“Perëndia” dhe “Zoti” në shqipe

Në dëgjim të parë fjala Perëndi [1] duket më rituale, më pak e përditshme, jo e standardit, ndërsa fjala Zot si më e përdorshme nga shqiptarët, më e thjeshtë, e drejtpërdrejtë, jo liturgjike.

Ku është ndryshimi midis dy fjalëve? A mund të alternohen këto përdorime në shqipen e sotme? Cili term ka përparësi në përdorim?

Ndërsa fillojmë të mendojmë e të pyesim, na del një pyetje tjetër: çfarë gjinie ka Perëndia në gjuhën tonë? A mund të jetë Perëndia e gjinisë mashkullore?

Shumë prej nesh nuk i kanë menduar pyetje të tilla, sepse çdo gjë e natyrshme në gjuhë nuk ngre pyetje. Të huajt, veçse, janë të parët që e shquajnë dukurinë në fjalë, e madje si “çrregullsi”, të paktën, në përpjestimet e gjinisë, por dhe të synimeve kuptimore. Një çast i tillë, si dhe habitorja e vendorëve për t’u përgjigjur, u jep nxënësve të shqipes njëfarë ngushëllimi në ndërlikimet e sigurta të gramatikës sonë. Edhe përkthyesit, sidomos rishtarët e misioneve, befasohen kur për herë të parë iu kërkohet të përkthejnë tjetër për tjetër emra e përemra kaq “absolutë” në gjuhë të tjera.

Në këtë shkrim nuk kam për qëllim arsyetimin e ngurtë të pyetjes mbi gjininë e “Perëndisë”, a të Perëndisë, as thellimin kuptimor tek nocioni “Zot”. Ndalesa ime është vëzhgimi i fjalëve në përzgjedhjet e përdoruesve të shqipes, por sidomos duke lexuar klasikët e letërsisë shqipe, për të regjistruar shpengimin a qëllimshmërinë si ngjyrime etnokulturore. E duke bërë këtë, nuk bëjmë gjë tjetër veçse pohojmë një pikë sfiduese në ideologjinë e lëmit përkthimor të letrave tona.


Perëndia dhe Zoti

Institucionet e sotme spirituale këmbëngulin se Perëndia është ajo fjalë që shpreh atë që thotë greqishtja Theós dhe anglishtja God, ndërsa fjala Zot është ajo që thuhet Kyrios dhe Lord, përkatësisht te këto dy gjuhë.

Por ja që shqipja nuk është kaq e thjeshtë sa ç’duket me të parën. Jemi të detyruar të pranojmë, për të ruajtur përpjestimet historike të shqipes spirituale, se një përdorim i tillë mund të sugjerohet vetëm në gjuhën adhurimore, në terminologjinë liturgjike të ortodoksëve (Flas për zonën ortodokse sepse atje kam liri të plotë përshkrimi e sugjerimi). Përndryshe fjala Zot në shqipe ka të njëjtin përkthim me atë Perëndi, gjë që fjala Kyrios nuk e ka me atë Theós, dhe as fjala Lord me atë God.

Kur shqiptarët shprehen për t’iu referuar realitetit hyjnor, ata thonë, “a beson në Zot”, “a ka Zot”, “t’a bëftë Zoti mirë”, “dhëntë Zoti”, e shumë të tjera, duke e lënë të shprehurit me “Perëndi” për trajtat dialektore, a diçka shumë të veçantë, poetike a rituale. Kjo nuk ndodh në gjuhë të tjera. Në greqishte dhe në anglishte, për shembull, Zoti është biri i Perëndisë, por jo vetë Perëndia.  

Bashkëkohës që flasin e lërojnë shqipen standarde, përdorin Zot si përzgjedhje të drejtpërdrejtë, të sigurt në formulim. Për shembull: “…Shqipërinë e ruan Zoti dhe jo qeveria” (Besnik Mustafaj).[2]

Ndërsa fjala Perëndi ka më tepër përdorim nuancor, poetik, paksa rrëshqitës nga kompaktësia e standardit:“Fuqi të tilla duken si një perëndi e rrezikshme” (Mimoza Ahmeti).[3] Përveç përzgjedhjes së perëndisë, si përikje tej përditshmërisë në shprehje, duket qartë dhe gjinia e Perëndisë, e cila e ka natyrshmërinë në femërore: “perëndi e rrezikshme”, në një kohë që në terminologjinë kishtare kjo është “mashkullorizuar”: “Perëndi i madh”, për shembull.


Ndryshimi i gjinisë së Perëndisë nga femërore në mashkullore, është aq i vjetër sa ç’është dhe kuptimi i sotëm i kësaj fjale. Shndërrimi i gjinisë u ndërfut si pasojë e ideologjisë së krishterë në përkthim, ku Zoti është i simbolizuar mashkull dhe duhet që me domosdo të jetë i gjinisë mashkullore, siç është në gjuhët e teksteve origjinale.

Shumë pararendës, sidomos Kristoforidhi, iu dorëzuan kësaj bindjeje, duke e gjuhëzuar Perëndinë në gjininë mashkullore. Asnjë botim i traditës, veçse, nuk është qind për qind i njëtrajtshëm në këtë pikë. Edhe Kristoforidhi, si dhe të tjerë mbas tij, ka lënë të dokumentuar shembuj natyrorë të shqipes, ku Perëndia është e gjinisë femërore, dhe jo ashtu siç deshte t’a gjinizonte ai.[4]

 
Ata që imitojnë sot tekstet e traditës spirituale në drejtshkrim, janë vetë ata me përvojë spirituale. Përndryshe përdoruesit e sotëm përdorin fjalën Zot, ndërsa kur nevojitet Perëndi, kjo shtrihet sipas përmasës së saj kulturore; në gjininë femërore. Një përdorim të kujdesshëm hasa në shtyp, tek po lexoja një shkrim nga një filolog i mirënjohur: ”Po sikur një nxënës (…) të thoshte: ‘Perëndia jonë është i vetmi Zot që bëri botën’…” (Edmond Tupja).[5]

Këtu vihet re përkujdesja e shkruesit, sepse gjinia e Perëndisë është femërore, jonë, por më tutje, nga dilema për të shkruar “E Vetmja që bëri botën”, autori negociohet me alternimin “i vetmi Zot”. Por jo të gjithë janë kaq ndijimorë në nuancat e shqipes.  

Sidoqoftë, ky përshkrim përmbledhës tregon se, pavarësisht nga ngulmi i institucioneve fetare për disa breza, shqiptarët e sotëm vazhdojnë të ruajnë përdorimin tradicional/kulturor të fjalës Perëndi, duke e lakuar atë në gjininë femërore, por duke u distancuar nga përdorimi i plotë brenda saj, e sidomos duke u siguruar tek fjala Zot, si më përcaktuese në shqipen e sotme.

Në fakt, i Epërmi që na është simbolizuar si i gjinisë mashkullore, teologjikisht është tej gjinive, pra është i pagjinishëm, që për ne njerëzit do të thotë se është i dygjinishëm. Në qoftë se kjo nuk ekziston në gjuhë të tjera bashkëkohore, kush e ka fajin që rasti shqiptar po përdhunohet?

Sado absurde që të jetë kjo për ata që nuk e flasin shqipen që për së vogli, rrugëtimi i kësaj trajte të rrallë përmes shqipes së shekujve të fundit shpreh një nga pikat e denja për përqasje ndërgjuhësore. Sikleti për të pranuar një Perëndi të gjinisë femërore, është më i vogël sesa pranimi i dhunimit të intuitës gjuhësore, të paktën në tekstet jashtë adhurimit.

Para se të lexojmë disa nga klasikët tanë, vlen të shënojmë se fjala Perëndi në shqipe fillimisht do të thoshte mbretëri dhe jo Zot. Tek Matrënga, për shembull, Perëndi përdoret në vend të fjalës mbretëri, siç duket dhe nga teksti italisht përbri: Perëndia e qiellvet – il regno di cieli.[6]

Ndërsa fjala Perëndeshë përdoret atje për Marinë, në vend të fjalës mbretëreshë: “Falemi, Perëndeshë, ëma e elejmosinit” (dio ti salvi regina madre di misericordia).[7]

Kështu është e regjistruar kjo tek autorët e vjetër shqiptarë deri tek Anonimi i Elbasanit, ku Perëndi përdoret me kuptimin Zot, por Perëndesha ende quhet Mbretëresha, për Hyjlindësen, Marinë.

Kjo dukuri ka ngjyruar dhe përkthimin e Anonimit në anglishte, nga vetë Dr. Robert Elsie, i cili e përktheu këtë në “Hyjneshë”: “PRDsha denj më gjunjë e ra…/ The Goddess fell to her kness…”.[8]

Gjatë një qindvjeçari si lak kohor, pra, mbas Matrëngës, domethënë para Anonimit, midis viteve 1592-1761, duket ndryshimi i kuptimit të Perëndisë në shqipe; nga Mbretëreshë në Zot.  


Naim Frashëri: Në zëmrët tënë e gjejmë Zonë


Naim Frashëri përdor me të njëjtën lehtësi Perëndi dhe Zot, përveçse kur kërkon të përftojë rimën, nën shtrëngesën e rrymave poetike të modeleve të tij: “Po të nderojë njeriu njerinë/ e ka nderuar dhe Perëndinë/ Në zëmrët tënë e gjejmë Zonë/ shtëpi’ e ti ‘shtë zëmëra jonë”.[9]

Pra, në vitet e tij kuptimi i emrave Perëndi e Zot ishte njësoj si sot, por ama i njëjtë duket dhe përdorimi, gjë që sot është shpërpjestuar.  

Perëndia për Naimin ishte ashtu siç e ka shqipja, në gjininë femërore.  “Fuqit’ e Perëndisë/ duket tekdo/ se shpirt’i gjithësisë/ po është ajo”.[10]

Përderisa Naim Frashëri nuk ishte i krishterë, e kishte më të lehtë të shkruante shqip siç ndjente, ndërsa intelektualët e krishterë ato vite, si Kristoforidhi për shembull, krijonin nën një trysni gjuhësore, përderisa ata që investonin për të shtypur librat e tij shqip nuk kishin synime kombëtariste në gjuhë, por vetëm spirituale. Nëpërmjet përkthimeve ne trashëguam shumë, por midis tyre ndjemë dhe tëhuajtje të shqipes.


Faik Konica: Perënditë janë të kënaqura nga patriotizma juaj


Faik Konica përdor më shumë Perëndia sesa Zoti, edhe pse nuk mohon asnjë trajtë. Edhe ky ruan gjininë femërore, por jo gjithmonë:  “Të lëvdojmë Perëndinë/ që krijojti bukurinë/… S’është i ashpër, pa mëshirë/ ësht’ i fortë dhe i mirë.”[11]

Pak më poshtë Konica flet për Zotin dhe nuk dihet se në ç’varg e ka ndarë nga mendja e tij aq detajuese Perëndinë nga Zoti: “Lëvdim Zotit plot me shie/q’i dha botës këtë hie”. Në prozën shqipe, ku Konica është i përhershëm, ai e ka përdorur gjerë fjalën Perëndi, dhe madje shumë të lakuar në femërore: “Perënditë, thanë pleqtë, janë të kënaqura nga patriotizma juaj…”.[12]

Sidoqoftë, ky rast nuk është kaq i vështirë sa ç’është ky që vijon, ku autori ka bërë mbitheksime, gjë që tregon se e ka peshuar mirë përdorimin: “S’ka forcë as fuqi veç se te Perëndia, e Larta, e Madhia!”[13]  

Në gjuhëne Konicës, për parantezë, nuk fshihet përkujdesja e intelektualit në përzgjedhjet e terminologjisë, e cila ende sot në lëmin fetar nuk është e shpenguar. Ka disa pika ku Konica jep opinione të vlefshme. Në qëmtimin që vijon, për shembull, bëhet dallim mbi përdorimin shpirtëror dhe spiritual në shqipe, një nuancë që vështirë të përftohet dhe në shkrimet e mendimtarisë së pasdiktaturës: “… muzika, përveç pëlqimit estetik që na jep si art, ka edhe një fuqi spirituale që shvillon hollësin’ e shpirtit”.[14]

Dhembshuria për shqipen sot, na çon ndonjëherë dhe në purizëm, si në rastin shpirtëror, me të cilin mjaft bashkëkohës mbulojnë edhe atë spiritual.

Kur Konica fjalëson brenda religjioneve, ai jo vetëm vëzhgon e respekton shqipen e tyre, por përdor e ndihmon, qoftë dhe kur rrëmbehet: “… e, me ato duar qi në mëgjes zunë Eukaristin të peshosh copët e turpëshme të botës”.[15]

Tek e njëjta polemikë me atin katolik, ai e nuancon debatin duke ruajtur termat gjuhësorë të kundërshtarit: “T’isha ipeshkëv unë, një zet-e-katër orë nuk u a kisha për të lënë më meshën priftërve si ty”.[16]

Ndërsa kur i referohet Nolit, ai e përmend atë si Peshkop dhe jo Ipeshkëv, sepse dëgjon e sugjeron edhe për fjalësin ortodoks. Po kështu, Konica përdor saktë drejtshkrimin e titullit të priftit: “… e kish shkruar me talent At Fan S. Noli”.[17] Por trajta At përdoret nga Konica për etër ortodoksë e katolikë: “At Gjeçovit në Shkodër”. [18]

Ekzistojnë sot sugjerime nga përdorues të kujdesshëm të shqipes, të cilët parapëlqejnë Atë, dhe jo At, por kjo ka dalë nga përdorimi i natyrshëm i standardit. Drejtshkrimi At është imponuar tashmë në shqipe.


Lasgush Poradeci: O Zot, po rroj pendesën e jetës mê së nxire


Deri këtu, pavarësisht nga parantezat e Konicës, pamë se rilindasit janë kaq të shpenguar me “femëroren” e Perëndisë, saqë e lakojnë në sipërore, duke  përveçësuar madje dhe mbiemrat “e Saj”. Duke kapërcyer shqipen eksperimentuese të Konicës, pothuaj kudo gjetkë gjejmë përdorimin e fjalës Zot, në vend të Perëndisë. Me epërsinë e përdorimit të sotëm, kjo duket kthjellët tek poezia e Lasgush Poradecit, pothuaj në gjithë veprën e tij, por sidomos në përsiatjet e tij filozofike: “O Zot! Po rroj pëndesën e jetës mê së nxire…”, duke e titulluar madje poezinë “Njeriu dhe Zoti”[19].

I veçuar nga tokësorët, por dhe nga të shenjtat e tyre, ky poet nuk kapet kurrë liturgjik në përzgjedhjet e tij gjuhësore.  

Ndërsa Zoti është fjala që Lasgushi ka përdorur më shumë, Perëndia përdoret nga ai me nuanca spirituale, njësoj siç e përdorim sot: “Një çikë frymë shentërije/ një çikë erë perëndi”, tek poezia “Era e perëndisë”.[20]

Kjo poezi mban nënshkrimin se është shkruar një të diel në mëngjes, “në shtrat”, në një rrugë me emër shenjtori, ndërsa të tjerët po shkonin të luteshin në kishë, ku pa dyshim Llazari i vogël pati konsumuar qindra orë, të paktën, të kureshtjes fëminore, të denja këto për një pickim të pashëruar të mekanizmit gjuhësor. Atje, në tempull, gjithçka përkthehej në shqipen dialektore të mjedisit, lektike apo semiotike, pavarësisht se ishte apo s’ishte Perëndi… Por ky është një hamendësim, i cili edhe sikur të mos përjashtojë hipotezën, nuk del nga tejdukshmëria e shqipes së Lasgushit.  
 

Migjeni: Të lutem, o perëndi, për një simfoni

Ndërsa në shqipen brilante të Lasgushit i Epërmi ishte Zot, tek Migjeni nuk mund të mos jetë Perëndi. Profet i të mjerëve, përdëllyes i të trishtuarve, ai që ngushëllon mbasi godet e hedh drejt vetënjohjes, tek thelbi i dhimbjes së bashkëkohësve, Migjeni i ka frazat si rrokje rituale, në kundërshti me përditshmërinë, zanimi i së cilave është gjuha e amëshuar e poetit, brejtja vetmevete e monologu për botën, zëri i atij që thërret në shkretëtirën e doktrinave spirituale e të zakoneve etnokulturore, të cilat po përvetësoheshin e po funksiononin si njerivrasëse.

Ashtu si dikush, shumë larg nga Shqipëria, do të shkonte në seminar ortodoks, e që andej mbas ndriçimit, a errësimit, do të skeletonte me të njëjtat eshtra zhvendosjen e një perandorie, të cilën Migjeni kishte fatin të mos t’a shihte në të gjallë të tij në Shkodër, vetë ai përftoi në seminarin ortodoks, si pasojë e përsëritjes tekstuale, si shprehi rituale të paktën, vargëzime të tilla: “Të lutem, o perëndi/ për një simfoni/ të dëfrej në lumni”.[21] E çfarë tjetër?

Sidoqoftë, kjo është një nga substancat e esencës Migjeni. Nëse e përgjithësojmë referimin e tij, në pjesën më të madhe poeti nuk është “lutës”. Në shumicën e rasteve ai është krejt ndryshe. Mbasi çan një vertikale të guximshme me qiellin, duke mbushur humnerën me duhmë, në vend të temjamit, horizontalja e Migjenit me tokësorët nuk bën gjë tjetër veçse kreshpëron shestimin e një kryqi, të një dhimbjeje: mjerimi i shqiptarit, pa e përmendur me emër.

Siç duket, kur njeriu mjerohet, ai shtingëllohet, shfisërohet, por nuk zhvargëzohet. E si mund t’a lejojë ai pastaj gjuhën e botës të tëhuajë gjuhën e poetit, të shenjtat e tij, ku edhe një presje kryen funksione të mistershme. Migjeni parakalon në letrat shqipe jo si kalorës elitar, por si shtegtar eklektik, prandaj dhe nuk i pengon subjektet të nyjtohen jo-poetikisht në tokën e tij, mjafton të thonë të vërtetën, sepse me poezi Migjeni vuan t’iu lëçitë shqipfolësve vdekjen e njeridashjes: “-A po na fal ndoj send zojë? – Zoti të dashtë!”[22] Dialektika e së folmes vendore.

Poezia e Migjenit vizatohet si kundërdogmë për përmbysje, pafuqishmëria ndaj hipokrizisë së institucionalizuar, prandaj dhe e klithur me të madhe. Ndërsa Migjeni vetë zgjedh të bëhet mik i gjehenës së religjioneve të shthelbësuara ndër shqiptarë, dëgjohet opinioni spiritual i intelektualit (“specialisti i kulteve”, siç mund të quhej sot që nuk ka të tillë), ai që në njëjtën kohë paralajmëron esencën e klerit, pavarësisht nga pozita laike apo etiketa e keqkuptuar: “Zoti ndoshta kujdeset për trumcakë edhe priftënt, por për mue s’e besoj”.[23] Në të folmen e qytetit të tij.


Duket se institucionet tokësore, edhe pse të sendeve hyjnore, kanë rënë dhe e kanë vrarë poetin, në të njëjtën kohë me sëmundjen e pashërueshme që i kumtonte vdekjen çdo agim.

A mos vallë plagosja e thellë frymore që kërkon t’a përjetësojë në vepër, fshihte një traumë të pashëruar shpirtërore në seminar, të cilën ai e bëzan si hakmarrje spirituale, pa e përshkruar fare, si e vetmja mbetje pasionesh për një të rënë?

Ndërsa plagët e shpirtit nuk kanë shpirt, prandaj dhe nuk kanë përkatësi religjioni, plagësit-specie që nga ai çast kthehen në zëra të kudomishëruar. Përndryshe përse kaq i lakuar zëri liturgjik Perëndi, në një vepër kaq të kursyer me gramatikë? Ndoshta, ja pse duhet ndjerë Migjeni, përndryshe ai ka të drejtë të jetë gjykatar: “S’duem, për hir/ të kalbësinave të vjetra, që kërkojnë ‘shejtnim’”/ të zhytemi prap në pellgun e mjerimit/ që të vajtojm prap kangën e trishtimit”.[24] Amin!

Kaq spiritual me dhimbjen, por dhe kaq i ndjeshëm me gjuhën, Migjeni ruan përdorimin liturgjik të ortodoksëve Perëndi, dhe jo Hyj, siç mund të pritej kjo nga një poet ritual i gegërishtes. Por kur ai përdor shumësin, prapë për ritualizim, humbet brenda mistereve të shqipes, tek feja e poetit:  “Njeriun-paljaço e krijoi absurditeti për me argtue hyjtë e natës, dritën e ditës dhe krijesat e dorës tjetër”.[25]


Interesant në tekstualitetin e Migjenit është përdorimi i mbiemrit hyjnore, i cili mbizotëron edhe në standardin e sotëm. Tek ky përdorim Migjeni jep përshtypjen se e ka menduar disa herë, dhe madje të numërt e ka renditur, problematikën tekstuale: “Atëherë, në kët pezullim të njeriut, u zgjua në të ajo që nuk asht prej kësaj bote, ajo gjasend që i thotë pjesa qiellore, hyjnore, perëndore e ku dij ma… “.[26]

Por edhe sikur ky të ishte një çast i vetëm, gjetkë ai vërtetohet njësoj përshkrues: “… meritimi i lavdës nuk është tek ajo vetë, por tek ajo gjasend q’i thotë qiellore, hyjnore, perëndore e ku dij ma se kjo e bani njerëzinë t’i shpalli ultimatumin vetes”.[27]

Përsa i përket këtij përdorimi, Konica [28] e Noli,[29]  edhe pse më afër një shqipeje më përfshirëse sesa gjuha vetëmbrojtëse e Migjenit,  parapëlqejnë “e perëndishme” dhe “perëndore”, në vend të “hyjnore”.  

Ashtu siç ka vënë radhë në përdorimin e mbiemrave, duke vënë hyjnore të parën, siç u trashëgua në shqipen e sotme, njësoj Migjeni rendit Perëndinë dhe Zotin, temën e leximit tonë “… e tërhiqte për kin të palltos, por lehtë, shum lehtë, se kish frikë mos të zgjojë mnin e zotit, e perëndisë, e dreqit, mnin e këti njeriu-zotni deshta të them”.[30]

Zoti ishte i pari, sepse është i njerëzve,  perëndia është e dyta, sepse është e poetit, para se ai të humbasë në hyjnajë… Pra, përmes poezisë, fillit të kërthizës, por dhe referencës tekstuale në poezi, si lajm gramatologjik, Migjeni ndihmon bashkëpërdoruesit e shqipes, duke bërë lojë me ta; një lojë si opinion i mirëfilltë albanologjik.  

Duke ecur në këtë lexim të Migjenit, bindemi se sjellim një enigmë për përsiatje të mëtejshme, sesa një përgjigje ndaj një pyetjeje. Përderisa tema jonë është e ngushtë, mund të them se përdorimi i termave Perëndi e Zot nga Migjeni është debatues edhe për pikëpyetjen ortodokse “toskërishte-gegërishte” në të kaluarën, aq më tepër kur nuk është folur për nuancat gjuhësore të gegëve ortodoksë, siç ishte Migjeni, por dhe të tjerë, e madje teologë e hierarkë të KOASh-it

Përdorimi “ortodoks” këtu nuk bëhet për të përcaktuar raportet e Migjenit me fenë, sesa përkatësinë e tij kulturo-spirituale, e cila është e cekët të mohohet me motive institucioni, në një kohë që ky poet është kaq mësimdhënës për klerin shqiptar të pasdiktaturës, sidomos për të rinjtë, për seminaristat, ku Milloshi përkiste, pavarësisht nga rrethanat, për t’iu kujtuar atyre të njëjtën përvojë kulturo-spirituale, e cila në vitet 30 ishte vetëm në fillimet e saj, por që sot është zotëruese. Disa poezi të Migjenit janë topikë të gatshëm për biseda, në qoftë se një prift ortodoks nuk fshihet nën mjerimin e përmbajtjes njerëzore, sidomos kur i dhimbset më shumë shqiptari i sotëm.  

Lexuam, pra, këtu një poet me një të kaluar të pasur gjuhësore, përmes leximeve të mirëfillta në disa gjuhë, e në disa trajta tekstuale brenda shqipes, i cili jep shenja terminologjie në tekstualitetin e tij. Për sa i përket përpjestimeve të sotme në përdorimin e dy termave në fjalë, a përkatësve të tyre, nga folësit e gegërishtes më shumë përdoret nga ata Zoti, njësoj si në shqipen standarde: “…pse nuk ka ideal ma të lartë ‘tash e përgjithmonë e jetës’ se me njoftë Zotin, me pranue qenien e Tij, se me e dashtë Zotin, me i shërbye e me jetue për Atë” (Ipeshkëv Zef Simoni).[31]


Fan Noli: Ti moj Perëndi e Dashurisë, shpëtona

Duke lexuar një vepër të hershme letrare të Nolit, pesë vjet më të vjetër nga viti 1907, kur u botua e përkthyer nga greqishtja në shqipe, menjëherë vëmë re se Noli këmbëngul në përdorimin Perëndi, dhe jo Zot, gjë që e ruajti gjer në fund të krijimtarisë së tij (Tema jonë është përdorimi Perëndi si Theós në greqishte, sepse Kyrios është përkthyer nga Noli në Zot).

Ndërsa Migjeni kujdesej më tepër për thelbin e gjuhës, dhe jo për mbaresat e saj, sepse që të dy autorët kishin probleme me shqipen, pavarësisht se nga pozita të ndryshme, Noli mbeti një përdorues emocional i toskërishtes. Tek përdorimet e Nolit mund të zbulohen shumë emocione të autorit, ose të zhduken krejt.

Djaloshi i ri që përpiqet të shkruajë shqip, ruan trajtat kulturore të saj, ato që trashëgoi nga Thraka e largët, të përqasura e të njelmësuara me të folmet e bashkëmërgimtarëve nga Toskëria; për t’i imponuar në letër.

Perëndia, si pasojë e këtij sfondi etnogjuhësor, në librin Israilitë dhe Filistinë është e gjinisë femërore, dhe madje me një theksim të dyfishtë, të pazakontë, nga shkruesi:  “Ti moj Perëndi e Dashurisë, shpëtona” (f.45-46).[32]

Jo vetëm që është e Dashurisë, por moj e bën këtë përdorim krejt të lakuar në femërore. Përderisa kemi një përkthim këtu, dhe jo një tekst origjinal, është e natyrshme që përkthyesi të jetë menduar mirë kur e ka përkthyer nga greqishtja. Nëse e përkthejmë mbrapsht në greqishtje, kjo frazë mund të ishte “O Theé”, ose  “Re Theé”, gjë që atje sidoqoftë dëgjohet si një thirrore e ashpër, ndërsa në shqipe përkthimi del ëmbëlsisht ledhatues: Moj! A tingëllonte kjo njësoj për Nolin e atëhershëm gjuhësor, apo është e kotë të rendësh mbas një përkthyesi që nuk kapet gjithmonë i përkthyer?

Mbas këtij eksperimenti, e shohim Nolin të përdorë trajta të ndryshme gjinore brenda një fjalie: “Perëndia jonë s’është def, ose kulçedrë, është ay me të cilën merret Jakovi dhe e shpie poshtë, është shkalla me të cilën të ngrenë ëngjëjtë mi fron’ e tij” (f. 41).

Por si mund të jetë Perëndia jonë, dhe pastaj të bëhet ai, jo ajo, dhe pastaj e tij? Kjo tregon se “korrektesa” gjinore e të Epërmit nuk përfshihet në axhendën e atëhershme të Fan Nolit si autor, ndryshe nga ç’do të shohin në vijim.

E njëjta luhatje në përdorimin e gjinisë së Perëndisë, në krahasim me dramën Israilitë dhe Filistinë, regjistrohet dhe në përkthimet e para liturgjike të Nolit, 1908-1914, ku përkthyesi në parim përdor gjininë femërore të Perëndisë, por herë pas here kapet “i influencuar”, njësoj siç pamë tek drama në fjalë.

Dy shembujt e mëposhtëm qëmtohen nga libri i parë dhe ai i fundit i kësaj periudhe përkthimore, me një hapësirë pesëvjeçare nga njëri-tjetri: “… Perëndia jonë njerzidashëse, që i akseptoj n’Alltar të tij të shëntë…”,[34] dhe “Të falurit t’im Pérëndisë do t’ia dérth, dhé atî do t’i trégoj hidhërimét é mia”.[35]

Ndërsa përkthyesi, pra, përdor planifikueshëm gjininë femërore të Perëndisë, trajtën kulturore jonë, ka raste, përmes një korpusi të dendur tekstesh të atyre viteve, kur “hija” e Kristoforidhit, ose hijet e përbashkëta, nuk e trashëgojnë përkthyesin të njëtrajtshëm, prandaj dhe Perëndia jonë bëhet herë ajo e herë ai, apo atij, e tij...

Ndryshe është në periudhën e dytë të përkthimeve kishtare, 1941-1952, ku Noli e “mashkullarizoi” Perëndinë kryefund. Një nga arsyet e ideologjisë së Nolit mbi gjininë e Perëndisë, ishte shmangia nga çështje që kërkonin debate teologjike. Në këtë rast gjinia nuk shpjegohej ndryshe nga Kristoforidhi në të kaluarën, apo nga ortodoksia zyrtare në Shqipëri, në të tashmen e tij, përveçse me motive teologjike, mbi simbolikën mashkullore të Zotit të krishterë, si model i gatshëm në marrëveshjet përkthimore (Le të merreshin teologët me asi punësh…).  

Nga pikëpamja tekstuale, një nga ndryshimet gjuhësore midis dy periudhave përkthimore nuk është ecuria e autorit në shqipe, a ngurtësia në terminologjinë kishtare, siç mund të priste dikush, sesa lëmimi i pikëpamjes gjinore në tekstualitet. Jo vetëm në adhurim, por dhe në letërsi, Noli dokumentoi të njëjtën gjë, duke vijuar përdorimin e Perëndisë në mashkullore, si në përkthimin e poezisë Vajtim për bijën: “Ja ku të vinj, o Zot, dhe prokllamonj që je/ I mir’ i ëmbl’ i dhëmpshur, Perëndi i Jetës/ I vetëm që di se ç’bën dhe përse”.[36]

Duke e trajtuar veten si nxënës në shqipe, për gjithë jetën, nga njëra anë Noli respektonte intuitën e tij kulturore të toskërishtes, por nga ana tjetër pranonte sugjerimet e një realiteti tejkalues; me modesti tërheqëse.

Kur pranoi Perëndinë në mashkullore (Perëndi i Jetës dhe jo e Jetës), jo vetëm që Noli ra dakord me Kristoforidhin, ndryshe nga më parë, por u bë më i shtirur në terminologji, edhe pse në kahun e ndërsjelltë; Kristoforidhi i pati mëshuar purizmit, duke shkulur nga gjuha çdo fjalë të huaj, qoftë dhe me rrënjë njësoj të thella ndonjëherë, ndërsa Noli tashmë po përjetësonte fjalë të huaja në shqipe, të cilat në periudhën e parë ishin më të pakta, plus që ishin dëgjuar atëherë si kalimtare, përderisa fillimi i veprës liturgjike ortodokse përkoi me fillimin e priftit të ri në letrat shqipe.  

Disa prej këtyre fjalëve të huaja janë krejt të pashpjegueshme, sidomos nëse nuk thellohemi në botën kulturore të autorit. Për shembull, është e lehtë të anashkalojmë foljen “akseptoj” që hasëm më sipër, sepse kjo konceptohej në vitet 10, por çfarë hiri përçon folja “prokllamonj” në vitet 60, për një autor të plakur në lëmin e përkthimit? Ose më mirë, në çfarë ujëvare gjuhësore zbrisnin shkrimtarët bashkëkohës në Shqipëri, dhe ku mëtonte të ngjitej e të mbetej Fanoli? Asnjë autor nuk i shpëton dot njerishmërisë së tij.


Gjuha e viteve 60 në Shqipëri, në krahasim me prelatin e mërguar, të jep përshtypjen se lëvrohet në një shekull tjetër. Pra, për sa i përket gjuhës letrare, Noli këmbëngulte në vetvete. Ndoshta përkushtimi tek anglishtja, si gjuhë parësore për të, për më të dashurit e përditshëm, por dhe për grigjën e tij; varfëria e shqipes së gjallë të bashkëbiseduesve në mërgim, përderisa shumica e shqiptarëve të ardhur nga Shqipëria ishin të paarsimuar e tashmë të moshuar, domethënë gjuhësisht të zhbalancuar (për dijetarin e zhgënjyer nga mësimi, shqiptarët nuk shkaktonin më çastet e shkuara ngazëllyese, kur ata dinin vetëm shqip dhe vetvetishmëria shprehimore i kishte shndërruar në subjekt hulumtimi kulturor); vetëveçimi gjuhësor i intelektualëve të tjerë shqiptarë në ShBA; përsiatja e tij e përhershme me një botë tjetër tekstuale, e cila më në fund e mundi kërshërinë, e të tjera shkaqe, nuk ishin pak

Librat që i dërgonin Nolit nga Shqipëria, jo vetëm që ishin një grimë e gjithë asaj gramatologjie që po rrëmbehej kaq tekstualisht, por ka të ngjarë që Noli të mos i lexonte fare, përndryshe si mund t’a anashkalonte ai detyrimin e intelektualit për të lexuar e cituar veprat e bashkëkohësve? (Noli nuk jep shenja bashkëlidhjeje me ato rryma filozofike ku mund shpërnjihen veprat e bashkëkohësve me motive përkatësie).

Nëse debatojmë sot mbi sensin, tiparet dhe imponimin e një Shqipërie virtuale, tej gjeografisë a pikave të prekshme, lidhja kulturore e Nolit me realitetin shqiptar mund të kuptohet si e paraprirë.  

Le të kthehemi tek qerthulli i kësaj trajtese, tek përdorimi Perëndi dhe sidomos tek femërorja e mashkullorizuar në shqipe. Mbas gjithë këtij leximi, ku pamë përpjekje institucionale për të planifikuar tendencat gjinore të emrave gramatikorë, ekzistojnë dëshmi të mjaftueshme se kjo nuk funksionon gjithmonë shpenguar as në tekstualitetin e sotëm ortodoks.

Megjithëse Libri i Shërbesave është botuar e kontrolluar shumë herë në shqipe (1909-1994), prapëseprapë tek botimi i fundit ka raste kur Perëndia është në femërore. Për shembull, tek “Urata e himnit Kerubik”, ndërsa teksti fillon me gjininë mashkullore, “… se vetëm ti, o Zot Perëndia ynë, i sundon qielloret…”, më poshtë përfundon në femërore: “Ai që pranon dhe që jep vetveten, o Krisht Perëndia jonë…”.37]  


Jakov Xoxa: O zot, përbuzja  jote qenka si shiu

Në të njëjtën periudhë tekstuale për Nolin dhe shqipen, në vitet 60, le të shohim tanimë përdorimet Perëndi dhe Zot tek bashkautorët e tij në Shqipëri. Le të lexojmë Lumin e vdekur të Jakov Xoxes, si një nga më të spikaturit shkrimtarë ato vite, por sidomos atë që lakonte më shumë dy termat e këtij debati atëherë: “Shyqyr që na takoi perëndia rrugës, se zoti e di si do të rronim kështu të gjallë mes të të vdekurve e të vdekur në mes të të gjallëve…” (f. 160).[38]

Në këtë fjali duket se në fjalësin e shkrimtarit dy termat Perëndi e Zot kanë të njëjtën rëndësi. Përderisa është një fjali rrëfyese, me nota bisedimore dhe të çiltra, perëndia është e para.

Por kur personazhet janë shpërthyes, ajo që vjen e para të artikulohet është Zoti: “O zot! Përbuzja jote qenka si shiu, merr që lart poshtë: Beu përbuz agallarët, agallarët subashllarët, subashllarët kosovarët, kosovarët myzeqarët, myzeqarët sarakaçanët, sarakaçanët evgjitët, evgjitët arixhinjtë, arixhinjtë… O zot! Ç’është ky mallkim i yt që bije nga lart mbi njerëzi!” (f. 205).

Përdorimi ritual i Nolit (Perëndi), pra, është larg përdorimit të natyrshëm në shqipen letrare (Zot). Duke lexuar Lumin e vdekur ndjen dikush se kjo gjuhë që ishte dje, është sot, do të jetë dhe nesër; i njëjti truall.  

Nuk ka dyshim se në shqipen e atyre viteve Zoti përdoret pothuaj nga të gjitha personazhet, pavarësisht nga kategoria e tyre gjuhësore. Në thirroret e përsëritura Perëndia futet vetëm për t’a bërë më shkrehëse në përdorim, ose për të mbrojtur prozën nga vjershëzimi:

“O zot, po shuajnë kasollen e po mbytin robt! … dhe brodhi, nëpër ujë, drejt mesores, për të dalë përjashta.”
“O perëndi, ç’është kjo kështu? Paskan zbrazur puset mbi kasollen time!… Po njerëzit ku kanë vajtur?”
“O zot” U ngjall lumi i Vdekur!… klithi gruaja, vetëm, në mes të ujit dhe të shiut; të ujit që rritej çdo hap nga toka e të shiut që shtohej çdo minutë nga qielli” (f. 283-284).

Nuk ka nuanca dalluese në këto tre përdorime, sepse Perëndia ndërfutet sa për freski, për të mos monotonizuar përdorimin zotërues, Zot.

Siç shohim më sipër, dy emrat e përveçëm Perëndi dhe Zot shkruhen me shkronjë të vogël, si në gjithë romanin, gjë që ekziston vetëm pjesërisht tek Migjeni e Lasgushi, duke dhënë përshtypjen e letrarizimit të terminologjisë spirituale.

Viti 1967, kur u botua ky version i ripunuar i Lumit të vdekur, ishte viti “antihyjnor”; që nga shkurti e deri në nëntor u trajtëzua procesi për shpalljen e Shqipërisë institucionalisht ateiste. Nuk dimë nëse ky drejtshkrim ishte i autorit apo i shtëpisë botuese.

Nga ana tjetër, duke lexuar zot dhe perëndi, vetë kjo të jep një ndjesi shplodhjeje, sidomos sot, kur shkronjat e mëdha në terminologjinë spirituale rrezikojnë të mbysin gjithë shkronjat e vogla, e ndonjëherë dhe ndonjë drejtshkrues.

Kjo mëtohet nëpërmjet hijes së anglishtes a të greqishtes, fjala bie, edhe pse përdorimi pa vend i shkronjave të mëdha e banalizon domethënien e termave, sepse shqipja, duam s’duam, ka çarë një shteg tjetër gjuhësor.

Gjithsesi, Jakov Xoxa regjistron me një vëzhgim të mprehtë gjuhësor në tekstualitetin e tij. Ka pasur epoka tekstuale kur nuk kishte shkronja të vogla. Çdo dorëshkrim përjetësohej vetëm me shkronja të mëdha, e madje pa shenja pikësimi. Të njëjtën ndjesi të jep ndërsjelltas dhe vogëlshkronjëzimi si veçori, kur periodizojmë një letërsi vendore; tek Lumi i vdekur.

Jakov Xoxa duket se jo vetëm regjistron të folmen e personazheve të tij, por na sjell nuanca që shprehin ideologjinë shprehimore të tyre. Për shembull, që të kthehemi tek gjinia e Perëndisë, në gojën e at Thanasit shohim të përdoret disa herë Perëndia, si zëdhënës i ritit dhe folës i mistereve, dhe madje e përdorur në mashkullore, ashtu siç do t’a përdorte një prift ortodoks që i qëndron besnik atyre gjërave që i thonë shkrimet e tij: “Perëndia, i paçim uratën, që është shënjt mbi shënjtë e s’di nga prapësitë e djallëzitë e Satanit…” (f. 630).

Perëndia, pra, është shënjt, jo shenjtore, sepse ati e përdor në mashkullore, ndërsa kudo gjetkë në roman përdoret nga “laikët” në femërore; flasim për ato raste kur e përdorin, sepse rëndom ata paraqëlqejnë Zotin. Gjithashtu dhe nuancat e së folmes gege në dialogët e romanit sjellin trajtën Zot dhe jo Perëndi: “Jo, asha zotin, për pa me u shndosh Sulejman Tafili, s’la kush me i qit fjalë për kët!” (f. 594).


Zot a Perëndi?

Duke mbërritur tek Jakov Xoxa, tek gjuha “standarde” e Lumit të vdekur, ndihemi sikur kemi gjetur fillin e këputur të terminologjisë spirituale, në vitin 1967, atë që vazhdojmë të endim sot e për shumë kohë. Nga sa u thanë në këtë trajtesë, del se fjalët Perëndi e Zot janë të njëkuptueshme e të barabarta në shqipen e dy shekujve të fundit, të paktën, pavarësisht nga luhatjet e përdoruesve e larmia e lëndës.

Edhe pse fjala Perëndi ruan nuancat e saj tek disa autorë, me lërimin e shqipes si gjuhë kombëtare, e sidomos si gjuhë letrare, përdorimi Zot ka marrë përparësi si një përzgjedhje e vetvetishme, e paplanifikuar në burimet standarde të gjuhës.

Veç kësaj, gjinia femërore e Perëndisë, atje ku përdoret, është një lëvizje njësoj spontane për përdoruesit e shqipes letrare, sidomos kur ata artikulojnë jashtë hijes së terminologëve spiritualë, të cilët e mëtojnë në mashkullore, me motive ekskluzive.

Që nga Naim Frashëri e gjer tek Jakov Xoxa, e që atëherë e deri më sot, pamë se përdorimi Zot është zotërues për shqipfolësit, të paktën jashtë shprehjeve rituale e tej shkrehjeve emocionale. Zoti është përzgjedhja më e afërt gjuhësore për atë që në greqishte është Theos e në anglishte God, pavarësisht se kjo nuk përkon me ato gjuhë me të cilët janë në kontakt shqiptarët e sotëm.

Sa për përdorimin “tradicional” të termit Perëndi, i cili është shumë më i ri në shqipe, me këtë kuptim, është në intuitën dhe motivet e përkthyesve për të përcaktuar përzgjedhjen, por sidomos gjininë e tij. Është shumë vështirë të mos përdoret ky term në adhurimin ortodoks, të paktën sot, por njësoj e vështirë është vërtetuar gjinia mashkullore e këtij emri, e cila u shartua nga femërorja. Jam i mendimit se alternimi është e vetmja zgjidhje për këtë periudhë gjuhësore.  

Personalisht, duke u munduar të gjej një tekst sa më përfshirës mbi terminologjinë ortodokse, përktheva nga anglishtja librin The Orthodox Way të teologut anglez Kallistos Ware. Versioni i parë i këtij përkthimi, Udha ortodokse-2004,u paraqit me përzgjedhjen Perëndi, tek-tuk e alternuar edhe me Zot, përderisa kështu e përdorin në shumicë ortodoksët, por ama nuk pranohet atje gjinia femërore e Perëndisë, përveçse në citimet biblike e liturgjike, për të ruajtur poetikën e trashëguar të adhurimit ortodoks në shqipe.

Mospërdorimi i gjinisë mashkullore së Perëndisë në bisedë e në mësimdhënie, rrjedh nga përvoja jonë gjuhësore, përderisa intutita ime shprehimore nuk u influencua nga terminologjia e shqipes adhurimore; unë jam larguar nga Shqipëria para rilëvrimit të shqipes spirituale. E si unë janë afro gjysma e folësve të këtij lëmi.

Versioni i dytë, Udha ortodokse-2005 u paraqit pa mohuar versionin e parë. Në këtë botim virtual përzgjidhet Zoti për God, duke lënë Perëndi vetëm në citimet biblike e liturgjike, për t’a afruar tekstin edhe për ata që nuk kanë përvojë rituale. Përndodhja në dy versione të përafërta të të njëjtit tekst, është një akt reagimi gjuhësor, sesa një rrugëdalje përkthimore në sugjerimet tona. Ka të ngjarë që edhe në këtë version të fundit, megjithë mundimin për të qenë sa më “i përsosur” në përkthim e në drejtshkrim, të gjenden luhatje në përzgjedhjen e dy termave a në gjininë e Perëndisë, siç pamë dhe tek Libri i Shërbesave, ripunuar disa herë në shqipe nga KOASh-i.

Sepse, sado që të luftojë njeriu, qoftë dhe për disa breza, gjuha shqipe qenka si shpirti; ku i teket fryn…



Nga Foti Cici



[1] Gjithë italikët e termave Perëndi e Zot, si dhe të  mbiemrave a të përemrave të tyre, janë të autorit të trajtesës.

[2]Koha Jonë, 21 mars 2004.

[3]Shekulli, 20 maj 2004.

[4] “… që të ngrerë krye kundër Perëndis’ së gjallë” (Dhiata e Re, “Mbë Ebrenjtë”, 3:12, Korçë 1930). Në këtë rast Kristoforidhi e lakon Perëndinë në femërore, së gjallë, ndërsa në versionin gegërisht (1872), i njëjti varg nuk ka nyje: “qi të  ngrejë krye kundrë Perëndisë gjallë” (ShqiptarOrtodoks.com/TeksteBiblike). Duke folur për gjininë e Perëndisë, vlen të lexohet shkrimi i Valery M. Sardushkin, filologe e Unversitetit të Shën Petersburg-ut në Rusi, në punimin e saj “Is ‘God’ in Albanian feminine or masculine?” (The Bible Translator, 53/1, 2002, f. 137-143), e cila ka gjetur pothuaj në të gjitha përkthimet biblike në shqipe, përdorime të Perëndisë në femërore, edhe pse synimi i përkthyesve ishte për t’a paraqitur gjithmonë në mashkullore.

[5]Panorama, 16 janar 2005.

[6] “Lumtë ata çë janë vabëk shpirti/ pse e tireja ishtë perëndia e qiellvet” (Beati sono li poveri di spirito/ percioché di loro é il regno di cieli), Matteo Sciambra, La “Dottrina Cristiana” Albanese di Luca Matranga, Citta del Vaticano, 1964, f. 81.

[7] Po aty, f. 47.

[8] Robert Elsie, The Elbasan Gospel Manuscript (Anonimi i Elbasanit), 1761, and the struggle for an original Albanian alphabet, 1995, vargjet 8/05, cituar nga http://www.elsie.de. Këtu përkthyesi fjalën “Perëndesha” e ka përkthyer Gooddess (Hyjnesha), dhe jo Queen (Mbretëresha), siç konceptohej kjo nga autori i Anonimit.

[9]Besojmë, Lulet e Verësë, cituar nga Naim Frashëri, Vepra letrare 1, 1995, f. 48.

[10]Zëmëra, po aty, f. 45.

[11] Fausti i Ri, cituar nga Faik Konica, Vepra 1, 2001, f. 78-80.

[12]Shqipëria si m’u duk, Vepra 2, f. 20.

[13]Pralla e tregëtarit dhe e xhindit, Vepra 1, f. 347.

[14]Fushata, Vepra 3, f, 282.

[15]Përgjigje një Sërbi, Po aty, f. 147.

[16] Po aty, f. 147.

[17]Një histori e shkurtër e themelimit të “Vatrës”, Po aty, f. 192.

[18] Titull letre drejtuar klerikut në fjalë (1897), Vepra 4, f. 31.

[19]Vallja e përjetësisë, cituar nga Lasgush Poradeci, Vepra 1, 1999, f. 107.

[20] Zemra ime, po aty, f. 237.

[21]Lutje, Migjeni, Vepra, 1998, f. 48.

[22]Zoti të dashtë, f. 99.

[23]Zoti të dhashtë, f. 100.

[24]Të birtë e shekullit të ri, f. 2

[25]Tragjedi apo komedi?, f. 72.

[26]Sokrat i vuejtun-A derr i kënaqun?, f. 68.

[27]Ose…-Ose, f. 70.

[28] “… të ngjitet në tru si një tip i hollë i nonjë bari të perëndishmë…”, Dr. Gjëlpëra zbulon rrënjët e dramës së Mamurrasit, Vepra 2, f. 94.

[29] “Mesh’ e perëndishme e Atit tonë nërmiet Shëntorët Joan Gojartit”, Librë e Shërbesave të Shënta të Kishës Orthodoxe, Boston 1909, f. 65, si dhe “nga pamjet perëndore mëndja m’u ndriçua…”, Vajtim për bijën (V. Hugo), Albumi II, 1966, f. 14.

[30]Një refren i qytetit tem, f. 78.

[31]“Një përgjigje e kërkueme”, Alb-Club, 15 janar 2005 (postim i Klajd Kapinovës).

[32] Israilitë dhe Filistinë, Boston 1907.

[34]Librë e Shërbesave të Shënta të Kishës Orthodoxe, 1909, f. 99.

[35]Lutjesore, 1914, f. 85.

[36]Vajtim për bijën (V. Hugo), Albumi II, 1966, f. 15.

[37] Libër i Shërbesave të Shenjta të Kishës Orthodhokse, Tiranë 1994, f. 98-99. Tek i njëjti botim, ka shembuj të ngjashëm, si tek “Shërbesa e përgatitjes për kungim….”: “Perëndisë sonë…” (f. 339), “Perëndisë së Jakovit…” (f. 241), “Biri i Perëndisë së gjallë…” (f. 251), e ndoshta dhe gjetkë. E njëjta gjë dokumentohet edhe një vit më vonë, tek botimi më vete e Meshës së J. Gojartit, ku megjithë ndreqjet e dukshme, Perëndia nuk është “mashkullorizuar” plotësisht: “… por përpara teje, Perëndisë së frikshëm…”, Liturgjia Hyjnore e Atit tonë ndër Shenjtorët Joan Gojartit, Tiranë 1995, f. 72.

[38] Jakov Xoxa, Lumi i vdekur, Tiranë 1967.