse për të gatuar pararendësit e jetës në një përzierje fillestare kërkon një zjarr të ngadaltë, cilët ishin përbërësit? Të gjithë qeniet e gjalla përbëhen nga ADN, ARN, proteina dhe lipide: katër molekula shumë të rëndësishme për qelizat. Lipidet, për shembull, përbëjnë membranën, pengesën që ndan një qelizë nga ambienti i jashtëm dhe i lejon të rregullojë reaksionet e brendshëm metabolikë. Por nëse sot receta e jetës kërkon pashmangshmërisht këta katër ingredientë, ndoshta gjërat nuk kanë shkuar gjithmonë kështu.

Bota në ARN

Ja paradoksi: në qelizat aktuale proteinat janë mbështetja strukturore dhe kryejnë funksionin e enzimave (katalizatorët që mundësojnë reaksionet kimikë), ndërkohë që gjenet e ADN kodifikojnë informacionin për të prodhuar proteina. Është dilema klasike e vezës dhe pulës: kush ka lindur më parë, ADN apo proteinat?

Asnjë nga të dyja, duket se është përgjigja. U ka paraprirë vëllai i madh i ADN, që është ARN. Ndonëse të dyja janë të formuara nga nukleotide (katër “germat: që formojnë sekuencat e ADN dhe ARN), dy molekulat kanë personalitete të ndryshëm. Ndërkohë që ARN është një molekulë reaktive e përbërë nga një zinxhir i vetëm nukleotidesh, struktura karakteristike me helikë të dyfishtë e ADN e bën të qëndrueshme nga pikëpamja kimike dhe si rrjedhim një molekulë më të besueshme për të arkivuar informacionin gjenetik. Ashtu si proteinat, zinxhiri i ARN mund të rivishet më tej në struktura tridimensionale që vënë në kontakt molekulat, duke favorizuar katalizën e reaksioneve.

Prandaj ARN mund të kryejë teorikisht funksionet e ADN dhe proteinave: duke u sjellë si një vektor informacioni, por edhe si katalizator. Nëse reaksionet do të përfshinin aftësinë për të bashkuar në zinxhir nukleotidet për të krijuar një kopje të zinxhirit, molekula do të zotëronte edhe cilësitë që përcaktojnë jetën, domethënë aftësinë për t’u rikrijuar dhe të trashëguar informacionin. Me fjalë të tjera, riprodhimin.

Shumë biologë besojnë se ARN ka qenë “replikuesi i parë” dhe që Toka në fillimet e saj ka qenë një “botë në ARN”, dominuar nga këta pararendës të jetës. Prova më e mirë që mbështet këtë hipotezë buron nga ribozomet, fabrikat e proteinave të qelizës. Pothuajse të gjithë reaksionet qelizorë janë të katalizuar nga proteinat, në veshjen e tyre si enzima. Megjithatë, enzima më e rëndësishme e robozomit është një “ribozim”, domethënë një enzimë e ndërtuar nga ARN. Dhe duke qenë se përdoret nga të gjithë format e jetës, ribozomi është ndoshta një trashëgimi e botës së ARN.

Megjithatë, molekula vetëprodhuese e botës në ARN ka humbur në natën e kohëve. “Më e mira që mund të bëjmë është që të ndërtojmë në laborator një molekulë sozi, për të studiuar cilësitë e saj dhe për të kuptuar cfarë ka ndodhur katër miliardë vite më parë”, konfirmon Holliger. “Vetëriprodhimi, i përmbledhur tek aftësia trashëguese, do të përfaqësonte tranzicionin nga bota e kimisë, tek ajo e biologjisë”, shton. Deri tani Holliger ka krijuar një enzimë të përbërë nga 200 germa të ARN në gjendje të lexojnë dhe shkruajnë fragmente të shkurtër të ARN, duke përfshirë edhe sekuencën e vet të nukleotideve. Objektivi është që të kopjohet në këtë enzimë në ARN të gjithë sekuencën e saj.

Gabimet në kopjim, të ashtuquajturit mutacione, mund të përmirësojnë ARN, pra mund ta bënin më të shpejtë dhe të saktë në riprodhim. Dhe me një burim të kufizuar burimesh mjedisore, në formën e “tullave” të nukleotideve, është e mundur të vërehet një evolucion për përzgjedhjen natyrore. Do të bëhej fjalë për një “përzgjedhje kimike” të udhëhequr nga mbijetesa e katalizatorëve më eficientë.

Qeliza e parë

Hapi tjetër në rindërtimin e jetës është krijimi i një qelize. Membranat qelizore janë të përbëra nga lipide, apo më saktë yndyrna: molekula me një kokë hidrofile (të afërta me ujin) dhe një bisht lipofil (afër me lipidet). Këto molekula formojnë një shtresë të dyfishtë lipidike, ku pjesët lipofile të molekulave vendosen përballë njëra-tjetrës dhe formojnë një mbushje vajore të një “sanduici” hidrofil.

Ashtu si ndodh me pikat e vajit në ujë, grupet kimikë pranë ujit bashkohen dhe vetëmblidhen në mënyrë spontane duke krijuar një “fshikëz”, një sferë të zhytur në ujë dhe që përmban ujë brenda vetvetes. Në se më pas, në brendësi të fluskës lipidike ka ARN, atëherë kemi krijuar qelizën primitive, një “protocelulë”.

Studimi i sjelljes së ARN të futur në këto protocelula na ka mundësuar të kuptojmë disa gjëra shumë interesante mbi pararendësit e jetës. Duke bashkëpunuar me një pioner të protocelulave si Jack Szostak, biofizikania Irene Chen e Universitetit të Harvardit, ka zbuluar që protocelulat e ARN rifryhen kur ARN riprodhohet.

Membranat janë kështu të përshkueshme nga molekula shumë të vogla, si nukleotidet. Por pasi këto molekula hyjnë, ato renditen e vihen në resht për të krijuar zinxhirë të gjatë ARN-je, shumë të mëdha për të dalë sërish. Dhe duke qenë se molekulat e ARN kanë një ngarkesë elektrike negative, tërheqja elektrostatike thith në qelizë ione të vegjël të ngarkuar pozitivisht. Në atë pikë, uji ndjek ionet për osmozën dhe qeliza rifryhet.

“Kemi zbuluar që ARN përkthente rritjen e vet drejtpërdrejtë në rritjen e të gjithë qelizës. Nuk është e nevojshme të shtohen enzima apo molekula të tjera në sistem: është pasojë e thjeshtë e cilësive fizike dhe kimike”, shpjegon Chen. Qelizat që shfrytëzojnë burimet për t’u rritur më shpejt do të dilnin më mirë se “simotrat” e tyre. Eshtë një formë e parë e përzgjedhjes natyrore.

Megjithatë, disa shkencëtarë kanë dyshime se riprodhimi i jetës në laborator do të na tregojë historinë e plotë të origjinës së jetës. “Edhe nëse sot do të realizonim një eksperiment ku, duke nisur nga substancat kimike, do të kishim në sintezë një jetë të re, ky nuk është demonstrim që jeta ka lindur pikërisht kështu. Do të kishim më shumë një rrëfim që do e bënte më bindëse”, thotë Bill Martin, biolog evolucionist në Universitetin e Dyseldorfit në Gjermani.

Martin shton se teoria e jetës së ardhur nga një përzierje fillestare të mbushur me molekula organike e ka kaluar kohën e vet. “Përzierja organike është një teori që vërtitet prej 80 vitesh, që përpara se të krijohej ideja se si qelizat marrin energji”, saktëson ai.

Opinionet e studiuesve bien ndesh sa i përket ingredientëve të përzierjes. “Thuhet që cdo lloj substance do të ishte e mirë për të mbushur përzierjen. Mungojnë provat që një përzierje e tillë ka ekzistuar ndonjëherë”, pohon Nick Lane, biokimist në University College në Londër.

Shkëmbim energjie

Ndërkohë që shumë përkrahës të “botës në ARN” mendojnë që ARN-ja ka lindur e para dhe ka zhvilluar aftësinë për të konsumuar molekula organike që ishin tashmë të pranishme në përzierje, kolegë të tjerë besojnë në fakt që qelizave u është dashur fillimisht të mësojnë të prodhojnë molekula organike si dhe të gjenerojnë energji përmes metabolizmit. Për mbrojtësit e teorisë së origjinës së jetës “metabolike”, si Lane dhe Martin, organizmat mund të zhvilloheshin vetëm nëse mjedisi përmbante një sistem për të gjeneruar energjinë e domosdoshme për të drejtuar reaksionet kimikë të metabolizmit.

Në të gjithë qelizat aktuale që përmbajnë një bërthamë dhe përdorin oksigjenin, energjia prodhohet prej mitokondrive. Këto struktura – centrale të vërtetë energjetikë të qelizës – prodhojnë energji nëpërmjet lëvizjes së atomeve të ngarkuar elektrikisht (ioneve) përmes membranës, të cilët krijojnë një gradient elektrokimik mes pjesës së brendshme dhe të jashtme të membranës.

Imagjinoni një digë hidroelektrike: presioni i krijuar nga presioni i më shumë uji nga njëra anë krijon energji, duke qenë se uji rrjedh përmes një turbine. Dicka e ngjashme ndodh tek mitokondritet. Vetëm se këtu, në vend të ujit janë protonet (ionet e hidrogjenit), të cilët rrjedhin përgjatë një gradienti me përqëndrim në brendësi të një mitokondriti. Protonet përshkojnë një “turbinë” molekulare, ATP, dhe gjenerojnë kështu energji.

Ndërkohë ATP përdor energjinë e cliruar nga fluksi i protoneve për të prodhuar molekula të ATP, monedha e këmbimit të energjisë së qelizës, e shpenzuar në reaksionet kimikë të domosdoshëm për jetën. Një person i rritur prodhon cdo ditë ekuivalentin e peshës së tij në ATP, duke ricikluar cdo molekulë më shumë se një mijë herë.

Dhe sipas shkencëtarëve që mbështesin teorinë “metabolike”, janë gradientët e protoneve që kanë gjeneruar energjinë e nevojshme për të ushqyer format e para të jetës. Megjithatë, ngrihet pyetja se cfarë i ka prodhuar këta gradientë përpara oksigjenit, membranës dhe ATP. Për t’iu përgjigjur pyetjes se si ka nisur jeta duke nisur nga energjia, është e nevojshme edhe të dijmë se ku ekzistojnë tashmë gradientët.

Djepi i jetës

Jeta ka nisur në stere apo në oqeane? Në vitin 1871 Darvin uronte që ndoshta kish nisur në një “pellg të vogël të ngrohtë” dhe debati është ende i hapur. Në shkurtin që kaloi, fizikani Armen Mulkidjanian ka hedhur hipotezën që, në bazë të përbërjes ionike të qelizave aktuale, jeta do të evoluonte pranë pellgjeve gjeotermikë në Kamchatka (pranë Siberisë), pellgje të ngjashëm me atë të Parkut Kombëtar të Gurit të Verdhë në SHBA. Teza është shumë e diskutueshme.

Në fakt, kritikët nënvizojnë se në Tokën primitive stereja ishte ende e rrallë (duke reduktuar kështu hapësirën potenciale për formimin e jetës) dhe që shiu do të kishte shpëlarë apo përmbytur përmbajtjen e pellgjeve. Teori të tjera parashikojnë sasi të mëdha guri dhe shtufe dhe “vullkane balte” në thellësitë, që sot janë në qiell të hapur në Groenlandë.

Një tjetër mundësi është oqeani, duke qenë se thellësitë do të kishin mbrojtur jetën primitive nga efektet e dëmshëm të rrezeve ultraviollcë (UV). Deri pak kohë më parë, teoria rivale më e besueshme ishin burimet hidrotermikë të formuar në shtratin e oqeanëve, që nxirrnin ujë të nxehtë. Por këta burime kanë një jetë relativisht të shkurtër, janë hsumë të nxehtë për jetën (400 gradë celcius) dhe shumë acidë.

Kandidati kryesor si djep i jetës janë burimet hidrotermikë alkalinë, si ata të Lost City, një rajon me kulla guri përgjatë një pjese vullkanike në oqeanin Atlantik. Mineralet e burimeve alkalinë sedimentohen duke krijuar depozita dhe mund të rriten dhe të formojnë struktura të mëdha të bardha të ngjashme me oxhaqet. Këta burime hidrotermikë i bën të vecantë uji i nxehtë që del në temperatura më të ulëta se 100 gradë celcius – i ftohtë sa duhet për jetën – dhe fakti që durojnë 100 mijë vite, një kohë e mjaftueshme për t’i lejuar jetës të nisë. Por aspekti më i rëndësishëm është që brendia alkaline e depozitave hidrotermike konservon një gradient protonik natyror që jeta primitive do ta shfrytëzonte për të gjeneruar energji. “Një depozitë hidrotermale mund të konsiderohet një mjet për të kapur energji dhe materiale, si një fabrikë që monton pjesët në vend, në vend që të zhyten në një përzierje shumë të holluar”, shpjegon Michael Russell, një prej mbështetësve të teorisë së origjinës së jetës në burimet alkaline dhe gjeokimike e që punon në Jet Propulsion Lab në NASA.

Gradienti i protoneve udhëhiqet nga ndryshimi i aciditetit mes ujit të detit dhe brendësisë së burimeve. Brendia e tyre është alkaline, ndryshe nga uji i kripur i oqeaneve primitivë që ndoshta ishte pak acid. Një proces gjeologjik në koren e Tokës transferon një fluks konstant hidrogjeni, nën formën e ioneve protonikë, drejt burimit. Kështu ruhet gradienti dhe protonet rrjedhin drejt rajonit me përqëndrim më të ulët, uji i detit acid.

Hidrogjeni dhe mineralet shtyhen përmes një rrjeti poresh në depozitën hidrotermike nga rryma, një fenomen që përqëndron molekulat në një vend të njëjtë. Në këto mikrodhomëza jeta mund të ketë lindur.

Fillohet duke krijuar ngjarje të caktuara kimike. Eshtë fakt që në fillim duhen dhomëza që përmbajnë frutin e punës kimike”, shpjegon Russell.

Burim energjie

Muret e depozitës nuk kanë ATP, që kap energjinë e cliruar nga fluksi i protoneve. Ndërsa në oqeanet primitivë, muret duhet të kenë qenë formuar nga sulfur hekuri, duke krijuar një sipërfaqe katalitike për shkëmbimin e elektroneve mes molekulave. Kjo ka lejuar hidrogjenin e burimeve termikë që të reagojnë me CO2, të tretur në ujë, duke prodhuar molekula organike: me fjalë të tjera, fillimet e metabolizmit. “Jam dakord me botën në ARN, por është dicka që vjen më vonë”, saktëson Russell.

Sipas skenarit “metabolik”, fluska lipidesh do të formoheshin më pas brenda poreve të një depozite hidrotermike duke mbyllur molekula ARN-je. Poret janë pothuajse dhjetë herë më të mëdha se sa një mikrob tipik, një hapësirë e mjaftueshme për të formuar qelizat e para. Edhe më vonë, ADN do të zhvillohej nga ARN dhe proteinat e demonstruara enzima më të mira se sa ARN. Proteinat do të zhvilloheshin më vonë për të pompuar në mënyrë aktive ionet përmes membranës duke lejuar qelizat që të konservonin gradientin e tyre për të gjeneruar energji dhe braktisur kufijtë e poreve. “Në këndvështrimin tim qeliza e gjallë është autonome dhe një entitet që riprodhohet dhe merr energji nga mjedisi duke përdorur reaksione kimikë të specifikuar nga gjenet e vet”, thotë Bill Martin. Po cfarë pamje kishin qelizat e para? Nuk kemi provat nga “bota në ARN”, sepse jeta primitive bazuar në ARN do të ishte eleminuar nga historia. Por nëse ka ndodhur më parë metabolizmi, atëherë shkencëtarët mund të nxjerrin ide nga cdo lloj procesi antik metabolik që përdoret ende për sintetizimin e molekulave organike. Martin këmbëngul që, nëse proceset kimikë themelorë ishin në veprim 4 miliardë vite më parë, nuk ka arsye përse mund të kenë ndryshuar. “Jeta primitive ishte shumë e ngjashme me mikrobet që mund tëvërejmë edhe sot”. Tipi më primitiv i metabolizmit, shpjegon Martin, është ai i përdorur nga mikrobet e thjeshtë: metanogjenët, që prodhojnë metan; dhe acetogjenët, që prodhojnë acid acetik. Kështu, organizmat më të lashtë mund t’u kenë ngjarë këtyre të fundit.

Shkencëtarët bien dakord se jeta ka një origjinë të vetme sepse kodi gjenetik është i përbashkët për të gjithë organizmat. Por sekuenca e hapave evolues drejt qelizës së parë do të mbetet gjithmonë e diskutueshme. Sic shpejgon Martin, “në biologjinë evolucioniste është gjithmonë një problem i ngritjes së urave për të bashkuar hendeqet. Hendeku mes nesh dhe shimpanzesë është minimal. Dhe mund të gjejmë edhe ecjen së prapthi: tek peshqit, tek sfungjerët, tek kafshët më të thjeshta. Por tranzicioni që të con nga anhidriti karbonik, uji dhe shkëmbinjtë në Tokën primitive drejt qenieve të gjalla është shumë i ndërlikuar. Dimë që ndodh. Por pyetja nuk është “nëse”. Pyetja është “si”.

Një histori e re e Jetës



Risia më e shkëlqyer në historinë e planetit tonë, ishte ndërkohë edhe më katastrofikja. Afro 2.4 miliardë vjet më parë, një mikrob evoluoi, duke prodhuar energji nga rrezet e diellit. Ai reaksion kimik shfrytëzoi dioksidin e karbonit, që gjendej me bollëk në atmosferën e mëhershme të Tokës. Kur nivelet e gazit serë u ulën, planeti ynë u shndërrua në një top të madh dëbore, duke zhdukur masivisht specie, nga të cilat bota jonë mezi ishte populluar.

Ky cikël i bumit dhe i shkatërrimeve, është tipik i jetës në Tokë. Në fakt, shfarosja në masë, është vetëm një nga konstantet e jetës, si Peter Uard dhe Xho Kirshvink, tregojnë në librin e tyre “Një histori e re e jetës”. Konstante tjetër e shkatërrimeve të shumta gjatë historisë së jetës, është se “kohët e krizës, nxisin risitë e reja”.

Secili prej nesh është “pasardhës i të mbijetuarve, të zbutur nga katastrofat dhe shuar me kalimin e kohës”, thonë ata. Të dy janë të mirë-kualifikuar, për të bërë përgjithësime të tilla dhe ndërmarrë sfidën më të madhe, për të sintetizuar të gjitha ato që kanë ndodhur, prej acideve të para nukleike, që filluan të shumëfishohen 4 miliardë vjet më parë.

Interesi dhe ekspertiza e tyre janë komplementare. Uard, është një paleobiologjist në Universitetin e Uashingtonit në SHBA, që hulumton dhe është fokusuar në zhdukjen në masë. Kirshvink, është gjeobiologjist në Institutin e Teknologjisë në Kaliforni, përgjegjës për hipotezën e “Snowball Earth”. Për më tepër, një histori e re e jetës, është shumë e nevojshme, që nga përmbledhja e madhe e fundit, e botuar mbi këtë temë në vitin 1998, nga paleontologu Riçard Fortej.

Si një lloj përditësimi, libri i Uard dhe Kirshvinkut, është nxitës. Për fat të keq, botimi vuan nga organizimi i dobët dhe shkrimi evaziv. Disa prej hipotezave shkencore bazë, shpjegohen me përsëritje 2 ose 3 herë në seksione të ndryshme, dhe proza ngjan e nxituar, duke e bërë leximin pak të këndshëm. Thënë këtë, “Një histori e re e jetës”, mbetet gjithësesi një libër tërheqës, kur autorët shkruajnë për çështjet që kanë më për zemër, të tilla si “Snowball Earth”.

Epoka e thellë akullnajore, që zgjati mbi 100 milionë vjet, ngriu oqeanet dhe vrau shumicën e organizmave të gjalla. Njëri nga të mbijetuarit, ishte cianobakteri përgjegjës për “shpikjen” e fotosintezës, dhe për “ngjarjen e madhe të oksigjenimit”, cila prishi atmosferën e dioksidit karbonik. Ndërsa planeti ynë ishte i ngrirë, mikrobet e kalonin kohën e tyre tek burimet e nxehta.

Ndërsa vullkanet, e rimbushën ngadalë atmosferën me CO2, dhe efekti serë shkriu tokën, cianobakteret lulëzuan përsëri, duke përpirë CO2-in e çmuar, dhe për pasojë kallkanosur botën për një herë të dytë.

Ajo që nxorri e Tokën nga ky rreth vicioz, shpjegojnë autorët, ishte nxitja evolucionare e oksigjenit:”Evolucioni do të kishte favorizuar jashtëzakonisht ndonjë organizëm, që mund të përdorte oksigjen, meqë asnjë molekulë tjetër nuk lejon reaksionet kimike, të cilat ne i quajmë jetë që zhvillohen më shpejt, me më shumë saktësi , dhe që çlirojnë sa më shumë energji, si ato ku oksigjeni është përdorur”.

Mikrobi, mori metabolizmin e oksigjenit, dhe një nga gazrat më të dëmshëm, u shndërrua në bazën e gjithë jetës së kafshëve, duke ekzistuar brenda çdo qelizë tek Mitokondria. Në një proces të ngjashëm, cianobakteret evoluan në kloroplaste fotosintetike brenda bimëve. Evolucioni e kanalizoi krizën në një mundësi, duke lejuar në fund të fundit kompleksitetin multiqelizor të pyjeve dhe njerëzve.

Episodet e “Snowball Earth”, ofrojnë një shembull të përkryer, sesa çuditërisht krijuese, mund të jetë zhdukja në masë. Pasi patëm oksigjenin, nuk mund kishte të asnjë me ndryshim zakoni. Gati 2 miliardë vjet pas ngjarjes së madhe të oksigjenimit, një rënie e madhe e sasisë së O2, shkaktoi rrallimin më të madh të oksigjenit, të të gjitha kohërave.

E njohur me konsensus si “Vdekja e Madhe”, zhdukja permiane, eliminoi 90 përqind të specieve mbi Tokë. Bakteret e purpurta të squfurit pushtuan oqeanet, duke nxjerrë në atmosferë gazra toksikë të sulfurit të hidrogjenit. Oksigjeni atmosferik, u reduktua me dy të tretat. Njëkohësisht rritja e niveleve të gazit serë, e shndërroi klimën në tropikale.

Sikurse vënë në dukje Uard dhe Kirshvink, kjo nxehtësi në rritje, rriti kërkesat e kafshëve për oksigjen, në momentin më të keq të mundshëm. Shumë nga speciet tokësore që nuk vdiqën, shkuan tek detrat më të ftohtë. E braktisur në pjesën e saj dërrmuse, toka ishte e hapur për çdo organizëm, që mund të përshtatej. Dinosaurët bënë hapin e tyre.

Ndryshimi i parë i rëndësishëm, ishte ecja me dy këmbë, duke i mundësuar zvarranikeve të merrnin frymë teksa ecnin. Për me tepër e ashtuquajtura kohë e thellë, është aspekti më i injoruar, tek debatet për ndryshimet klimatike. Më parë zhdukja massive, na tregoi sesi në mënyrë radikale, ka ndryshuar planeti ynë si pasojë e raportit të gazeve serë, dhe sa e ndjeshëm është jeta nga këto ndryshime. Megjithatë, autorët duket të pavëmendshëm, për mësimin që na jep koha e thellë, kur ata pretendojnë që njerëzit janë “një goxha prove, për atë shfarosje”, pra që ne njëfarë mënyre, ne jemi të çliruar nga vjetërimi, falë inteligjencës tonë superiore. Fuqia e shumicës së specieve, është njëherazi edhe dobësia e tyre. E jona, në mënyrë të qartë, është kryeneçësia.

Jonathon Keats
Science