Paganizmi te Shqiptarët

Eposi i kreshnikëve, për të cilin ballkanasit zihen prej shekujsh për autorësinë, është i cilësuar nga shumë studiues si një kryevepër me vlera të mëdha letrare e artistike. Por, po këta studiues bashkohen në një pikë kur pohojnë se ai përbën një monument social- kulturor me vlera historike, filozofike, politike e juridike. Në rastin tonë, eposi ynë ka mbijetuar falë rapsodëve dhe u përcoll gojarisht, duke na dhënë shtresëzime të ndryshme historike..."..

Koha

Eposi i shqiptarëve, ndryshe nga epet e popujve të tjerë që në periudha të hershme arritën të fiksoheshin në gjuhën e shkruar, nuk e pati këtë privilegj, por jetoi dhe u përcoll gojarisht, duke na dhënë shtresëzime të ndryshme historike.

Në Eposin shqiptar, si në çdo epos tjetër, koha vjen e shkon sipas një kalendari të ndryshëm nga kalendari njerëzor, që studiuesi Shaban Sinani e krahason me mendësinë e “Epit të Gilgameshit”, “ ku një ditë në kohën e hyjnive është sa njëmijë vjet në kohën e njerëzve.”2

Hershmërinë e Eposit studiuesi në fjalë e lidh me praninë e figurave mitologjike duke veçuar karakterin matriarkal dhe atë ktonik të tyre. Psh. zanat janë përfaqësuese të fuqive ktonike dhe kanë tipare matriarkale.”3 Muji dhe Halili, vëllezërit kreshnikë, heronj të Eposit, shfaqen me veti gjysmë-hyjnore, gjysmë tokësore dhe kanë një status të ndryshëm me kreshniket e tjerë. Hyjnitë që veprojnë në epos si personazhe janë hyjni matriarkale.

Zanat, të lumet e natës, shtojzavallet, gjarpërinjtë, zogjtë, apo në një trajektore tokë-qiell edhe dielli, hëna, yjet janë figurat artistike që gjallojnë dukshëm, në Eposin tonë. Pjesë e një mitologjie që natyrisht datohet si parakristiane, kjo gamë figurash merr atributet e një enciklopedie të botës ilire, ndërkohë që brenda një koncepti përshtatës personazh -mjedis, gjithë këto figura mitike veprojnë në një mjedis të kulteve pagane si te Mrizet e Mëdha, Lugjet e Verdha, apo në kroje e pyje. Jo vetëm kaq por është me vend të dalim në përfundimin se secila nga këto figura mitike ka një detyrë të caktuar, psh: zanat, orët, shtojzovallet apo gjarpërinjtë i japin fuqi Mujit, shërojnë plagët, zogjtë paralajmërojnë ngjarje.

Kulte pagane

Në Eposin shqiptar dalin qeniet mitologjike si zanat, orët, shtojzovallet, dhitë e egra, të cilat thirren në ndihmë në rast nevoje. Ndërsa me një status tjetër, me atë të kulteve, përcillen kulti i diellit, i hënës, i yjeve, gjarprit apo ujkut. Kulte të gjallesave të natyrës (dhia e egër) me atribute mbrojtëse i gjejmë gjithashtu në Epos. Fjala vjen, tek kënga “Martesa e Gjeto Basho Mujit” zanat gjatë të ngrënit, me kërkesën e nuses, rrëfejnë se sekretin e fuqisë së tyre e kanë te dhitë e egra: “Se na i kemi tri dh.. t’egra,/i kan brinat prej dukatit,/ ata rrîin ndër Lugje t’Verdha,/kurrkush n dorë nu’ mund i shtje/se me dal kush me na i xane,/ grimë forcejet ne s’na jet/4. Sikurse gjithë popujt e tjerë, edhe ndër shqiptarët e hershëm, ilirët, ka ekzistuar një frymë politeiste përsa i përket besimit. Besimin në shumë zota shqiptarët e bëjnë prezent me ekzistencën reale dhe lavdërimin deri në adhurim të qenieve mitologjike, të cilat i hasim edhe në Epos.

Jeta njerëzore fillon me një periudhë paramitologjike. Njeriu primitiv, në primitivitetin e tij, i shtyrë nga praktika dhe përvoja jetësore, arrin të orientohet sipas pozicionit të trupave qiellorë, ku dielli dhe yjet janë busulla dhe ora e tij e parë5. Ata nderonin deri më adhurim (i kishin shndërruar në kulte duke krijuar kështu) kultin e diellit, të hënës, të yjeve, të gjarprit e të shumë qenieve të tjera mitologjikë. Në jetën e tyre njerëzit primitivë ishin të udhëhequr dhe të drejtuar nga bestytni të ndryshme. Besonin në zotat e rrejshëm (sipas Shkrimit të Shenjtë).6 Jemi pra në një kohë të hershme, kur njeriu në Bibël (Beslidhja e Vjetër) i drejtohej më shumë idhujve se një Zoti të vetëm. Ai ndërton dhe adhuron viçin e artë.7 Shën Pali në letrën e parë drejtuar Korintianëve i qorton ata rreth idhujtarisë.8

Në Epos janë të pranishëm kulti i diellit, i hënës dhe i yjeve. Dielli dhe hëna nuk janë thjesht vëzhgues të asaj që ndodh, por veprues në ngjarje. Tek kënga “Martesa e Halilit” janë këto qënie mitologjike si orët, zanat, trupat qiellorë, dielli e hëna, që ndihmojnë kreshnikët në përmbushjen e qëllimeve të tyre. Po thotë dielli: â ndorja e ême! /Ká thân hâna: â ndorja e ême /Ka thán orët: á ndorja e jonë!/Zot/ A flet dhija në mal?/ Paska folë dhija në mal!/Ça ka qitun e ka than?/ “Sa t’bájë dritë ka ndoren dielli,/t’errmën natë, ká ndoren hána,/armët e brêzit i a rue zâna!9 Besimi në hënën, në diellin e në elemente të tjera të natyrës, janë shprehje e atij kompleksi të besimeve pagane që lidhej me natyrën. Kaq të rëndësishëm janë dielli dhe hëna, saqë ekziston një mallkim i madh, që “Zoti me ia shkimë hisen e diellit” atij që i bjen Mujit marren, turpin te shpija. Kështu mallkon Muji te kënga “Martesa e Halilit”: “Qi për n ‘dashtë me m’pru marren te shpija,/he ktij Zoti i shkimët hisen e diellit! /E n’paste menden me na koritë fisin,/ gjujma re, qetash me kokërr rrfeje!”10 Edhe Ajkuna në vajtimin e saj për të birin, Omerin e ri, ku “kan xânë vend hyjt vajin për me e ndie” mallkon hanën: - Tu shkimtë drita ty, o mori hânë-e/qi s’ma çove at natë nji fjalë,/ n’Lugje t’verdha shpejt me dalë /bashkë me hi n ‘nji varr me djalë11.

Qenie mitologjike
apo zota Zot!

Zana, si figurë qendrore e besimeve popullore, zë një vend të veçantë në Epos. Ajo është pjesëmarrëse aktive, e gjallë në jetën e kreshnikëve. Në vetvete zanat kanë forcë “hyjnore” për të shëruar, për t’i bërë njerëzit e fuqishëm, për t’i shpëtuar nga rreziku dhe kjo dëshmohet në dialogun e zanave me Mujin në këngën “Fuqia e Mujit”, ku dy zana “bardh si drita” vijnë e i ofrojnë Mujit ndere për veprën e kryer (përkundja e djepave) dhe i thonë: - Zâna jemi, Muja, tuj shetitë.\ tuj u sjellë na njerzvet me u ndimue.\ Ti çfarë ndere, Muja, po na lypë,\ qi dy djepat na i ke vù në gjumë?/ A don forcë, Mujo, me qindrue?\ A don luftë, Muja, me luftue ?12

Besimi në zana shoqëron kreshnikët shqiptar. Por besimi në qeniet mitologjike nuk e zbeh besimin apo mbështetjen e kreshnikëve në një Zot të vetëm. Këtu duken qartazi shtresëzimet që merr Eposi në shtrirjen kohore duke gërshetuar besimin politeist me atë monoteist. Zanat, me forcë hyjnore, te kënga “Fuqia e Mujit” bashkëpunojnë me Zotin. Muji pi nga gjiri i zanës e rapsodi thekson: “E i ka falë Zoti kaq fuqi”. Kemi kështu mitologjiken të ndërthurur me fuqinë hyjnore, çka dëshmon dhe për monoteizëm në eposin shqiptar. Zanat i japin Mujit besën e Zotit dhe i thonë: Bes’n e Zotit ia ka dhanë/gjith-ku t’kesh nuse me marrë (...) bes’n e Zotit13 jem’ tuj t’dhanë.

Shtresëzime kohore të krishtera dhe islame

Eposi përmban në vetvete shumë shtresa, pjesa më e madhe e të cilave është paramonoteiste. Kjo dëshmohet me praninë e elementeve mitologjikë në Epos dhe një shtrese monoteiste (besimi në një Zot). Shtresën e krishterë që ka eposi, e ka në formë laike, jo në formë kanonike.14

Historikisht kjo përkon me periudhën e fundit të krishtërimit të hershëm, e karakterizuar nga një varg lëshimesh midis politeizmit antik dhe monoteizmit, kohë që mendohet se lindi eposi i shqiptarëve.15

Motive të krishtera në Epos i hasim në fillimet e këngëve që janë formulësime: “Të lumt na për t’Madhin Zot,/qi s ‘jem kenë e Zoti na ka falë!” Formulësime të tilla lidhen me adhurimin e Zotit nga kreshnikët, të cilët nuk lindin me një pushtet hyjnor, por në mënyrë të zakonshme, ndërsa forcën e tyre kreshnikët e marrin nga lidhja që kanë me hyjnitë. 16 Nga ana tjetër këto formula klishe të kujtojnë dhe lumturitë ungjillore.

Jezusi predikoi në mal, në rrethinat e Kafarnaunit duke thënë: “Lum skamnorët në shpirt sepse e tyre është Mbretëria e qiejve\lum ata që qajnë sepse do të ngushëllohen!\. .. “17 Në adhurimin dhe lavdërimin që kreshnikët ia drejtojnë Zotit ndjehet jo vetëm fryma e bindjes së krijimit të tyre nga Zoti, por kreshnikët i gëzohen edhe krejt natyrës që shfaqet para tyre: Lum për ty, o i Madhi Zot, \ç’po këndojnë bylbylat n’mal. \ç’po lodrojnë fëmija n ‘për fushë!/Shpejt me dalë te thani,\ Se ka shpërthye ahi!18 duke përcaktuar kështu edhe stinën në të cilën po zhvillohen ngjarjet. Shpërthimi i ahit tregon se ka ardhë koha me “dalë te thani”. Kreshniku lavdëron Zotin për ditën (që është për punë) dhe gëzohet që vjen nata për të pushuar: Lum por ty, o i Lumi Zot. \ke falë ditën me pûnue,/kè falë natën me pushue!19

Shembulli më i qartë i kësaj është kënga “Omeri i ri” ku personazhi (një vajzë e re) del në mejdan bajlozit, pasi i ati ishte i moshuar dhe nuk gjeti njeri tjetër të bëjë dyluftimin me të. “Babë në Zotin çikë, si m ‘ka dhane. \s’ndigjoi kush meidanin me ma hjekë” “Omeri i ri” i lutet të atit duke bërë be jo në diell e në hënë por “Pâsh njat Zot, babë, qi t’kâ dhanë. \shka âsht letra, qi po kndon\ e me lot fort po e loton? “20. Madje Omeri i ri thërret në ndihmë Zotin për punën që do të nisë: “Aty mirë si ka pushue,/Ka lutë Zotin me i ndimue.”21

Në këtë këngë nuk kemi si ndihmëse praninë e figurave mitologjike, por theksohet besimi në një Zot të vetëm, të cilit i drejtohet edhe lutja në ndihmë e në vështirësi.22 Kemi këtu momentin e lutjes. Martesa me kurorë del si e shenjtë tek kënga “Martesa e Halilit”: “Kjeçë tuj e bâ nji hjeksi t’vogël,/t’mujshe detit me i pri der’nder qafa,\me m’â dejë krejt atâ borë, sall sâ t’dal me qitë kunorë”?23

Pra përballja është e dukshme. Sakramenti i martesës, i kurorës të shenjtë merr vlerën dhe rëndësinë jo të zakontë për një krijimtari të lashtë të epokës mitologjike, aq më tepër që kurorëzimi shoqërohet me bekimin e vetë uratës, të priftit. “Masi urata vetë të na ketë bekue,\ gja e mall Mehmeti më ka lanë mjaft,\na me pare gjakun do t’ja marrim.” Megjithëse emri i djaloshit është një emër i islamizuar, personazhi është një i krishterë, sepse nga ana e tij nuk haset asnjë kundërshtim përsa i përket marrjes së sakramentit të shenjtë të martesës, por refuzimi bëhet vetëm për një kohë të shkurtër, për shkaqe, që për kreshnikun janë madhore, marrja e gjakut. “Atbotë derdhë ka djali e i ka thanë:\ - Tybe më kjoftë kunore me vu me ty,\pa i marrë gjakun un Mehmetit të ri!\ e në paça fat un për me pshtue.\kunorë zbashkut atbotë kem’ me vu.\shoqishoqn na per me e gzue!24

Në Epos ndeshemi dhe me përshëndetje të ndryshme por dëshiroj të veçoj “Falë me shndet Muji, thuej t’kâ çue,\për nji punë, ti vllath, sot me m’ndimue,\( .. .)!Me m’ndimue Tanushën për me e marrë! “25 Kjo përshëndetje të kujton përshëndetjen e ëngjëllit Gabriel shën Mërisë kur i jep lajmin e madh të ngjizjes së Birit të Zotit. “Ëngjëlli hyri tek ajo dhe i tha: “Të falem, o Hirplotë!”26

Shenjtërimi i ditës së diel

Në Besëlidhjen e Vjetër Zoti foli me Moisiun dhe i urdhëroi ta shenjtërojnë ditën e shtunë. “Punoni gjatë gjashtë ditëve; e shtata ditë është e shtunë - pushim i shenjtë në nder të Zotit: kushdo të punojë këtë ditë të vdesë. “27 Ishte perandori Konstantin, që me dekretin e vitit 321 i dha fuqi përfundimisht ditës së shtatë, ditës së Zotit, ditës së dielë si ditë pushimi. Edhe në Epos konstatojmë se e diela ishte një ditë e shenjtë dhe si e tillë kjo ditë i përkiste adhurimit të Zotit dhe veprave të tija. Çdo punë tjetër ishte e palejueshme. Në dialogun mes Ajkunës dhe Bajlozit, ky i fundit shprehet: “Aman, bajlozi Kunes i ka ra,\mos m ‘pre, Kunes ai i ka thanë,\ kam pa’ ba be në t’lumin Zot,\ditën e dill’ n’mejdan mos me dalë. “28 Duke vazhduar të sjell më tej argumente të dukurive të krishtera në Eposin e Kreshnikëve, ato dëshmohen dhe me ëndrrat profetike. Në Besëlidhjen e Vjetër gjejmë të paraqitura shumë ëndrra profetike si ajo e shërbëtorit të faraonit në burg, që shtjellohet nga Jozefi, ëndrra e faraonit tek Zanafilla29, ajo e Nabukodonozorit30 e Danielit31 etj.

Ëndrrat profetike

Ëndrrat profetikë në Eposin e Kreshnikeve i gjejmë tek kënga “Martesa e Halilit”, “Gjogu i Mujit” dhe “Çetobashe Muji dhe Krajleviqe Marki”. Tek kënga e parë krajlica sheh një ëndërr që e tmerron fakti nëse ëndrra do të bëhet realitet. Aty thuhet: “Lum për ty, o i lumi Zot,\ Se ç’do t bâjë krajlica n’at Kotorr?/l ânderr tvështir e paska pâ\pâka nândërr nji tufë berresh,\tufa ishte treqind dellesh,/N’mjedis t’tufës nji uk të zi,/Uk i zi si ‘i dash galan.32 Ndërsa krajlica shqetësohet për ëndrrën e parë dhe për atë çfarë do ta presë, se krajlica “aty m’gjetka kullën xanë”, pse e bija është me Sokol e Halilin, shohim përkundrazi se Muji i gëzohet një ëndrre po profetike të lindjes së një mëzi me “hyllë në ballë”. Nënës së Krajleviqe Markut i shfaqet në ëndërr i biri, i cili e lut të shkojë e të kërkojë trupin e tij tek Muji dhe ajo vepron siç iu tha në ëndërr: “Kam pa anderr se m’ka dekë,\ ‘dhe te kisha po due me e shti”.

Ngritja e heroit nga varri është një tjetër motiv sa pagan33 aq edhe i krishterë. Në Eposin grek Odiseu udhëton në Had, në veprën e Dantes vetë shkrimtari bën një udhëtim në ferr bashkë me profetizuesin e Krishtit Virgjilin.34 Në Eposin shqiptar heronjtë vriten, varrosen dhe ringjallen, ashtu si Lazri pas urdhërit të Krishtit.35 Ata plagosen dhe mbeten pa ndjenja për njëqind vjet dhe zgjohen duke thënë “paskam marrë një sy gjumë”. Vëllezrit Muji dhe Halili vdesin vetëm figurativisht apo përkohësisht largohen nga kjo botë ndryshe nga këngët legjendare boshnjake, ku dy vëllezrit, Muji dhe Halili, kanë një varr në Banja Luka. “Kreshniket në Eposin shqiptar janë të pavdekshëm ose të mbikohshëm.”36 Sipas studiuesit Shaban Sinani “ringjallja është një nga vlerat më të rëndësishme që kënga laike ka marrë nga bota biblike.”37

Simbolika e numrave

Simbolika e numrave është prezente në Eposin shqiptar. Koha në Epos ecën sipas një kalendari më të hershëm se ato të periudhës kristiane, e cila rrjedh sipas një kalendari natyror. Si realizim i kësaj vijnë numrat simpatik si shtata (në kuptimin laik ditët e javës). Në Bibël shtatë janë Kryeengjëjt që rrinë vazhdimisht në praninë e Hyjit; shtatë ishin llambat e ndezura në Tempull të Hebrenjve; shtatë janë dhuratat e Shpirtit Shenjt, shtatë janë Sakramentet etj.38

Edhe për Luciferrin ky numër është i rëndësishëm dhe shumë shpesh i dërgon djajtë të enden në grupe të përbëra prej shtatëve.39 Kulti i numrit tre (i tridhjetës gjithashtu dhe sidomos mbijetesa e fjalës trezet, për gjashtëdhjetë) shpreh shenjtërimin e Trinisë. Është një prej shenjave më të dukshme ungjillore.40 Shpeshherë edhe shumëfishi ose nënfishi i një numri kulti hyn në këtë radhë. Kjo ndodh si ndër shqiptarë ashtu edhe në popuj të ndryshëm.

Kështu nga 3-shi del 9-ta, 12-ta (muajt e vitit), 30-ta (ditët e muajit), 300-shi etj, Shumëfishin e treshit e gjejmë në Epos brenda pak rreshtave: “Mbas tri ditsh e mbas tri netsh,\a kapë çeta te Kotorret e reja./Treqind çika jânë shkepë ndër koniqe,\e ka zgjedhë Tanusha ‘i kullë mâ t’mirën,\n ‘breg të detit, përmbi ‘i shkam,\dymdhetë katesh kulla e naltë”41 Te kënga e “Halili i qet Bejleg Mujit” “treqind shkjè rreth gurret janë bashkue,\kanë gjetë fjetun Mujin me Halilin,\ lu kanë qitë bargajitë në kâmbë kanë qitë hekurat në dorë.” ( .. .) “e n’krajli trimat po m’i çojnë,\e nândë burgje kthellë po m’i ngujojnë. “42

Burgosja e tyre “nândë burgje kthellë” të kujton “burgosjen” e një shpirti mëkatar në purgator, i cili është i ndërtuar me nëntë rrathë. Si numër simpatik 12 lidhet me dymbëdhjetë perënditë që Zeusi kishte në Olimp, çka përkon dhe me dymbëdhjetë apostujt e Jezu Krishtit. 43 Kështu nga 12-ta marrin atribute dhe 6-ta e 24-tra, nga 7-ta bëhet numër kulti dhe 49-ta (7.7), ose 63-shi (7.9), nga 3-shi del 30-ta, 33-shi, 300-shi.44

Dukuri të krishtera në Eposin e kreshnikëve gjejmë edhe tek përdorimi i verës. Vera është tregues i sakramenteve. Ajo së bashku me bukën shërbeu për themelimin e Eukaristisë në Darkën e Mbrame të Jezu Krishtit me dymbëdhjetë Apostujt.45 Në fakt heronjtë në Epos pinë verë me shakur si të krishterët dhe falin pesë vaktet si muslimanë të denjë.

Në Epos ndeshen elemente të besimit e të kulturës islame, që janë fituar në kohën e pushtimit osman. Tërësia e këtyre ndryshimeve përbën në të vëtetë një mbi shtresë që nuk ka cënuar bërthamën e Eposit. Ai ka qënë i kushtëzuar si nga ndryshimet e brendshme të jetës shoqërore në kushtet e sundimit osman, ashtu edhe nga marrëdhëniet e ndërsjellta të bashkësisë sonë etniko-kombëtare me bashkësi të tjera fqinje.46

Stavri Skëndo mendon se feja nuk ishte një faktor në ndeshjet e shqiptarëve kundër sllavëve, por më tepër për të përforcuar karakterin e tyre etnik.47 Ai thekson se shqiptarët, ndryshe nga boshnjakët, nuk: interesohen të shohin vendet e shenjta myslimane.48 lslamizmi i shqiptarëve ishte më tepër një fenomen i jashtëm.49 Edhe studiuesi Mark Tirta shpreh mendimin se “elementet islamike janë një shtresë e vonë në Epos.50 Aleks Buda thekson se ky cikël gjatë shekujve të pushtimit osman mori një veshje islamikë, që agët filluan të marrin tituj dhe tipare kulturore të një tipi të ri, por kjo nuk ndryshon aspak në thelb përmbajtjen shoqërore të ciklit?51

Matriarkati si formë organizimi

Eposin shqiptar dukshëm e përshkon matriarkati. Ajkuna është nëna e heronjve në Eposin e shqiptarëve. Ajo ka autoritet, i dëgjohet fjala dhe këshilla, dhe për më tepër, bijtë e saj as që i vënë në diskutim këshillat apo fjalët e nënës si zgjidhja më e mirë në të gjithë situatat. Por ndërkohë që babai nuk përmendet askund në Epos dhe ndër rastet e pakta të dukjes të tij është figura e Mujit si baba i Omerit.

“Zot, Halili Mujit shka i ka thanë? \na po shkojmë e nanën po e pvetim,\ si t’na thonë nana po bajmë!\e janë shkue te nana edhe e k’in pvetë”. Por Ajkuna, me këshillat e saj, ka një ngjashmëri dhe me mitin e Shën Marisë. Shqetësimi i një nëne (i Shën Marisë) shtyn të Birin, Jezusin, në dasëm në Kanë të Galilesë, të shndërrojë ujin në verë. Këtu zë fill dhe mrekullia e parë e Jezusit. Por edhe nëpërmjet këshillimit të Ajkunës arrihet mrekullia, sepse ajo i shpëton disa herë bijtë e saj nga fatkeqësitë duke gjetur gjithmonë një zgjidhje në favor të tyre. Edhe vajtimi i thekshëm i Ajkunës, prania e saj te varri i të vetmit bir të kujton Marinë tek këmbët e kryqit pranë birit të saj të kryqëzuar, Jezu Krishtit.

*Kortezi e Hyllit të Dritës, numri 1-2\2014

Shënime
l Shih: Qemal Haxhihasani. Mendësi zotëruese në ciklin e Kreshnikëve. Kultura Popullore
l\ 1991. Tiranë. f 17.
Alfred Uçi. Epika heroike dhe roli i saj në folklorin shqiptar. Çështje të folklorit shqiptar 2.
Tiranë 1986, f6,
2 Shaban Sinani. Mitologji në eposin e kreshnikëve. Tiranë 2006. f 174,
3 Po aty, f 158,
4 At Bernardin Palaj dhe At Donat Kurti. Visaret e kombit II. Tiranë 1937. f 6.
5 Alfred Uçi. Mitologjia, folklori, letërsia. Tiranë 1982. f.42.
6 Shih: Simon Filipaj, Bibla. Ferizaj. 1994 .
7 Po aty. Dalja 32. 1-6.
8 Po aty. Letra e parë dërguar Korintianëve, 10. 1-15.
9 At Bernardin Palaj dhe At Donat Kurti, vepër c cituar. f. 30.
10 Po aty. f. 26-27.
11 Po aty. f. 225.
12 Po aty. f. 64.
13 “bes ‘n/ e Zotit!”. Në këtë rast nuk mendoj se është e krishterë apo islame, por kjo është
dëshmi e një shtrese të re në Epos, ajo monoteiste.
14 Shaban Sinani. Mitologji në eposin e kreshnikëve, Tiranë 2006. f. 174.
IS Po aty. f I 15.
16 Po aty. f112.
17 Simon Filipaj, vepër c cituar. Ungjilli sipas Mateut, 5.3-11.
18 At Bernardin Palaj dhe At Donat Kurti, vepër e cituar. f. 29.
19 Po aty. f 31.
20 Po aty. f 82.
21 Po aty. f16.
22 Shih: Simon Filipaj, vepër e cituar, Psalmi 6.
23 At Bernardin Palaj dhe At Donat Kurti, vepër e cituar, f 2X.
24 Vladimir Zota, vep. e cit., f23.
25 At Bernardin Palaj dhe At Donat Kurti, po aty, f 29.
26 Simon Filipaj, vepër e cituar, Ungjilli sipas Lukës. f, 28.
27 Po aty. Dalja. 31,15.
28 Vladimir Zota. v. c cit., f 23.
29 Simon Filipaj, po aty, Zanafilla. 40, 1-20.
30 Po aty, Profecia c Danielit, 4, 16-23.
31 Po aty, 7,1-7.
32 At Bernardin Palaj dhe At Donat Kurti, vepër e cituar. r 34.
33 Ringjallja si koncept është e njohur dhe në paganizëm (kalimi i shpirtit pas vdekjes në një
trup tjetër). Ajo ndryshon nga ringjallja në krishtërim. Në Eposin e shqiptarëve ajo ka ngjash-
mëri me ringjalljen në krishtërirn.
34 Vizitën nga bota e përtejme e gjejmë edhe tek baladat shqiptare “Konstandini dhe Do-
runtina”. Studiuesi Shaban Sinani e quan Konstandinin “një Mesi” në mënyrën e vet për bash-
katdhetarët.
35 Shih: Simon Filipaj. Ungjilli sipas Gjonit, ll. 43-44.
36 Shaban Sinani. vepër e cituar. f 224.
37 Po aty. f 225.
38 Për më shumë shih: Simon Filipaj, vepër e cituar.
39 Po aty. Ungjilli sipas Lukës II, 24-26.
40 Thelbin e fesë dhe të doktrinës fetare të krishterë e përbën pohimi dhe besimi se Zoti është
Një në tre Persona, Trinia e Shenjtc, “Ati, Biri dhe Shpirti Shenjtë”. Kjo doktrinë është aprovuar
në shek. IV në Koncilin II Ekumenik të Konstandinopojës në vitin 381. Saktësimi i Trinisë
së Shenjtë gjindet edhe në Ungjill, mirëpo zyrtarisht nga Kisha aprovohet në shek. IV
41 At Bernardin Palaj dhe At Donat Kurti, vepër e cituar. f.35.
42 Po aty. f 202.
43 Mark Krasniqi. “Aspekte Mitologjike”. Prishtinë. F-45.
44 Mark Tirta “Kulti i Numrave”, Çështje të Folklorit Shqiptar 6. Tiranë, 2006.
45 Simon Filipaj. po aty. Ungjilli sipas Mateut 26.26-30.
46 Po aty. f. 178-179.
47 Stavri Skëndo, v. e cit., f.117.
48 Po aty, f. 17R-179.
49 Georg Stadtmüller, Die albansche Volkstumgeschichte als Forschungsproblem, Vierteljah-
resschrift für Südosteuropa V, 1941, f. 75-76.
50 Mark Tirta, Shtresime mitologjike në etikën legjendare. Çështje të folklorit shqiptar 3,
Tiranë 1987. f. 197.
51 Aleks Buda, Eposi dhe historia jonë, Çështje të folklorit shqiptar 2. Tiranë 1982.