Spiritualiteti në hapësirën mes shkencës dhe artit

Në këtë essè jam përpjekur të shoh shkurtimisht disa pamje të spiritualitetit, si një shfaqje themelore e Njeriut në kohën e sotme. Spiritualiteti lidhet jo vetëm me ndjenjat, por e kryesisht me veprimtarinë intelektuale të Njeriut, që shfaqet me të gjithë madhështinë e vet në hapësirën mes shkencës dhe artit.

E gjykoj të nevojshme këtë përsiatje, sepse në kohën tonë gjithmonë e ma tepër flitet për një farë krizë shpirtnore të njeriut. Gëzimi i jetës lidhet jo vetëm më dëfrimin në kuptimin më të varfën të fjalës, por edhe me pamjen intelektuale të ekzistencës sonë, pavarësisht nga niveli arsimor i qytetarit. Kjo lidhet me gjendjen dhe marrëdhanien e tij me shoqërinë (e ndërlikuar në tanësinë e saj) dhe nuk ashtë një problem i ri. Kjo do konsideruar mjaft e randësishme për qytetarin tonë, që jeton sot trasformime intensive të shoqërisë, që duke lanë pas periudhën e errët të regjimit totalitar, fillon të ballafaqohet me probleme të modernizimit.

Filozofi dhe teologu danez Søren Kierkegaard (1813 –1855), përmasën ekzistenciale  të njeriut e shihte në dy pamje themelore të saj. Së parinë dëshpërimin, që sipas tij buron nga raporti i njeriut me veten. Së dyti, në ankthin, që lidhet me raportin e njeriut me botën. Kjo e fundit, sipas Kierkegaard shfaqet si ndjenjë  boshlleku që lind nga pamundësia e njeriut për të qenë i vetëmjaftueshëm pa ndihmën e Zotit. Pra filozofi danez e shtron problemin e ekzistences njerëzore në dy rrafshe: në ate të individualitetit dhe së dyti në marrëdhanien e njeriut me Perëndinë. Ky konceptim i krijuar nga Kierkegaard, ashtë i kushtëzuar edhe nga formimi kulturor i tij, si teolog.

Ekzistencialistët e shekullit XX kryesisht janë laikë o ateistë francezë, pra pak të prirun kah doktrina fetare. Ndërsa për filozofin danez, individi për zgjedhjet e lira të tij ashtë përgjegjës kryesisht para Zotit, për ekzistencialistin ateist të kohës sonë, njeriu i përgjigjet vetëm ndërgjegjes vetiake. Unë do të shtoja se për të dyja këto kategori, besimtar apo laik, secili ka parimet e veta të jetës: individuale laike apo parime të formuara në një mjedis fetar e që më pas, bindja dhe besimi në Zotin, i bën vetiake ato parime. Botëkuptimi i njeriut përmban bindjet dhe normat e sjelljes së tij, pra në një farë mënyre mbetet nga hera një botëkuptim individual, që orienton jetën e individit.

Në kuptimin ma të përgjithshëm të fjalës, në këtë kuadër merr randësi të veçantë problemi i spiritualitetit. Për këte quaj të nevojshme të them dy fjalë për modelin e njeriut siç vjen nga lashtësia e me të cilin lidhet spiritualiteti. [Edhe pse kjo përsiatje sheh vetëm një nga pamjet e spiritualitetit, ate që lidhet me kërkimin e të vërtetës në hapësirën mes artit e shkencës.] Koncepti mbi njeriun si binom Trup e Shpirt lind me Sokratin, sikundër na e sjell në veprat e tij Platoni. Shpirti shfaqet tek njeriu në çastin e lindjes dhe e braktis trupin pas vdekjes. Shpirti, sipas Platonit, ashtë burim i pastërtisë, ndjenjave, arsyetimit dhe dijes.

Pra ashtë shpirti që përcakton edhe personalitetin e njeriut. Ashtë shumë interesant se si kjo lidhet më pas me konceptin e njohjes (shqisore dhe intelektive). Pra shpirti përfaqëson botën e brendshme te njeriut, atë që intuitivisht quajmë spiritualitet. Përfytyroni një njeri të pasur, por që vendos të mos punojë. Ai hyn shpejt në një krizë të rëndë ekzistenciale, që ne zakonisht e quajmë krizë shpirtënore. Duke qenë shpirti autor jo vetëm i jetës emocionale, por edhe i veprimtarisë njohëse të tij, duhet të dallojmë në botën tonë atë pamje të spiritualitetit që buron pikërisht nga procesi i njohjes, i kërkimit të vazhdueshëm, etj.. Ky proces i njohjes njerëzore nuk do identifikuar me studimin në kuptimin skolastik të fjalës.

Interpretimi ma i drejtë i saj do të ishte aftësia e njeriut për të vëzhguar, për të gjykuar e arsyetuar, për të bërë hipoteza e për të kërkuar verifikimin e tyre. Bujku, punon, vrojton dhe ka interes e kuriozitet të kuptojë se çfarë e pengon, fjala vjen, rritjen e bimës. Ai në thelb ashtë në kërkim të një të vërtete, dhe ky kërkim pa laps e letër në duar, përmban pamje emocionale dhe intelektive. Kjo veprimtari njerëzore përbën konceptin e Urtësisë, sikundër e njohim që nga lashtësia e të parëve tanë. Ka plot njerëz të shkolluar rreth nesh që shquhen për mediokritet. E sa të tjerë që, edhe pse pak të arsimuar, dallohen si njerëz të urtë, të ditur.

Pas Sokratit e Platonit, Aristoteli mendonte që shpirti nuk ashtë i veçuar nga trupi, por përputhet me formën e tij si pjesë e pandashme e njeriut. Pra sipas tij shpirti ashtë i vdekshëm. Sidoqofte te grekët mbizotëronte bindja sipas së cilës parimi i përjetësisë prehet ne shpirtin intelektiv, burim i mendimit racional që udhëheq njohjen, vullnetin dhe zgjedhjet e njeriut. Tek Sokrati dhe Platoni dija ka karakterin e reminishencës, d.m.th. të kujtimeve që mbeten të përjetshme në saje të shpirtit që rishfaqet edhe në të tjera jetë.

Doktrina kristiane përpunoi modelin e Trinisë së Shenjtë, i ngjashëm me binomin Trup e Shpirt. Shkurtimisht: Trinia e Shenjtë ashtë Perëndia, Krishti si pamje e Zotit mbi Tokë dhe Fryma e Shenjtë; keto janë tre pamje të Perëndisë.  Njeriu gjithashtu konsiderohet një trinì si tërësi e Frymës, Shpirtit dhe Trupit. Ungjilli e sheh njeriun si harmoni të këtyre tre elementeve. Perëndia nga materia ndërtoi trupin, të cilit i dha nga Fryma e Shenjtë e tij. Kur kjo frymë depërton trupin, krijohet shpirti, që bashkë me frymën dhe trupin formojnë njeriun si një trinì. Në funksionin e vet, shpirti ashtë i pavarur nga fryma e trupi dhe bëhet burim i personalitetit, i vendimeve qe njeriu merr, i ndjenjave, mendimeve, etj.

Pra njeriu ashtë shpirti jetësor, që konceptimi kristian e quan të pavarun në jetën e njeriut. Natyrisht nuk mund të përjashtohet ndikimi i Frymës mbi shpirtin. Spiritualitetii njeriut, në këtë konceptim, do të varej edhe nga raporti që njeriu ka me Zotin, sikundër ngul kambë danezi Kierkegaard. Besimi i individit te Perëndia ashtë e qartë që e ndikon thellësisht sipitualitetin e tij. Për laikun do të thoja që spiritualiteti ndikohet edhe nga raporti që ai ka me botëkuptimin e vet, d.m.th. sa veprimet, jeta që bën pajtohen me idetë dhe bindjet e tij.

Kërkimi i të vërtetëse dhe për islamizmin përbën pamjen kryesore të spiritualitetit, pra që përcakton natyrën tonë njerëzore. E përbashkëta e modeleve sokratiane, kristiane e islamike qëndron në faktin që secila i jap randësi të madhe udhës kah e vërteta: kërko të vërtetën dhe do të jesh njeri i lirë, ky thelb i përbashkët i tre koncepteve mbi Njeriun, ashtë i lidhur ngushtë me spiritualitetin. Cila do të ishte arësyeja e kësaj ideje të përbashkët në këto tre konceptime kardinale? Mendoj që përgjigjja duhet kërkuar në faktin që këto tre këndvështrime janë formuar në pellgun mesdhetar nën ndikimin e fortë të racionalizmit grek. Ideja, që zen fill me Sokratin e Platonin, sipas së cilës kërkimi i të vërtetës përban çlirimin e Njeriut dhe përcakton thelbin njerëzor të tij, pranohet në forma të ndryshme edhe nga konceptimet doktrinale të mavonshme.

Nuk na shpëton nga vemendja karakteri universal i këtij parimi, që e dallon njeriun nga pjesa tjetër e Natyres. Në këtë parim gjen arsyen e vet zhvillimi harmonioz i universit të kombit shqiptar; kam parasysh laicitetin e mirefilltë të etërve rilindas, në prani të tre besimeve fetare të ndryshme. Ende sot na mahnit paraqitja e botës në mënyrë aq harmonike në poezinë e Naimit, kur i këndon Natyrës dhe Perëndisë, apo e vërteta shprehur nga Vaso Pasha mbi shqiptarinë si feja e vërtetë e kombit tonë, thelbi i paqes mes besimeve fetare të trojeve shqiptare. Ky laiçizëm gjen pamjen dhe arsyen e vet më gjeniale pikërisht në këte thelb të përbashkët të tre konceptimeve: sokratian, kristian e islamik. Kush do të bashkojë e të harmonizoje e gjen faktorin e përbashkët në çdo realitet, sikundër e gjetën etërit tanë rilindas.

I quajta të nevojshme këto sqarime për të patur një ide ma të qartë lidhur me spiritualitetin, sikundër keto na arrijnë nga antikiteti dhe doktrina fetare. Nocioni i spiritualitetit mbijeton në ndërgjegjen e secilit nga ne, me ndryshimet që evolucioni kulturor mijravjeçar ka sjellë. Kuptimi që kemi për spiritualitetin nuk ashtë me domosdo i lidhur me modelet e masipërme. Ne, objektivisht kemi ndjenja e kuriozitet intelektual që së bashku i japin karakter njerëzor qënies sonë, thjesht biologjike.

Tani le të kthehemi shkurtimisht në çeshtjen tonë që ka të bajë me shkencën e artin.

Mes artit dhe spiritualitetit, duke dashur të kuptojmë thelbin e ekzistencës sonë dhe pamjet e shumta të saj, objektivisht nuk ashtë e mundur pa fillin udhërrëfyes të mendimit shkencor. (Sepse tek arti të menduarit shkencor është i natyrshëm e spontan, sikundër në teoritë ma të rafinuara liria e mendimit dhe fantazia janë githmonë të pranishme si thelb i proçesit të kërkimit.)

Nga ana tjetër vetëm përqasja shkencore nuk ashtë e mjaftueshme për të zhbiruar në labirintin e problemeve të tilla komplekse. Një nga tiparet që e dallon Njeriun nga speciet e tjera, ashtë kurioziteti. Prej tij buron ngasja kah kërkimi në format ma të ndryshme që mund të përfytyrojmë.  Mendoj gjithmonë Leonardo da Vinçin, që edhe pse nuk ashtë një shkencëtar i mirëfilltë, shpreh ma qartë se çdo figurë tjetër, kuptimin e thellë të kuriozitetit dhe kërkimit njerëzor. Talenti i jashtëzakonshëm në fushën e kërkimit e ka shndërruar në legjendë figurën e tij, që ashtë unikale në historinë e mendimit dhe veprimit njerëzor: ai shprehu mrekullisht ate mendim intrigues që në hapësirën mes artit dhe shkencës, kërkon të vërtetën. Ishte kjo arsyeja që mendimet dhe krijimet e tij e tejkaluan kohën e Leonardos dhe u banë burim frymëzimi dhe idesh të reja deri edhe në kohën tonë.

Ai dhe Einstein janë dy figura tepër të veçanta, sepse arritën të kuptojnë njejtësinë, unitaritetin e veprimit në kërkimin, në hulumtimin njerëzor, dy pamjet themelore të të cilit janë shkenca dhe arti.  Einstein mendonte që asnjë figurë nuk mund të kuptojë ma mirë e ma thellë se shkencëtari harmoninë e pafund të Gjithësisë, magjinë dhe bukurinë e saj. Kjo që ai shkruan në essenë Si e shoh unë botën, mendoj që na bind plotësisht nëse pranojmë që Bukuria nuk ashtë thjesht e vetëm ajo që shohim, por sidomos ajo që kuptojmë të fshehur në thelbin e teorive shkencore, të veprave artistike si edhe në labirintin e  pafund të vetë Njeriut. Mendoj që asnjë artist a shkencëtar nuk ka mundur të kuptojë këtë të vërtetë ma mirë se ato dy figura. Leonardo da Vinçi dhe Einsteini me veprën gjeniale të tyre vërtetuan pikërisht që kurioziteti dhe shpirti i kërkimit janë një i vetëm dhe se arti e shkenca jane dy pamje të kërkimit, në kuptimin ma të përgjithshëm të tij.

Në historinë njerëzore vëzhgimi, hulumtimi, eksperimentimi kanë ndikuar thellësisht emancipimin e Njeriut. Psalmi sipas të cilit, kërkimi i të vërtetës të çon kah liria, ka rranjë në evolucionin kulturor të shoqërise. Sokrati mendonte që çka i jep dinjitet jetës sonë ashtë proçesi i njohjes, udha që na çon kah zbulimi i të vërtetës. Nuk duhet të mendojmë që ky dinjitet lidhet vetëm me shkollimin. Einstein mendonte që urtësia (në kuptimin e diturisë) nuk ashtë frut vetëm i arsimimit, por sidomos i përpjekjes për të qenë i tillë, përpjekje që zgjat gjithë jetën. Njeriu i urtë shdërron në dije çdo eksperiencë jetësore, sepse ai gjykon, mendon e analizon veprimet e veta, dyshon në dijen ekzistuese dhe kërkon përsosmëninë e saj.    

Nga disa pikëpamje, sjell trishtim përsiatja mbi këto anë befasuese e të magjishme të misterit që na rrethon. Kam parasysh misterin si një entitet të Gjithësisë. Ashtë e trishtueshme pikërisht pse ndjehemi të varfër në dijet tona të kufizuara. Nga ana tjetër, po kjo ndjeshmëri ndaj varfërisë intelektuale, dëshmon urtësinë dhe dijen e vërtetë, të paktën në konceptimin sokratian. Pra ashtu, i urtë si Sokrati, Njeriu vazhdon udhën e pasosur të kërkimit të së vërtetës. Dhe kjo udhë e çon gjithmonë e ma pranë emancipimit dhe lirisë individuale. Harmonia e lirive individuale  në kaosin e shoqërisë njerëzore, na çon kah liria kolektive, themel i demokracisë. Ky i fundit, mendoj të jetë një ideal ende mjaft i ndërlikuar, sepse kryesisht ne vazhdojmë të gëzojmë iluzionin e demokracisë.

Më lart e quajta misterin si një entitet të Gjithësisë.  Kjo mund të duket e çuditëshme e të mos pranohet nga të tjerë, madje mund të krijojë ndonjë dyshim.  Unë, përkundrazi, nuk e shkruajta rastesisht ate mendim. Përvoja mijravjeçare e kërkimit njerëzor na ban të besojmë që ndërmjet realitetit të mirëfilltë (trashendental) dhe modelit racional, me të cilin Njeriu e plasmon atë, ka një kufi, një limit të pakapërcyeshëm nga ana jonë. Mund të sjell shembullin e një numri irracional, p.sh. rrënja katrore e numrit 2.

Ky ekziston realisht në shumë forma të ekzistencës sonë. Ne e perceptojmë atë në një formë të përafërt racionale dhe objektivisht nuk mund ta zotërojmë kurrë në tanësinë e saj. Pra ai  numër përbën një entitet real që në një farë mënyre ekziston në ndërgjegjen tonë në formen e dijes, por si të vërtetë ne e disponojmë vetëm pjesërisht.

Misteri, siç e përcaktova  më lart, ashtë pikërisht kjo zonë e hirtë që fsheh primatin e Natyrës, intimitetin e paarritshëm të saj. Njeriu si pjesë e Natyrës, objektivisht nuk mund të depërtojë në të gjitha të fshehtat e saj. Një vëzhgues brenda një kulle nuk mund të krijojë një ide të qartë për pamjen e jashtme të kullës. Kjo zonë e errët dhe intime, që përcaktova si mister të Natyrës, shndrrohet në një fushë kërkimi të përbashkët nga shkenca dhe arti.  

Në studimin e teorisë të sistemeve dinamikë abstrakte, njohim gjendje fizike të ekuilibrit dinamik që janë limite të evolucionit të atij sistemi. Për disa nga këto gjendje fizike sistemi kalon tërësisht në to për një kohë të fundme, pra ato gjendje shndrrohen ne një realitet të sistemit. Në të tjera raste, sistemit i duhet nje kohë e pafundme për tu tjetërsuar në atë gjendje fizike, pra nuk e arrin kurrë ate, përveç se afërsisht. Të tilla, fjala vjen, janë regjimet e qëndrueshme asimptotike të Van der Polit, kah të cilat tenton një sistem pa u identifikuar tanësisht me të. Në ngjashmëri me këte dukuri, Universi dhe cilësitë e tij, të pafundme në kohë, nuk mund të rroken në tërësinë e tyre nga Njeriu.

Ky entitet, mister i Gjithësisë do parë si një cilësi themelore e  vetë Universit, pra dhe e njohjes njerëzore. Në labirintet e këtij entiteti, mister i pafundëm i Natyrës e që magjeps personazhe si Leonardo da Vinçi e Albert Einstein, duhet të ketë zanë fill spiritualiteti i njeriut. Ky spiritualitet ashtë shprehje e atij misteri, Meka e kuriozitetin tonë.

Le të pranojmë, sipas të gjitha modeleve (teorive), që spiritualiteti në thelb ashtë shprehje e botës së brendshme të njeriut, e shpirtit jetësor të tij. Kujtojmë gjithashtu që njohja shqisore dhe intelektive bashkë me ndjenjat, janë diskriminanti themelor që dallon specien sonë nga format e tjera jetësore të njohura prej nesh. Atëhere del e qartë që ajo zona e hirtë që fsheh mistere të Natyrës dhe Gjithësisë, ai entitet aq tërheqës për specien njerëzore, përban burimin kryesor të spiritualitetit. Jam i prirun të shtoj që edhe portreti i një të riu të dashuruar, nuk mund të ezaurojë pafundësinë e sjelljeve njerëzore ne lidhje me këto ndjenja. Artisti me muzikën e vet, që shpesh herë e perceptojmë si një krijim hyjnor, me poezinë e vargjeve të pafund, me penelin që zbulon botën e brendshme të njeriut, a nuk ashtë një hulumtues i hollë i natyrës njerëzore? Ky hulumtim, kërkim nga ana e vet ashtë burim emocionesh të mëdha për artistin e shkencëtarin, duke e pasuruar jetën me thelbin njerëzor të qenies sonë.

Ne nuk mund të mos gëzojmë praninë e këtij misteri. Ai ruan intimitetin e Gjithësisë nga banaliteti njerëzor, ai mban të gjallë kuriozitetin tonë, motiv themelor për ekzistencën e  njeriut. Përndryshe do të ishim thjeshtuar në sllevër të mediokritetit e të kotësisë, të etjes për pushtet e për pasuri. Ajo kërshëri ka qenë e do të jetë motori i çdo kërkimi njerëzor në fushën e artit e të shkencës. Nuk mund të ekzistojë një teori e aftë të na rrëfejë të gjitha të vërtetat që fshihen në labirintet e Gjithësisë e të Natyrës. Nuk mund të krijohet një portret që të na zbulojë të gjitha pamjet e natyrës njerëzore, sjellje e ndjenja të tij.

Quaj me vend t’i kujtoj ndërgjegjes sonë ate parim të qytetërimeve të lashta, sipas të cilit sa ma shumë të mësojmë, aq ma shumë befasohemi me morinë e problemeve të reja, me mungesën e përsosmërisë së teorive ekzistuese dhe me fushat e reja të kërkimit.

Me kërkim njerëzor nënkuptoj aspektin thelbësor të tij që nis me përvojat personale e të grupit e që hap pas hapi shndrrohen në njohuri. Kështu Njeriu me kërkimin dhe përsiatjen individuale synon kah të vërteta të reja e drejt një raporti ma bindës me Perëndinë. Kjo ecuri e shdrron ate në një qenie ma pak të vuajtur e ma të lirë.

Këto pamje të spiritualitetit i shohim të shprehura me art të madh në poezinë e Naim Frashërit. Krijimet poetike të këtij poeti filozof, që u banë themel i ndërgjegjes kombëtare, kanë edhe vlera didaktike të mëdha e shprehin një ide të përbashkët të krishtërimit, budizmit e islamizmit. Kjo ide, që poezia e profetit Naim përçon në botën shqiptare, ashtë kërkimi i të vërtetës si pamje themelore e botës laike. Them laike sepse në të vërtetë ajo buron e pastër nga origjinaliteti i botës antike, sikundër na mbrrin nga Sokrati, përmes shkrimeve të Platonit. Le të shohim në disa poezi se si Naimi na e skalit me art këte parim.

Në vjershën Jeta:

Sa e dua gjithë jetën!

Se atje gjej të vërtetën,

Yjet, Hënën, hapësirën . . . . .

Në poezinë Dit’e re:

Për festën pagane të ditës së verës, ai këndon duke përfytyruar një gosti universale shtruar nga Zoti vetë e që kjo gosti nxjerr në shesh të vërtetën e  bëhet ditë e dashurisë dhe e vëllazërisë . .

Në vjershënDit’ e zezë, ashtë dita e luftës së gënjeshtrës me të vërtetën, motiv kryesor në të cilin Naimi sheh kuptimin më të thellë të jetës:

. . . . . . . . . . . . . . . . .

Lëfton gënjeshtra me të vërtetën

Dhe errësira dritën lëftonte

Që t’errësonte së gjithash jetën

Dhe djallëzia të mbretëronte.

Poema  Bagëti e Bujqësia, ashtë një det i pafund i urtësisë. Perëndia i drejtohet Njeriut:

Të kam dhënë mënt të mësosh, të vërtetën me të ta shohç

. . . . . . . . . . . . . . . .

Do të të le dhe nevojën, udhën të të tregojë

Gjith të mirat që janë, këtu në dhet i kam mbuluar

. . . . . . . . . . . . . . . .

I gjen të gjitha me kohë, po rrëmo thellë e më thellë

. . . . . . . . . . . . . . . .

Nxirr të vërtetënë shesht, paskëtaj të mbretërojnë,

Errësira të përndahet, gënjeshtra të pushojë.

Patriotët e Rilindjes, artista të mëdhenj, nxorën në shesh shumë të vërteta. Është kjo filozofia e popullit, urtësia, thelbi i të cilës na thotë: kërkimi i të vërtetës e çliron njeriun dhe i jep kuptim ekzistencës sonë.

Do të ishte interesante të thellonim këto pamje të raportit mes njohjes, spiritualitetit dhe lirisë së qenies njerëzore. Perëndia apo Natyra (për laikun), e ka plazmuar Njeriun si një qenie të lirë. Kjo cilësi karakterizon thelbin tonë e do të lypte përsiatje të vazhdueshme e të thella nga ana jonë. Natyrisht konsideroj të diskutueshme sa kam shkruar, pra ashtë një problem i hapur, sikundër besoj të jetë gjithmonë i tillë.  Shpesh herë vetë muzika, buzëqeshja e Xhokondës shprehin mister dhe spiritualitet që nuk ashtë e lehtë të deshifrojmë. Të tjera herë teori, si fjala vjen, parimet e relativitetit dhe gjithshka që nga krijimtaria matematike çon në të kuptuarit e Gjithësisë, na mahnisin e na shtyjnë të besojmë që rreth ekzistencës sonë dhe përtej saj, ka një mister të padepërtueshëm, që arti dhe shkenca prej mijra vjetësh kërkojnë të tejshohin.

Shpesh herë ndeshim në kufizime që rrjedhin nga një farë asimetrie ndërmjet raportit të shkencëtarit dhe të artistit me misterin: i pari ashtë i privilegjuar sepse shpesh herë njeh dhe kupton thellë jo vetëm shkencën, por edhe muzikën e pikturën. Artisti ashtë i kufizuar në njohjen e mirëfilltë të shkencës dhe të bukurisë së pafund të saj. Një bukuri, do të thoja, tronditëse dhe intriguese, sepse prek drejpërdrejt sferën e mendimit dhe të inteligjencës njerëzore. Nga ana tjetër, në krijimtarinë e artistit shihet gjurma dhe një përqasje e lumtur, sepse ai ashtë më afër pamjeve trascendentale të Natyrës, në dallim nga shkencëtari  që synon tek e vërteta përmes modelesh racionale në evolucion të pandërprerë.

A mund të mos kujtojmë kompozitorin Johann Sebastian Bach për prirjen kah përsosmëria falë njohurive të shumëanshme edhe matematike? Ai njohu teorinë e logarimeve të porsakrijuar nga Neper dhe e zbatoi në kërkimin e frekuencave të gjysëmtoneve. Ishte shkalla kromatike e ndërtuar prej tij, sidomos për instrumentat me tastierë që e kishin të vështirë të realizonin notat në diezis e bemolle.

Ai nuk mund të dekretonte arbitrarisht frekuencat e gjysëmtoneve, por i gjeti me një arsyetim të hollë. Kur kompozoi 30 Variacionet e Goldbergut, ai me nje horizont të pasur dijesh matematike, kërkon dhe krijon muzike sipas kanuneve të transformimeve gjeoalgjebrike (simetritë, etj.). Përfundimi? Një vepër me vlera kompozitive të paarritëshme, e aftë t’u japë instrumentave mundësi shprehëse të jashtëzakonshme. Kjo vepër e tij ashtë një monument i inteligjencës dhe kreativitetit bachian, sikundër edhe studimet e tij në fushën mes harmonisë muzikore dhe matematikës. Dëgjoni, fjala vjen, variacionet n.2 dhe 25 në interpretime klasike dhe pastaj edhe nga pianista jazz si Keith Jarrett, Uri Caine e ndonjë tjetër dhe do të shihni se si e Bukura mbetet e tillë në muzikën e krijuar prej më shumë se dy shekuj e gjysëm.

Shpesh herë teoritë e konsoliduara të shkencëtarit bëhen burim paragjykimsh teorike, prej të cilave nuk ashtë e lehtë të çlirohet. E ka këtu burimin fakti që të rinjtë janë ma pranë ideve dhe zbulimeve të mëdha që kanë çuar përpara njerëzimin. (Shpesh herë këtë të vërtetë politikanët e kanë vështirë ta kuptojnë.) Duke dashur të sintetizoj këto pikëpamje dhe përqasje të ndryshme, do të thoja që këto dy aspekte të kërkimit njerëzor janë mrekullisht komplementare (plotësuese) dhe reciprokisht të pazavendësueshme.

Duke konsideruar ndjenjën e thellë të lirisë së artistit dhe shkencëtarit të të gjitha kohrave, nuk mund të mos bindemi që pikërisht ata kanë mundësinë të frymëmarrin të parët dhe me admirim atë spiritualitet, që shumë njerëz kanë vështirësi të kuptojnë.

Nga  Dr.Albert Frashëri