Dashuria për jetën: Aktualiteti i shkrimeve profetike

Dashuria për jetën: Aktualiteti i shkrimeve profetike

Kur flasim për aktualitetin e shkrimeve profetike, para së gjithash duhet të shtrojmë disa pyetje: profetët janë ende aktualë për atë që nuk është besimtar i krishterë apo hebre? Me fjalë të tjera: a nuk do të duhej të ishin aktualë për cilindo që është bashkëkohës me ne?

Ose, për t’u shtyrë pak më tutje: nuk do të duhej të ribëhen aktualë pikërisht sepse nuk duken aktualë, sepse jetojmë në një epokë pa profetë, por që ka nevojë për profetë? Por me këtë çështje mund të merremi vetëm mbasi të kemi vendosur se ç’është një profet sipas kuptimit të Besëlidhjes së Vjetër. Vallë profeti është dikush që parashikon, që zbulon atë e cila ka ca kohë që është e përcaktuar, domethënë të ardhmen? Prurësi i një lajmi gjithëherë ogurzi, asnjëherë të mirë e të gëzuar? Shkurt, një bir i Kasandrës? Apo një orakull i cili, ashtu si ai delfik, na thotë qoftë edhe me fjalë të dykuptimshme se si duhet të sillemi?

Jo, profetët nuk janë deterministë; ata nuk e përjashtojnë vullnetin e njeriut për të mbruajtur jetën e dhe historinë e vet: nuk para-thonë, por thonë, shprehin. Ose, thënë ndryshe: shpallin të vërtetën, veç jo në kuptimin me të cilin ky term përdoret zakonisht. E vërteta që ata sjellin, është që njeriu mund dhe duhet të zgjedhë mes mundësive të ndryshme, të cilat në vetvete janë të paracaktuara. Pra, i paracaktuar nuk është njeriu: të paracaktuara janë mundësitë midis të cilave duhet të zgjedhë.

Në epokën biblike, në kohën kur profetët kanë folur, mundësia e zgjedhjes ishte mes adhurimit të pushtetit shtetëror, të tokës, të gjithçkaje që idhujt përfaqësonin, e shkatërrimit të shtetit me shpërndarjen e banorëve të tij. Këto ishin zgjedhjet përballë së cilave gjëndej populli, dhe profetët kanë vendosur ose kështu ose ashtu. Do të doja ta nënvizoja: ajo çka profetët kanë thënë në lidhje me alternativa të tilla nuk kishte vetëm karakter moral apo religjioz, siç u pëlqen shpeshherë të besojnë njerëzve sot, por kishte karakter realpolitik në kuptimin më të saktë të termit.

Profetët e kuptuan se një vend i vogël i Lindjes, që kishte humbur përmbajtjen e vet shpirtërore, që e kishte humbur lajmin e vet dhe ishte bërë krejt si shtetet e tjera, herët a vonë qe i detyruar të shembej, siç u ka ndodhur e u ndodh shteteve të tjera të vogla; dhe mbetej vetëm një zgjedhje, ajo e shembjes së shtetit dhe mospranimi idhujtarisë së pushtetit shtetëror. Populli mund të zgjidhte midis dy mundësive, por profetët donin t’ua hiqnin iluzionin e ushqyer për një kohë aq të gjatë, se mund të zgjidhnin njërën gjë apo tjetrën, minishtetin dhe mbijetesën e popullit.

Një shembull i vlefshëm, i cili e ilustron mirë atë që thashë, përbëhet nga qëndrimi i gjykatësit dhe profetit Samuel, kur hebrejtë që deshën të kishin një mbret, i thanë: Duam të jemi si të gjithë popujt e tjerë; e Samueli ua bëri të qartë zgjedhjen midis shtypjes së ushtruar nga një individ në formën e despotizmit oriental dhe lirisë. Dhe populli duhej të zgjidhte njerën mundësi ose tjetrën. E populli donte të ishte si të gjithë popujt e tjerë; populli donte të kishte një mbret. E Zoti tha: “Atëherë dëgjoji zërat e tyre; qortoji haptazi dhe tregoju se si do të mund të sillet me ta një mbret i caktuar për t’i qeverisur“.

E me këtë mbërrijmë në funksionin e tretë të profetëve: të cilët janë protestues. Profetët jo vetëm që tregojnë alternativën, por i paralajmërojnë në mënyrë aktive në lidhje me rrugën që do t’i çojë në rrënim, dhe kundër kësaj zgjedhjeje protestojnë. Por, mbasi shpallin dhe protestojnë, ua lënë njerëzve në dorë. As edhe Zoti nuk ndërhyn, nuk kryen mrekulli. Përgjegjësia bie mbi njeriun, të cilit i takon të bëjë historinë e vet e që profetët ndihmojnë vetëm duke u përpjekur t’i tregojnë alternativat, duke i tërhequr vëmendjen rreth vendimeve që sjellin fatkeqësi.

Është një problem që sot shtrohet saktësisht si atëherë. Edhe ne gjëndemi përballë zgjedhjeve midis një shoqërie humane dhe barbarisë, një shkatërrimi të plotë, ose në rastin më të mirë gjysmë të plotë, dhe një çarmatimi të njëmendtë bërthamor. E edhe sot do të ishte detyrë e profetëve për bërë zgjedhjen e duhur e për të protestuar kundër alternativës që sjell katastrofën.

E cili ishte besimi i profetëve? Ata ishin pohuesit e besimit në një Zot të vetëm, thelbit të të cilit i përkisnin e vërteta dhe drejtësia; Por, në terësi, profetët nuk merreshin me çështje të besimit, por me çështje që kishin të bënin me mënyrën e jetesës: në radhë të parë si t’i zbatonin në këtë botë parimet e një Zoti të vetëm. Megjithatë, për profetët ekzistonte një çështje vendimtare e besimit: njësia e Zotit.

Por, çdo të thotë në të vërtetë njësia e Zotit?

Është fjala për një problem matematik, të njëshit që u kundërvihet shumëve? Jo, do të thotë se ka një njësi, një Njësh i fshehur mbas shumësisë së gjërave dhe shumësisë së shqisave e shtysave tona: Njëshi si parim i epërm. Por ky Njësh fiton konkretësi në mendimin e profetëve, vetëm nëse mbajmë parasysh një tjetër aspekt themelor, dallimin mes Zotit e idhujve, të cilët janë vepër e njeriut. Edhe Zoti mund të jetë idhull nëse adhurohet, njësoj si idhujt, si një vepër e njeriut. Zoti i profetëve është i gjallë, flet pikërisht si “Zot i gjallë“, ndërsa idhujt janë sende, janë të vdekura. Kështu thotë një nga profetët, kanë sy e nuk shohin, kanë veshë e nuk dëgjojnë.

Profetët e dinë që adhurimi i idhujve do të thotë katandisje e njeriut në skllavëri, dhe tërheqin vëmendjen mbi faktin se adhuruesi i idhujve ka përballë vetes një copë dru. E çan më dysh, me gjysmën ndez një zjarr mbi të cilin gatuan ushqim të shijshëm; me gjysmën tjetër gdhend një idhull tjetër, e mandej kthehet të adhurojë këtë copë druri që është vepër e duarve të veta, si të qe diçka epërore ndaj tij. Dhe është përsa kohë që njeriu transferon tek ajo copë druri të gjitha fuqitë e veta, i projekton aty; kësisoj varfëron veten dhe bën të pasur dhe të fuqishëm idhullin.

E sa më e fuqishme të jetë shëmbëlltyra, aq më i skamur bëhet njeriu i cili, për të shmangur varfërinë e tejskajshme duhet t’i nënshtrohet idhullit; kështu rifiton një pjesë të pasurisë së tij të brendshme duke u bërë skllav i imazhit të drunjtë. Në gjuhën filozofike moderne, ky fenomen emërtohet me termin “tjetërsim“ që, në kuptimin e përdorur prej Marksit e Hegelit shpreh saktësisht atë që profetët donin të thonin me konceptin e idhujtarisë: nënshtrim ndaj gjërave, humbje e së brendshmes, e lirisë, vënia-në-marrëdhënie-me veten nëpërmjet nënshtrimit.

Ne jemi të bindur se nuk kemi idhuj e nuk jemi idhujtarë ngaqë mendojmë se midis nesh nuk gjënden as Baal e as Astart; por harrojmë me lehtësi se idhujt tanë kanë- kjo është e gjitha- emra të tjerë. Nuk i quajmë Baal e Astart, por pronësi, pushtet, prodhim material, konsum, nder, lavdi, apo me emra të tjerë të cilët përfaqësojnë gjërat që njeriu adhuron në ditët e sotme, duke rënë nën skllavërinë e tyre.

Por nga fjalët e thëna prej profetëve, më i rëndësishmi është me gjasë vizioni i kohëve mesianike: një vizion unik, i ri, që është bërë burim pjellor ndryshimesh historike. Është fjala për idenë e “shëlbimit“, e shpëtimit të njeriut nëpërmjet vetërealizimit të plotë. Në kuptimin profetik, kohët mesianike janë pezullimi i mallkimit të hedhur mbi njeriun në parajsën tokësore, një mallkim që përfshinte atë atë të konfliktit të njeriut me veten për shkak të lakmisë, të dëshirës-për-të patur gjithnjë-e-më-shumë, e që kishte të bënte edhe me luftën mes sekseve.

Ne e konsiderojmë sot sipëraninë e seksit mashkullor si diçka që dihet qysh më përpara, por gjithmonë duhet të kemi parasysh se në historinë biblike sundimi mashkullor është vënë si formë mallkimi dhe ndëshkimi; me fjalë të tjera, përpara dëbimit, burri nuk kishte sundim mbi gruan. Dhe nuk mungojnë shembujt historikë prej të cilëve rezulton se në të vërtetë, kjo ishte situata në epokën parahistorike.

Mallkimi hyjnor sjell më në fund konfliktin mes njeriut dhe natyrës: burri duhej të fitonte bukën me djersën e ballit, dhe puna nuk ishte ngazëllim, po përkundrazi ndëshkim, koncept ky që ende sot është realitet për pjesën më të madhe të njerëzve. Dhe i njëjti mallkim që e dënon burrin nëpërmjet konfliktot me natyrën, gjen shprehjen edhe në idenë se gruaja duhet të lindë me dhimbje. Djersa e burrit e dhimbjet e gruas që lind, janë dy simbole të poshtërimit dhe ndëshkimit njerëzor frut i mallkimit biblik, e siç e thamë, bëhet fjalë për shfaqje që ne i pranojmë sot si të dhëna natyrale, të paasgjësueshme, porse nuk ishte kështu për autorët e Biblës.

Në të vërtetë, në çfarë konsistonte ideja mesianike e profetëve? Ishte ideja e një paqeje të re, të konceptuar si diçka më tepër se mungesa e luftës: një gjëndje solidariteti e harmonie mes individëve, mes popujve, mes sekseve, mes njeriut e natyrës, e atillë sa, sikundër e thonë edhe vetë profetët, njeriu nuk duhet të stërvitej më për të patur frikë.

Në fakt harrohet me tepër lehtësi që agresiviteti është pasojë e frikës. Dhe njeriu mësohet të ketë vazhdimisht frikë, të ruhet, të mos besojë në mirësinë e një tjetri. Profetët, me fuqinë e konceptit të tyre të kohëve mesianike, guxojnë të pohojnë se agresiviteti mund të zhduket nëse zhduket frika. Dhe për profetët, kohët mesianike ishin kohë bollëku por jo teprie: bollëk në kuptimin se, për të parën herë tryeza mund të shtrohej për të gjithë ata që do të dëshironin të uleshin rreth saj, dhe të gjithë njerëzit kishin të drejtë ta bënin një gjë të tillë, pra të merrnin pjesë në gosti bashkë me të tjerët.

Pra, për profetët, kohët mesianike ishin kohë në të cilat njerëzit do të mund të jetonin jo vetëm në paqe, në harmoni, pa konflikte me natyrën, pa lakminë e kamjes dhe pa zili, por dhe kohë kur ekzistenca e tyre do të kishte një një pikëmbërritje, një qëllim, i cili nuk kuptohej e nuk do kuptuar si pushtim i asaj që të nevojitet për të jetuar në pikëpamje fizike: kjo do të mbetet një detyrë e përjetshme, që kërkon zgjidhje vazhdimisht. Në të vërtetë, bëhet fjalë për një tjetër qëllim i cili, për ta thënë me gjuhën e profetëve, është vetëdija e plotë e Zotit ose, për ta thënë me terma teologjikë, zhvillimi i plotë i forcave psikike të ekzistencës e të arsyes së njeriut, i cili do të ketë në vetevete qendrën e vet dhe do të jetë i lirë të vërë në jetë aftësitë e tij.

Në njëfarë kuptimi, kohët mesianike janë kundërpërgjigje e gjëndjes parajsore, me ndryshimin që kjo përbënte fillesën e historisë ose, thënë ndryshe, parahistorisë. Harmonia parajsore mbretëronte kur njeriu ende nuk e kishte vetëdijen e një individi të ndarë prej të tjerëve; ishte harmoni e mungesës së zhvillimit njerëzor, e gjëndjes primitive, e bashkësisë zanafillore, parahistorike.

Kohët mesianike janë rikthim në këtë harmoni, e cila është e mundur me kushtin që njeriu të jetë plotësisht i realizuar në vazhdën e historisë së tij. Kjo nuk do të merrte fund me kohët mesianike, por në njëfarë kuptimi ato do të përbënin fillesën e vërtetë të historisë njerëzore në të cilën do mund të kapërcehet caku që e pengon njeriun për të qenë plotësisht i tillë.

Pak më sipër e përmenda shkarazi pjellorinë gjigande të ideve mesianike në shërbim të zhvillimit të njerëzimit; e mbase asnjë ide nuk ka ndikuar kaq shumë mbi zhvillimin sa ideja mesianike. Pa zbritur në hollësira dhe pa hyrë në këtë çështje ende sub judice, mund të pohojmë megjithatë se, si krishterimi ashtu dhe socializmi kanë qenë thellësisht të ndikuar nga ideja mesianike, sadoqë këtë ide e kanë shprehur në mënyra të ndryshme dhe në më shumë se një pikë janë larguar nga ajo që e përshkrova si bërthamë të saj; por, përpjekjet për ta provuar në mënyrë të hollësishme do të na çonin shumë larg.

Ideja mesianike është çuar përpara, por edhe është shkatërruar pareshtur, është prishur, përshembull tek krishterimi, në caqet e të cilit gjithsesi nuk ka vdekur krejtësisht, por ka mbetur gjithnjë i gjallë si një farë pjellore; e ende sot mund ta dallojmë.

E njëjta gjë vlen edhe për socializmin, socializmin humanist të Marksit, që qysh herët u prish krejtësisht me krijimin e të ashtuquajturve shtete socialiste; por edhe brënda tyre fara nuk është tharë tërësisht, e edhe një herë na është dhënë të kostatojmë se versioni shekullar i idesë mesianike, që gjëndet në socializmin marksist por jo dhe në socializmin demokratik e komunist, është një bërthamë e mbetur gjallë qoftë dhe vetëm tek individë të veçantë. Patjetër mund të pohojmë se historia moderne as që do mund të merrej me mend pa ndikimin e idesë mesianike, e që mund të kuptohet plotësisht vetëm nëse e pyesim thellë veten se si e ku është zbatuar dhe si e ku është prishur ideja për të cilën flasim.

Nën dritën e këtyre shqyrtimeve, na lejohet të pohojmë se sot profetët janë më aktualë se kurrë, e jo vetëm për arsyet që përmendëm, por edhe sepse mundësitë e zgjedhjeve përballë të cilave gjëndemi, siç i vura në dukje deri më tash, janë përgjithësisht të njëjta me ato të kohës së profetëve. Edhe ne jemi thirrur për t‘u qenë të vetëdijshëm për këtë, edhe ne duhet të zgjedhim njerën prej alternativave.

E nëse duam të vlerësojmë aktualitetin e profetëve, nuk duhet të merremi vetëm me ngjarje bashkëkohore, por duhet t’i lexojmë edhe profetët: një lexim me frytshmëri shumë të madhe dhe emocionues sa s’ka ku shkon më tepër, në se më lejohet ta them; profetët kanë shumë më tepër për të thënë mbi botën e sotme, sesa shumë kronika të cilat mëtojnë të jenë “aktuale“ e të përfaqësojnë të tashmen – pa mundur ta depërtojnë dot.

Erich Fromm
Marrë nga “Dashuria për jetën”, përktheu Shpëtim Kelmendi