Dashuria për jetën: Dështimi i religjionit

Dashuria për jetën: Dështimi i religjionit


Pyetjes nëse besojnë në Zot, pjesa më e madhe e njerëzve i përgjigjen në mënyrë pohuese; frekuentimi i kishave vijon të jetë gjithnjë mjaft i madh, ndërsa deklarimi i ateizmit diçka e rrallë. Nga ana tjetër, nuk mund të mohohet se religjioni është përfshirë nga kriza e strukturës shoqërore patriarkale-autoritare. Mungojnë teologët të cilët e pranojnë haptazi që religjioni, siç e dimë, ndodhet në gjëndje agonie, i përfshirë në një proces që po zgjat tash dy shekuj, por që kohëve të fundit ka ardhur duke u përshpejtuar.

Duke qenë se religjioni ka patur një funksion të dyfishtë, po të dyfishtë e ka edhe dështimin. Në të vërtetë, religjionit që njohim ne, i cili bazohet thelbësisht mbi traditën hebreo-kristiane, i përket si funksioni i shpjegimit të natyrës, ashtu dhe ai i një terësie parimesh morale, pra i një etike. Këto dy funksione nuk kanë kurrgjë të përbashkët: shpjegimi i natyrës është diçka kryekreje e ndryshme nga parimet morale dhe nga vlera e tyre.

Megjithatë, në zanafillë ato nuk ishin të ndara, dhe kjo për një varg arsyesh. Pikësëpari, ideja e krijimit të botës nga një Zot i identifikuar me inteligjencën e epërme, dijen dhe fuqinë, përbënte njëherë e një kohë një hamendje përnjëmend të madhërishme, plotësisht racionale; e ndonëse dhe darvinisti më i bindur e përfytyron sot zhvillimin e botës e të njeriut si rrjedhojë të seleksionit natyral apo të mutacionit, mbetet fakti se ideja e Zotit si krijues është lehtësisht më e kuptueshme dhe më e pranueshme se ajo simbas së cilës njeriu, me pamjen që ka sot, mund të ketë qenë fryt i një zhvillimi të pavarur që ka zgjatur miliona vite, i mbetur në një farë kuptimi në dorë të rastësisë ose i paracaktuar nga parime që u nënshtroheshin ligjeve të seleksionit.

Shpjegimi që Darvini na ofron në lidhje me natyrën shfaqet terësisht logjik dhe i pranueshëm, por kjo nuk e përjashton mundësinë që ai të mbetet i huaj për ndërgjegjen tonë.

Në të vërtetë, edhe në epokat më primitive, njeriu e ka ndjerë gjithmonë nevojën të krijojë një shëmbëlltyrë të botës dhe të zanafillës së saj. Për shembull, është shumë i lashtë koncepti i zanafillës simbas së cilës personazhi vritet, dhe nga gjaku i tij i hapërdarë linden njerëz, ose më mirë më guximtarët midis tyre. Sepse frikamanët dhe gratë nuk ngjizen nga gjaku, por nga mishi i këmbëve të qënies në fjalë.

Në fund të fundit ky është versioni i lashtë i teorisë së Konrad Lorencit, simbas të cilit instinkti i vrasjes, etja për gjak, është e bashkëlindur me njeriun; por duhet vënë në dukje se ata që besojnë në një mit të këtillë, e kanë mohuar dashamirësisht etjen e grave për gjak, qoftë dhe duke i hedhur në të njëjtin kazan me frikamanët.

Edhe në ditët tona gjërat nuk kanë ndryshuar kushediseçfarë; nën paragjykimet e shoqërisë patriarkale, gratë kanë vetëdije të mangët, janë më mëndjemëdha, më pak guximtare dhe më pak realiste se burrat. Vetë Frojdi thoshte se gratë janë më pak të vetëdijshme se burrat, sadoqë është e vështirë ta konceptosh se si mund të ketë akoma më pak vetëdije se kaq.

Janë ide që bëhen palë me pohimet propagandistike mbi inferioritetin e armikut, gjalluese edhe aty ku një grup sundon mbi një tjetër, e prandaj duhet vepruar në mënyrë të atillë që vetëdija e tyre të mbetet përherë e këndirrur e të mos mund të shfaqen shenja rebelimi.

Desha të bëja veç një ndërhyrje të shkurtër, një shënim në fund të faqes për një nga funksionet e religjionit, atë të shpjegimit të natyrës. Në këtë pikëpamje, gjithçka pati shkuar më së miri deri tek Darvini. Por, më pas, u zbulua se zanafilla e botës, origjina e njeriut, mund të shpjegohej në mënyrë racionale dhe shkencore pa u mbështetur te ideja e një krijuesi, me fjalë të tjera simbas ligjeve të evolucionit.

Por, sikundër e thashë, një njeri profan arrin ta konceptojë këtë më me vështirësi se sa idenë e Zotit, edhe pse për shkencën zanafilla e botës nuk duhet të jetë më një enigmë. Nën dritën e teorisë së evolucionit “Zoti“ katandiset në një hipotezë pune, dhe rrëfenja e krijimit të botës e të njeriut shndërrohet në një mit, në një përrallë, në një simbol që sigurisht shpreh diçka, por jo një të vërtetë shkencore.

Qëkur njerëzit nuk pranuan të josheshin më nga mëtimi i religjionit për të shpjeguar natyrën, religjioni vetë është si të ketë humbur njerën këmbë: i ka mbetur veç funksioni si pohues i postulateve morale. “Duaje të afërmin tënd“, “duaje të huajin“, siç thuhet në Besëlidhjen e Vjetër. “Duaje armikun tënd“, siç urdhërohet në Besëlidhjen e Re; “jepi të varfërit këmishën tënde të fundit“- po, por nëse këshilla të tilla merren seriozisht, si do të mundesh vallë të jesh njeri i suksesshëm në shoqërinë moderne? Bën figurë teveqeli dhe në vend që të ngjitesh lart, merr tatëpjetën.

Etika e Biblës predikohet, por nuk vihet në zbatim. E kësisoj, ndodh të lëvizësh në një binar të dyfishtë: altruizmi lëvdohet, e njëherësh me të edhe dashuria për të ngjashmit tanë, por nxitja drejt suksesit e pengon zbatimin e virtyteve të tilla.

Prapëseprapë, në këtë pikë duhet të shtoj se, simbas gjykimit tim, mund të jesh fare mirë një i krishterë apo një hebre përkushtuar, e rrjedhimisht një njeri i aftë për të dhënë dashuri, pa u kthyer në urinë e caqeve të shoqërisë sonë; gjithçka varet nga niveli i aftësive që njerëzit mund të kenë, nga guximi qytetar i nevojshëm për të qëndruar besnikë ndaj së vërtetës dhe dashurisë, në vend që ta flijojnë unin e tyre pas karrierës.

Sidoqoftë është fakt që morali i krishterimit apo i hebraizmit është i papajtueshëm me atë të suksesit, të mungesës së skrupujve, të egoizmit, të refuzimit për të dhënë, për të ndarë me të tjerët. Por nuk është e nevojshme të zgjatem në këtë: secili e kupton vetë, me t’u shtruar kjo çështje. Pa llogaritur faktin se binari i dyfishtë është përshkruar dhe kritikuar tashmë me bollëk.

Shkurt, “etika“ e zbatuar në kapitalizmin modern ia ka këputur edhe këmbën tjetër religjionit, i cili nuk mund të paraqitet më si përfaqësues vlerash, në çastin kur s‘është i besueshëm më as në këtë funksion. Kështu, ndodh që Zoti të japë dorëheqjen, jo vetëm si krijues i botës, por edhe si përhapës vlerash të tilla si dashuria për të afërmin dhe kapërcimi i lakmisë për pronësi. Por mund të thuhet se njeriu nuk mundet ose nuk dëshiron të mbetet krejtësisht pa religjion.

Njeriu nuk jeton veç me bukë: duhet të ketë një vizion, një besim të aftë për të zgjuar interesin, për ta lartësuar përmbi ekzistencën kryekrejet shtazore. Një rikthim në paganizmin e lashtë, për të besuar në idhujt, nuk do të qe gjë e frytshme në çastin e tanishëm. Nga ana tjetër, them se mund të pohoj që në shekullin tonë është duke marrë formë një tjetër religjion, të cilin do të doja ta përkufizoja si “religjioni i teknikës“.

Ai paraqitet nën një pamje të dyfishtë, nga njëra anë ai i vëndit të Bengodit, si premtim i një kënaqësie të pakufizuar, pa pengesat e fatit dhe të nevojave. Të cilat prodhohen pareshtur, pa patur fund, dhe njeriu pret gojëhapur si një fëmijë gjiri i përjetshëm, që të mund të ushqehet në një masë përherë e më të bollshme. Parajsa është ardhmëria e kënaqësisë absolute, e bollëkut të rremë, ajo që i bën njerëzit pasivë dhe dembelë. Objektivi i teknikës është asgjësimi i mundit.

Tipari tjetër i këtij religjioni të teknikës është është më i ndërlikuar. Që nga Rilindja e këndej, mendimi i njeriut është drejtuar kah depërtimi dhe kuptimi i të fshehtave të natyrës, të cilat ishin, së paku pjesërisht, të fshehtat e krijuesit të natyrës. Dhe për katërqind vjet rresht njeriu është përpjekur të zbulojë të fshehtat e natyrës, për t’u vënë në zotërim të tyre. Qëllimi fshehtë ishte ai i të mosqënit i kufizuar në vëzhgimin dhe soditjen e natyrës e të botës, por në përvetësimin e tyre.

Nëpërmjet një formulimi ekstremist (por është e vështirë të gjëndet ai i sakti), më duhet të them: njeriu dëshironte të bëhej vetë Zot. Ajo që kish qenë e mundur për Zotin, duhej të bëhej e mundur edhe për atë. E mund të them se shfaqja e entusiazmit që ka përshëndetur zbritjen e parë të një astronauti në hënë, ishte një ngjarje me natyrë paganisht religjioze, një hap i parë në rrugën që duhej ta çonte njeriun në të bërit Zot dhe në kapërcimin e caqeve të veta.

Edhe nëpër faqet e shtypit të krishterë, me atë rast mund të lexoje pohimin se kjo ishte ngjarja më e madhe që prej krijimit të botës. Për cilindo të krishterë, është vërtetuar diçka më e rëndësishme se mishërimi i Zotit; por në atë çast është harruar, është besuar përnjëmend që njeriu i kishte kapërcyer ligjet e kufizimit të vet, që ishte çliruar nga pesha tokësore dhe kishte hyrë në udhën e pafundësisë.

Gjithë sa thashë mund të duket e tepruar; por qëllimi im është të tërheq vëmendjen mbi prirjet ende jo tërësisht të spikatura. Vallë, entusiazmi histerik i zbritjes në hënë përbën thjesht një durtrokitje për suksesin e shkencës? Nuk besoj. Ka zbulime shkencore shumë më të rëndësishme, por të cilat nuk ngjallin kurrfarë entusiazmi, dhe kjo do të thotë se në rastin e posaçëm ka ndodhur diçka e re, që është shpërfaqur një formë e re idhujtarie, që teknika është bërë sërish Zot, ose që njeriu beson se është bërë vetë Zot; astronautët janë kryepriftërinjtë e këtij religjioni, objekti i adhurimit të tij.

Por nuk duam ta pranojmë: a jemi të krishterë? A jemi hebrej, apo së paku paganë? Dhe ja atëherë tek fshihet, tek arsyetohet realiteti. Por matanë kësaj loje kukafshehtas, simbas mendjes sime është duke marrë përnjëmend formë një religjion i ri, në të cilin teknika bëhet nëna e madhe e aftë për të mëkuar dhe kënaqur të gjithë bijtë e saj.

Situatë e pështjelluar, e di mirë; por të pështjelluara janë edhe shtysat që vënë në lëvizje këtë religjion, i cili sidoqoftë nuk shpall parime morale, me përjashtim të një parimi: duhet bërë gjithë ç’është teknikisht e mundur. Mundësia teknike ngrihet lart si urdhër moral, si burim i vetë etikës.

Dostojevkij ka pohuar se, me vdekjen e Zotit, gjithçka është e lejueshme, prejse simbas tij morali që ka ekzistuar deri atëherë bazohej në njohjen e Zotit. Por nëse njeriu nuk beson më në Zot, nëse ky moral resht së qëni një realitet që i jep tonin mendimit dhe veprimit, vallë atëherë a nuk bëhet njeriu krejtësisht amoral, a nuk e humbet aftësinë për t’u orientuar simbas parimeve etike? Kjo është një pyetje që duhet marrë shumë seriozisht. Dhe, nëse duam të bëhemi pesimistë, mund ta themi hapur se gjërat janë përnjëmend kështu dhe se morali ynë po fundoset. Ekzistojnë dallime të mëdha mes së djeshmes e të sotmes.

Për shembull, më 1914 respektoheshin ende dy norma vlerash ndërkombëtare: në luftë nuk vriteshin civilët dhe nuk torturoheshin robërit. Sot, përkundrazi, çdo konflikt shkakton masakrimin e civilëve sepse nuk pranohen më kufizime në përdorimin e dhunës, e tekefundit teknika nuk mund të lejojë dallime të tilla.

Ajo vret në mënyrë anonime, nëpërmjet shtypjes së një butoni; dhe, meqë viktimat mbeten të padukshëm, nuk nxitesh nga kurrfarë dhembshurie për këtë pjesëmarrje. Si të mos mjaftonte kjo, sot ekziston edhe tortura. Të gjithë e mohojnë, por është botërisht e ditur se kjo gjë ndodh. Tortura është një mjet i përhapur për të siguruar informacione, dhe është i pabesueshëm numri i vëndeve që e praktikojnë.

Ndoshta nuk është e lejuar të pohohet se mizoria është në rritje; nga ana tjetër është e pamohueshme që shpirti humanist është në zbritje e bashkë me të edhe frenat morale, gjë që ka shkaktuar ndryshime të mëdha në tërë botën.

Por në të njejtën kohë, po dalin në pah parime të reja morale sidomos tek brezat e rinj, nën formën e lëvizjes për paqën, për jetën, kundër shkatërrimit dhe luftës. Dhe nuk bëhet fjalë për fjali të zbrazëta, po për faktin që shumë të rinj (e jo vetëm të rinj) arrijnë shquajnë vlera dhe pikësynime të tjera më të larta.

Miliona qenie njerëzore kanë fituar më tepër ndjeshmëri ndaj shkatërrimit të jetëve, shkaktuar në mënyra të ndryshme, ndaj luftrave çnjerëzore që nuk i shërbejnë as dhe vetëmbrojtjes. E, po përvijohet edhe një moral i ri i dashurisë, që i kundërvihet konsumizmit, i cili aty-këtu merr mbase dhe forma karikaturiale, por që mbetet gjithsesi një protestë e fuqishme kundër formave dhe formulave tashmë të zbrazëta. Edhe vetëflijimi për arsye politike paraqet shembuj të një morali të ri, ashtu sikundër luftrat e shumta për liri dhe kërkesat për vetvendosje.

Pra, janë vënë në lëvizje zhvillime guximdhënëse, gjë për të cilën them se Dostojevskij e ka gabim kur i lidh parimet morale me besimin tek Zoti. Budizmi përbën një shembull të shkëlqyer në lidhje me faktin se në disa kultura ekzistojnë parime morale që nuk kanë një bazë autoritare-patriarkale, e që zhvillohen mbi atë që mund ta përkufizojmë bazë njerëzore.

Me fjalë të tjera, njeriu nuk mund të jetojë, por përhumbet dhe bie pré e palumturisë, në rast se nuk përfill një parim i cili mund t‘i prijë në ekzistencë atij vetë dhe të ngjashmëve të tij. Dhe ky parim nuk mund t’i diktohet prej së jashtmi: njeriu duhet ta nxjerrë nga vetvetja.

Nuk është ky vendi ku mund të ndalemi mbi shumë aspekte të problemit; siç e kam përmendur në fillim, desha vetëm të nënvizoja që qënia njerëzore ndjen nevojën e rrënjosur thellësisht në të, për të vepruar simbas moralit.

Për të, amoralitet do të thotë humbje e harmonisë, e ekuilibrit; dhe është gjë amorale që, nën pretekstin e moralit, t’i predikohet se duhet të vrasë, se duhet të bindet, se duhet të shohë veç interesat e veta, se dhembshuria është vetëm pengesë, e kështu me radhë. Nëse këto zëra bëhen tepër të zhurmshme, mund të ndodhë që zëri i brendshëm i ndërgjegjes njerëzore të mbetet i këndirrur, e atëherë ndokush mund të bindet përnjëmend se, me vdekjen e Zotit, gjithçka është e lejueshme.

Erich Fromm
Marrë nga “Dashuria për jetën”, përktheu Shpëtim Kelmendi