UNIVERSI

Universi


Universi permban cdo gje perceptohet fizikisht, ne teresine e hapesires dhe kohes, dhe te gjitha format e materies dhe energjise. Fjala Universi eshte percaktuar si zakonisht dhe perfshin cdo gje. Megjithate, duke perdorur nje perkufizim alternativ, disa kozmologe kane spekuluar, se Universi perbehet nga zgjerimi i hapesires, dhe eshte vetem nje nga shume spekullimet, te cilat jane quajtur kolektivisht multiverse .Vezhgimet e pjeseve te vjetra te gjithesise (te cilat jane shume larg) sugjerojne se Universi eshte qeverisur nga te njejtat ligje fizike dhe konstante ne te gjithe shtrirjen e madhe te tij dhe. Megjithate ne teori mund te kete shume Universe te krijuar dhe ndoshta secili me konstante te ndryshme fizike.

Ne historine e regjistruar, disa Kozmologe kane propozuar llogarine per vrojtimet e Universit. Astronomet e shekujve te kaluar kane propozour se Universi permban nje hapesire te pafund dhe ka ekzistuar perjetesisht. Me kalimin e shekujve, verejtjet e sakta dhe teorite e permiresuara cuan teorite ne modelin heliocentrik te Kopernikut dhe modelin Njutonian te Sistemit Diellor. Permiresimet e metejshme ne astronomi kane cuar ne realizimin, qe Sistemin Diellor eshte krijuar ne nje galaktike e perbere nga miliona yje, i cili eshte Milky Way-Rruga e Qumeshtit, dhe se galaktikat e tjera ekzistojne jashte tij. Studimi i kujdesshem i shperndarjes se ketyre galaktikave dhe linjat e tyre spektrale kane cuar ne shume teori moderne. Zbulimet dhe ndryshimet e sfondit kozmik te rrezatimit mikrovale, tregojne se Universi po zgjerohet dhe me sa duket kishte nje fillim. Sipas modelit mbizoterues shkencor rreth Universit, i njohur si Big Bang, Universi u zgjerua nga nje faze teper te nxehte, te dendur e quajtur Epoka Planck, ne te cilen u perqendrua energjia e Universit. Qe prej epokes Planck, Universi eshte zgjeruar ne formen e tanishme, ndoshta me nje periudhe te shkurter (me pak se 10-32 sekonda) e inflacionit kozmik.

Disa masa te pavarura eksperimentale mbeshtesin kete zgjerim teorik dhe, ne pergjithesi, teorine e Big Bangut. Vezhgimet e fundit tregojne se ky zgjerim eshte pershpejtuar per shkak te energjise se erret, dhe se shumica e lendes ne Univers mund te jete ne nje forme, qe nuk mund te zbulohet nga instrumentet e pranishme. Interpretime aktuale nga vezhgimet astronomike tregojne se mosha e Universit eshte 13,73 miliard vjet, dhe se diametri i Universit eshte i dukshem te pakten 93000000000 vjet drite. Sipas relativitetit te pergjithshem, hapesira mund te zgjerohet me shpejt se shpejtesia e drites, edhe pse ne mund te shikojme vetem nje pjese te vogel te Universit per shkak te kufizimit te imponuar nga shpejtesia e drites. Realiteti dhe Fizika tregojne qe Universi eshte percaktuar si cdo gje qe ekziston, ka ekzistuar, dhe do te ekzistoje. Sipas ketij perkufizimi dhe te kuptuarit tone te pranishem, Universi perbehet nga tre elemente : hapesire, kohe dhe energji. Te tre elementet e Universit korrespondojne me perafersi me idete e shkencetareve.

Nje teori e thjeshte eshte nje grup i flluskave te sapunit, ne te cilen vezhguesit qe jetojne ne nje flluske sapuni nuk mund te nderveprojne me ata qe jane ne flluskat tjera te sapunit. Sipas nje terminologjie te perbashket, secila nga flluskat e sapunit perbejne pjesen e hapesires qe eshte lene te kuptohet si Universi. Mbledhja e te gjitha ketyre teorive eshte e quajtur multiverse. Ne parim Universet tjera mund te kene dimensione te ndryshme te hapesires kohes dhe energjise, edhe pse mundesite jane aktualisht spekulative. Sipas teorive te pergjithshme, disa rajone te hapesires nuk mund te pershkojne dhe vet Universin, per shkak te pafundesise se shpejtesise se drites dhe zgjerimin e vazhdueshem te hapesires. Per shembull, mesazhet radioskopike te derguara nga Toka nuk do te arrinin kurre ne disa rajone te hapesires edhe sikur Universi te jetonte gjithmone. Theksojme se ato rajone te largeta te hapesires jane pjese e realitetit sa me shume qe ne i perkushtohemi, por ne nuk mund te pershkojme te gjithe thellesine e hapesires.

Te thuash te drejten, Universi i dukshem varet nga vendndodhja e vezhguesit. Megjithate edhe udhetimi me i shpejte nuk mund te jete ne gjendje per te pershkuar te gjithe pjesen e hapesires. Ne menyre tipike, universi i dukshem shihet nga pika jone e favorshme ne Milky Way Galaxy= Rruga e Qumeshtit. Universi i dukshem, mosha e struktures , dhe bolleku i elementeve kimike eshte shume i madh dhe ndoshta i pafund , pavarsisht qe tani ne e dime qe hapesira e Universit eshte rreth 93000000000 vjet drite. Diametri i nje Galaktike tipike eshte vetem 30.000 vjet-drite, dhe distanca midis dy galaktikave fqinje eshte vetem 3.000.000 vjet drite. Galaktika jone Milky Way=Rruga Qumeshtit eshte rreth 100.000 vjet drite ne diameter. Galaktika me e afert me tonen eshte Andromeda, e vendosur afersisht 2.500.000 vjet drite larg. Ne Univers ka me shume se 100.000.000.000 Galaktika. Galaktikat tipike shkojne nga ato te vogla me me pak se 10.000.000 yje deri ne gjigandet me 1.000.000.000.000 trilion yje.

Fjala Univers rrjedh nga fjala e vjeter Franceze Univers, e cila ne kthim rrjedh nga fjala Latine Universum. Fjala Latine ishte perdorur nga Cicero dhe me vone ne latinisht. Fjala Latine rrjedh nga Unvorsum qe do te thote tkurrje poetike, fillimisht e perdorur nga Lucretius ne Librin IV (Paragrafi 262) e De rerum natura (Mbi natyren e gjerave) - i cili lidh un, uni forme te kombinuar e 'unus, ose "nje me vorsum. Lucretius perdori fjalen ne kuptimin, cdo gje e mbeshtjelle ne nje, dhe, cdo gje qe bashkohet ne nje.

Nje interpretim alternativ i unvorsum eshte "gjithcka rrotullohet si nje" ose "gjithcka rrotullohet nga nje". Ne kete kuptim, ajo mund te konsiderohet nje perkthim e fjales greke per universin, περιφορά. Kjo fjale greke i referohet modelit te hershem grek per Universin. Sipas Aristotelit rrotullimi i sferes se jashtme ishte pergjegjes per levizjet dhe ndryshimin e cdo gjeje brenda. Kjo ishte e natyrshme per greket te cilet supozuan se Toka ishte e palevizshme dhe se qiejt qarkullonin rreth Tokes.

Termi me i zakonshem per universin, ne mesin e filozofeve te lashte grek ishte τὸ πᾶν (Te gjitha), e definuar si e gjithe materia (τὸ ὅλον) dhe e gjithe hapesira (τὸ κενόν). Sinonime te tjera per universin ne mesin e filozofeve te lashte grek perfshinin κόσμος (do te thote ne bote, kozmologji) dhe φύσις (kuptimi i natyres, nga e cila rrjedh fjala fizike). [color=red]e njejta jane gjetur edhe ne autoret Latine, (totum Mundus, natura), dhe vazhduan te mbijetojne edhe ne gjuhet moderne, si p.sh, fjalet gjermane Das, Weltall, dhe Natur. Sinonime te njejta jane gjetur edhe ne gjuhen angleze, te tilla si everything (cdo gje), kozmos (kozmologji), The world (bota), dhe Nature (natyra).

Perkufizimi me i gjere i universit mund te gjenden ne Naturae De Divisione nga filozofi mesjetare dhe teologu Johannes Scotus Eriugena. Koha nuk eshte konsideruar ne perkufizimin e Eriugena-s, pra, perkufizimi i tij perfshin cdo gje qe ekziston, ka ekzistuar dhe do te ekzistoje, si dhe cdo gje qe nuk ekziston, nuk ka ekzistuar dhe kurre nuk do te ekzistoje. Ky perkufizim nuk u miratua nga shumica e filozofeve te vone, por dicka jo krejtesisht e ndryshme u rishfaq ne fiziken kuantike. Natyrisht, nje eksperiment mund te kete vetem nje rezultat, dhe vetem nje i tille eshte bere real, permes procesit misterioz te matjes kuantike, e njohur edhe si renia e funksionit valor. Ne kete kuptim te mire-percaktuar matematike, edhe ajo qe nuk ekziston mund te ndikoje ne ate qe ekziston.

Zakonisht, universi eshte percaktuar si cdo gje qe ekziston, ka ekzistuar, dhe do te ekzistojne. Sipas ketij percaktimi dhe te kuptuarit tone te tanishem, universi perbehet nga tre elemente: hapesire dhe kohe, te njohur se bashku si space-time apo vakum, kurse energjia ose sic njifet ndryshe matter eshte elementi i trete i cili ka nje lidhje te forte me hapesiren dhe kohen. Te tre elementet e universit (hapesire-kohe, ceshtja-energjise, dhe ligj-fizikes) korrespondojne afersisht me idete e Aristotelit. Ne librin e tij Fizika (Φυσικῆς), Aristoteli ndau (τὸ πᾶν - cdo gje) ne tre elemente afersisht te ngjashem me: Ceshtja e Energjise/Matter (gjeja te cilen eshte bere universi), forma (marreveshje ceshtja e energjise ne hapesire), dhe ndryshimi (si eshte krijuar ceshtja energjise, shkaterrimi ose ndryshimi ne pronat e saj). Filozofet e vone, te tille si Lucretius, Averroes, Avicena dhe Baruch Spinoza ndryshuan keto ndarje, per shembull, Averroes dhe Spinoza dalloji naturans natura (parimet aktive te funksionimit te universit) nga naturata natura, elementet pasive.

Madhesia, Mosha, Permbajtja, Struktura, dhe Ligjet
Universi eshte jashtezakonisht i madh dhe ndoshta i pafund ne vellim. Rajoni i dukshem nga Toka (universi i dukshem), eshte nje sfere me nje rreze prej rreth 46 miliarde vjet drite. Ne krahasim, diametri i nje galaktike tipike eshte vetem 30.000 vjet-drite, dhe distanca midis dy galaktikave tipike fqinje eshte vetem 3 milion vjet-drite. Si shembull, rruga e qumshtit - e jona eshte rreth 100.000 vjet drite ne diameter , dhe galaktika me e afert me tonen eshte, Andromeda dhe eshte e vendosur rreth 2.5 milion vjet drite larg. Ne Univers ka mbi 100 miliard galaktika te dukshme. Galaktikat tipike varjojne nga ato (xhuxhe - dwarf) me me pak sa dhjete milione yje, deri ne gjigandet me miliarda yje.

Ceshtja e matteries eshte e perhaur ne menyre te njejte ne te gjithe universin. Matteria e universit eshte e perhapur edhe isotropikale, qe do te thote se nuk ka drejtim te vezhgimit, dhe cdo rajon i qiellit ka afersisht te njejten permbajtje. Universi eshte i perbere gjithashtu me nje rrezatim mikrovale, me nje spekter te ekuilibrit termik, afersisht 2,725 kelvin = kelvin eshte njesi matese. Hipoteza se universi ne shkalle te gjere eshte homogjen, eshte i njohur si parimi kozmologjik, e cila eshte mbeshtetur nga vezhgimet astronomike.

Dendesia e tanishme e pergjithshme e universit eshte shume e ulet, rreth 9,9 × 10-30 gram per centimeter kub. Kjo mase e energjise perbehet nga 73% energji e erret, 23% matterie e ftohte, dhe 4% nga nje energji e zakonshme. Dendesia e atomeve eshte ne rendin e nje atomi hidrogjen i vetem per cdo kater metra kub te vellimit. Pronat e energjise se zeze dhe te materies se zeze jane kryesisht te panjohura. Matteria e zeze, si ceshtje e zakonshme, punon per te ngadalesuar zgjerimin e universit, dhe nga ana tjeter, energjia e erret e pershpejton zgjerimin e tij.

Vleresimi i sakte i moshes se universit eshte 13,73 Miliard vjec, bazuar ne vezhgimet e rrezatimit te sfondit kozmik mikrovale. Vleresimet e Pavarur (ne baze te matjeve te tilla si takimi radioaktiv) bien dakord, edhe pse ata jane me pak te sakte, duke filluar nga mosha 11.2 miliard vjec deri ne 13.15 miliard vjec. Universi nuk ka qene i njejte ne cdo kohe ne historine e tij, pershembull, popullsite relative te quasareve dhe galaktikave kane ndryshuar, dhe hapesira vete duket qe eshte zgjeruar. Kjo llogari zgjerimi bazohet tek menyra se si shkencetaret mund te vezhgojne driten e nje galaktike qe ndodhet 30 miliard vjet drit larg. Ne qofte se drita ka udhetuar per 13 miliarde vjet, hapesira ne mes tyre eshte zgjeruar per shkak te zgjerimit te vet Universit. Ky zgjerim eshte ne perputhje me vezhgimin se drita nga galaktikat e largeta ka qene redshifted=Zhvendosje e kuqe. Shkalla e ketij zgjerimi hapesinor eshte pershpejtim, bazuar ne studimet e llojit supernova la, dhe te vertetuar nga te dhena te tjera.

Fraksionet relative te elementeve kimike te ndryshme - ne vecanti atomet e lehta si, deuterium, hidrogjen dhe helium jane te njejta ne te gjithe universin dhe tere historine e tij. Universi duket te kete me teper matterie se sa antimattiere, nje asimetri kjo ne lidhje me verejtjet e shkeljes. Universi nuk ka perberje ose shkarkime elektrike, dhe per kete arsye graviteti eshte bashkeveprimi dominues ne gjatesine kozmologjike.

Grimcat elementare prej te cilave eshte ndertuar Universi. Gjashte leptons dhe gjashte quarks perbejne shumicen e ceshtjes, per shembull, protonet dhe neutronet e berthamave atomike jane te perbere nga quarks, dhe kudo eshte i pranishem nje elektron lepton. Keto grimca bashkeveprojne nepermjet bosons mates te treguar ne rreshtin e mesem, secili korrespondues i nje lloj te vecante shkalle simetrise. Boson i Higgs (ende pa u vene re), besohet te jape mase ne grimcat me te cilat eshte i lidhur. Graviton-i, nje Boson mates i supozuar graviteti, nuk eshte i shfaqur.

Universi duket se ka nje vazhdimesi te qete hapesire-kohe te perbere nga 3 dimensione hapesinore dhe nje dimension kohore (koha). Ne mesatare, hapesira ​​eshte verejtur te jete pothuajse e sheshte (Perkulje afer zeros), qe do te thote se Gjeometria Euklidiane eshte e eksperimentuar me saktesi te larte ne pjesen me te madhe te Universit. Hapesira dhe Koha gjithashtu kane dhe nje topologji te lidhur, te pakten ne shkallen e gjatesise se dukshme te Universit. Megjithate, vezhgimet e tanishme nuk mund te perjashtojne mundesite se Universi ka dimensione dhe se hapesira dhe koha kane me shume topologji globale, te lidhur me, analogjine dhe topologjine cilindrike ose toroidalin e hapesirave dy-dimensionale.

Universi duket se sillet ne nje menyre qe rregullisht ndjek nje sere ligjesh fizike dhe konstant. Sipas Modelit Standard mbizoteruese te fizikes, te gjithe materiet perbehen nga tre breza te leptons dhe quarks, secila nga te dyja jane fermions. Keto grimca elementare nderveprojne me se shumti nepermjet tre nderveprimesh themelore: nderveprimit electroweak i cila perfshin elektromagnetizmin dhe forcen e dobet berthamore; forca e fuqishme berthamore e pershkruar nga kromodinamike kuantike; dhe graviteti, i cili eshte me se miri i pershkruar per momentin nga relativiteti i pergjithshem. Dy nderveprimet e para, mund te pershkruhent nga fusha e rinormalizuar e teorise kuantike, dhe jane ndermjetesuar nga bosons mates qe korrespondojne me nje lloj te vecante te simetrise se vleresuar. Nje teori e rinormalizuar kuantike e fushes se relativitetit te pergjithshem nuk eshte arritur ende, edhe pse forma te ndryshme te fije teorish duken premtuese. Teoria e relativitetit special besohet se mban te gjithe universin, me kushtin qe shkallet hapesinore dhe kohore kane kohezgjatje mjaft te shkurter; perndryshe, me teper nga teoria e pergjithshme e relativitetit. Nuk ka asnje shpjegim per vlera te vecanta qe konstantet fizike duken se mbajne te gjithe universin tone, te tilla si h-ja konstante Planck ose ligjet e gravitacionit te vazhdueshem G. Disa ligje te konservimit jane identifikuar, te tilla si ruajtja e ngarkeses, momenti, momenti kendor dhe energjia; ne shume raste, keto ligje te ruajtjes mund te lidhen me simetrine apo identitetet matematikore.

Krijimi
Shume modele te kozmosit (kozmologjite) dhe (Kozmogonite) origjina e tij kane qene propozuar, ne baze te te dhenave te atehereshme ne dispozicion dhe konceptimit te universit. Historikisht, kozmologjite dhe Kozmogonite u bazuan ne rrefimet e perendive duke vepruar ne menyra te ndryshme. Teorite e nje universi te papercaktuar te qeverisur nga ligjet fizike jane propozuar me pare nga greket dhe indianet. Gjate shekujve, permiresime ne vezhgimet astronomike dhe teorite e levizjes dhe gravitetit kane cuar ne pershkrimin gjithnje e me te sakte te universit. Epoka moderne e kozmologjise filloi me 1915 me teorine e pergjithshme te relativitetit te Albert Einstein, e cila beri te mundur te parashikohej ne menyre sasiore origjina, zhvillimi, dhe percaktimi i universit ne teresi. Teorite me moderne te pranuara te kozmologjise jane te bazuara ne relativitetin e pergjithshem dhe, me konkretisht, i parashikuari Big Bang, megjithate, ende jane te nevojshme matje me te kujdesshem per te percaktuar se cila teori eshte e sakte.

Shume kultura kane histori qe pershkruajnw origjinen e botes, te cilat mund te grupohen perafersisht ne llojet e zakonshme. Ne nje lloj histori, bota eshte lindur nga nje veze e botes, tregime te tilla perfshijne poeme epike finlandeze Kalevala, historine kineze e Pangu ose Brahmanda Purana indiane. Ne histori lidhur me kete, ideja krijimit eshte shkaktuar nga nje njesi e vetme qe buron ose prodhon dicka nga ai, ose veten, si ne konceptin e budizmit tibetian e Adi-Buda, historia e lashte greke e Gaia (Nena Toke), perendeshe mit Azteke Coatlicue, historia e lashte egjiptiane e zotit Atum, ose tregimi i krijiminit te Zanafillws. Ne nje lloj tjeter tregimi, bota eshte krijuar nga bashkimi i hyjnive meshkuj dhe femra, si ne historine e Maori, Rangi dhe Papa. Ne histori te tjera, universi eshte krijuar nga hartimi i tij nga materialet para-ekzistuese, te tilla si trupi i nje perendie te vdekur - si nga Tiamat ne epike babilonase Enuma Elish ose nga gjigandi Ymir ne mitologjine skandinave - ose nga materialet kaotike, si Izanagi dhe Izanami ne mitologji japoneze. Ne histori te tjera, gjithesia buron nga parimet themelore, te tilla si Brahman dhe Prakrti, ose yin dhe yang te Tao.