Kënga e Konstandinit dhe atdheu i legjendës
2 posters
Faqja 1 e 1
Kënga e Konstandinit dhe atdheu i legjendës
Kënga e Konstandinit është pa dyshim një nga perlat e folklorit të Ballkanit dhe secili nga ne, që me tekstet e shkollave, është magjepsur me botën magjike dhe forcën e një krijimi që nuk mund të harrohet: është historia e fjalës së dhënë dhe e udhëtimit të një të vdekuri. Ne shqiptarët kemi menduar gjithnjë se kjo legjendë e vjetër është një trashëgimi shqiptare, ndërkohë që të tjerë popuj ballkanikë kërkojnë dhe ata autorësinë e kësaj legjende.
Duke punuar për librin Shqipëria e konsullit Auguste Dozon, studiuesit francez dhe konsull në Janinë, i cili u mor aq shumë me përrallat dhe traditat shqiptare, të cilat i botoi në Francë duke filluar nga viti 1875, mu desh të studioja dhe versione të tjera të ngjashme ballkanike si dhe krijimin e poetit gjerman Gottfried August Bürger, Leonore.
Madje, për shumê kohê kjo legjendë mbahej si një krijim popullor gjermanik. Sigurisht, poetët e shkrimtarët e artistët e tjerë kanë të drejtë të frymëzohen nga thesaret e krijimit gojor popullor, por në fushën e folkloristikës, është e nevojshme që të vihen gjithnjë në dukje variantet më të vjetra dhe që përbëjnë variantin (et) fillestare dhe jo të përpunuara nga duar shkrimtarësh, siç ka ndodhur me vëllezërit Grim apo autorë të tjerë të përrallave e të legjendave popullore. Sidoqoftë, duke hyrë në botën e vet legjendës, kupton se ashtu si dhe në përrallat e vjetra, ato kanë shtegtuar nga një popull në tjetrin, brenda sferës ballkanike, si kultura të përafërta, edhe pse origjinale, duke marrë nga krijimet e njëri-tjetrit. Megjithatë, një gjë është e sigurt: kjo legjendë, ka si atdhe jo Perëndimin e as Lindjen e Largët apo të Afërt. Ajo ka si atdhe veçse Ballkanin!…
Udhëtimi i të vdekurit
Në vëllimin për këngët e pabotuara bullgare, Dozoni i referohet këngës Udhëtimi i të vdekurit apo, siç e shkruan ai, Le voyage du mort. Në të tregohet historia e një nëne me nëntë djem dhe një vajzë, Vekia, të cilën ajo nuk donte ta martonte larg. Dimitri, i vetmi nga vëllezërit, pranon që e motra të shkojë e të martohet larg, pas nëntë pyjeve të blertë. Të nëntë bijtë e nënës vdesin dhe një ditë Dimitri ngrihet nga varri për të shkuar dhe për ta marrë Vekian e për t’ia sjellë nënës së tij të vetmuar.
Në këngën serbe me të njëjtën temë, vëllezërit vdesin, sepse në vend ka rënë murtaja. Tre vjet kanë kaluar dhe Jelica është e martuar larg. E mërzitur, ajo pyet veten se ku janë vëllezërit e saj. Atëherë, Zotit i vjen keq dhe i dërgon dy engjëj që vëllai, i cili pranoi që motra të shkonte larg, t’i jepnin jetë. Dhe kështu, guri i varrit të Joanit u bë kalë, me dheun ai bëri ëmbëlsira për motrën e tij.
Dhe kur shkoi ta marrë, ajo i tha: – Përse je i zbehtë, vëlla, sikur të kesh dalë nga dheu. Dhe vëllai iu përgjigj: – Sepse punova dhe ngrita kulla për vëllezërit e mi… Jelica atëherë bën këmisha mëndafshi për vëllezërit e saj dhe ata u nisën. Kur iu afruan shtëpisë së nënës, ai i tha se do të ndalonte te kisha, sepse kur martohej i vëllai i kishte rënë unaza dhe se duhej ta kërkonte. Kështu ai shkoi dhe hyri në varr. Motra e priste, pastaj ajo e kërkoi dhe pa se rrotull kishës kishte varre, duke e kuptuar se ai ishte një i vdekur. Motra shkoi drejt shtëpisë, gjeti nënën, dhe i tha t’i hapte derën. – Ç’ke moj flamë e mallkuar, – i tha nga brenda e ëma. – Ti më vdiqe nëntë djemtë dhe ja tani do të marrësh plakën e gjorë. Por Jelica iu përgjigj: – Hape, nënë, nuk jam flama e Zotit, por jam vajza jote, Jelica!… Ajo hapi derën, rënkuan të dyja si qyqe, u përqafuan dhe ranë të vdekura në tokë. “
Dozoni, ka vazhduar krahasimin e versioneve të ndryshme ballkanike me versionin grek, të mbledhur në ishullin Hio, në shtëpinë e një fshatari. Ja çfarë shkruan ai:
“Nëna ka nëntë djem dhe një vajzë. Tetë vëllezërit nuk donin që e motra të martohej larg, por Konstandini kishte tjetër mendje: “Jepe, nënë, Aretën tonë në dhé të huaj, andej nga unë udhëtoj vazhdimisht që të kem një strehë dhe unë. – Po nëse na ndodh një vdekje, një gjëmë, kush do ma sjellë bijën time? – Të betohem para Zotit e shenjtorëve që, nëse ndodh gjë, unë do të shkoj ta marr dhe do të ta sjell.
Areta martohet, kolera bie në ato anë. Nëntë vëllezërit vdesin dhe nëna mbetet vetëm. Në tetë varret, ajo godet gjoksin nga dhimbja. Te i nënti, ajo ankohet dhe ngre pllakën e varrit të Konstandinit: Çohu, Konstandin, dhe më sill time bijë. Ti m’u betove para Zotit dhe shenjtëve që nëse do ketë zi apo gajret në shtëpi, ti do ta sillje. Ishte ky betim i bërë që e nxori atë nga varri. Reja u bë kalë, një yll iu bë shalë dhe hënën ai e mori si shoqëruese, duke lënë pas lugina e male. E gjeti motrën tek krihej në dritën e hënës. – Eja të shkojmë, Areta, se nëna kërkon të të shohë. – Po si të vishem, o im vëlla, për zi apo për dasmë? – Eja kështu siç je!
Rrugës nga shkonin ata dëgjonin zogjtë që këndonin: “Kush ka parë një të vdekur që ka pas vetes një vajzë të bukur? Më tutje, të tjerë zogj këndonin: “Oh, ç’dhimbje, një i gjallë që shkon me një të vdekur!” – Ç’thonë kështu këta zogj? – i thotë e motra. – Eh, zogj janë… – Kam frikë nga ty, im vëlla, se ti vjen erë temjan. – Dje ishim në kishën e Shën Gjonit dhe prifti hodhi shumë temjan. Dhe ata vazhduan rrugën. Zogjtë këndonin: Ç’gjë të çuditshme ke bërë, o Zot, një vajzë e bukur me një të vdekur shkon! … Dhe zemra e Aretës u plagos: – A e dëgjon, Konstandin, se ç’thonë zogjtë? Thuamë,ku i ke flokët? Po mustaqen tënde të dendur, ku e ke? – Kam vuajtur, motër, nga një sëmundje e rëndë dhe desh vdiqa. Flokët më ranë, e po kështu dhe mustaqet.
Dhe ata e gjetën shtëpinë e nënës të mbyllur me kyç, ndërsa dritaret mbuluar nga merimangat. – Hapma derën, nëna ime, jam Areta! – Nëse je ti, Koron i vdekjes, vazhdo udhën tej, pasi s’kam më fëmijë. Areta ime e shkretë është në dhé të huaj. – Hape derën, nënë, jam unë, Konstandini. Isha betuar përpara Zotit dhe shenjtorëve që në zi apo gëzim motrën do ta merrja e do ta sillja. Por sapo nëna doli në prag të shtëpisë, ajo dha shpirt..”.
Më poshtë, në këtë libër, duke iu referuar gjithnjë kësaj kënge, Dozoni boton dhe versionin shqiptar, ku ai shkruan:
“Na ishte një nënë nga një derë e fisme, që kishte nëntë djem të famshëm dhe një vajzë që quhej Garentina. Plot djem senjorësh e familjesh të mëdha e kërkonin për grua. Më së fundi erdhi një djalë nga një vend i largët. Nëna dhe djemtë nuk e pranuan kërkesën e tij, sepse ai vinte nga shumë larg. Vetëm Konstandini pranoi dhe donte që martesa të bëhej: – Nënë, pranoje këtë martesë. – Konstandin, biri im, ç’thua kështu, ti do që motra tënde të shkojë aq larg? Po të kem ndonjë gëzim, një nevojë në ditë zije, ajo do më mungojë. – Atëherë, nëna ime, unë do shkoj ta marr!
Dhe Garentina u martua. Por pas kësaj ndodhi një vit i tmerrshëm që i kositi të nëntë vëllezërit e saj në fushën e betejës. Dhe nëna u vesh me të zeza dhe e mbylli shtëpinë. Të shtunën e të vdekurve ajo doli dhe shkoi në kishë, ku ishin varret e djemve të saj dhe në secilin varr vendosi nga një qiri dhe vajtoi. Ndërsa në varrin e Konstandinit ajo vuri dy qirinj dhe vajtoi dy herë.
Kur mbrëmja ra dhe kisha u mbyll, nën dritën e qirinjve, Konstandini u ngrit nga varri. Pllaka e gurtë e varrit iu shndërrua në një kalë të furishëm, mbuluar me një pelerinë të zezë. Ai u hodh mbi kalë dhe u nis me galop. Dielli ishte ngritur, kur ai mbërriti në kullën e së motrës. Në oborrin e madh ai gjeti fëmijët e saj që loznin duke ndjekur dallëndyshet. – Ku është nëna juaj? – i pyeti ai. – Daja ynë Konstandin, nëna ka shkuar të hedhë valle në qytet.
Dhe ai shkoi drejt njerëzve që vallëzonin. Iu afrua vajzave të bukura dhe i pyeti: – A është me ju motra ime, Garentina? – Shko më tej se do ta gjesh me rrobën e saj të shkëlqyer dhe kapelen prej veluri. Pastaj iu afrua valles së dytë që hidhej: – Konstandin, vëllai im! – Garentinë, lëre vallen dhe eja të shkojmë. Do shkojmë në shtëpinë tonë. – Po më thuaj, ç’të bëj, sepse në shkoj për zi, të vishem me të zeza, dhe nëse shkoj për gëzim, të marr rrobat e festës. – Eja të shkojmë kështu siç je.
Dhe ai e vendosi atë mbi kalë. Kishin kohë që shkonin kaluar, kur Garentina i tha: – Konstandin, vëllai im, shoh një shenjë vdekjeje, sepse supet e tua janë mbuluar me myk. – Garentinë, motër, është tymi i pushkëve që i ka bërë kështu supet e mia. – Por shoh dhe diçka tjetër, pasi flokët e tu me onde tashmë janë kthyer në pluhur. – Garentinë, motër, të gënjejnë sytë, pasi ky është pluhuri i rrugës. – Konstandin, im vëlla, përse vëllezërit e tu të dashur dhe kushërinjtë nuk i shoh të na presin? – Ata do të jenë atje tutje. Por ne ndoshta po mbërrijmë vonë dhe ata s’na presin. – Por tjetër gjë po shoh, o im vëlla, dritaret e shtëpisë sonë janë mbyllur dhe barërat i kanë mbuluar. – Ah, nëna i ka mbyllur ato nga erërat e detit, sepse nga kjo anë fryn flladi i dimrit.
Duke mbërritur, ata kalojnë pranë kishës. – Lërmë të shkoj në kishë të lutem! – i thotë Konstandini… Duke ngjitur shkallët e larta, ajo shkoi drejt derës së nënës së saj. – Hape derën, nëna ime! – Kush je ti që troket në derë? – Zonja mëmë, jam unë, Garentina! – Shko tutje moj hienë e vdekjes, që më more nëntë djemtë dhe tani, me zërin e vajzës sime, vjen të më marrësh dhe mua. – Oh, hape, zonja mëmë, jam unë vetë, Garentina. – Po kush të solli këtu, bija ime? – Konstandini, im vëlla! – Po ku është ai tani? – Ka shkuar të lutet në kishë.
Nëna hapi derën dhe shtrëngoi bijën e saj në krahë, e bija shtrëngoi nënën dhe nënë e bijë dhanë shpirt”.
Pikërisht në këtë periudhë Dozoni u njoh edhe me shkrimet e Dora d’Istrias të botuara në revistën e famshme Revue des Deux Mondes. Më 1865, ajo kishte botuar në këtë revistë studimin mbi këngën popullore serbe, ndërsa një vit më vonë, po në këtë revistë ajo kishte botuar studimin Kombësia shqiptare sipas këngëve popullore (La Nationalité albanaise d’après les chants populaires). Në këtë studim Dozonit i bëri përshtypje të veçantë njohja e thellë prej kësaj intelektualeje me origjinë shqiptare e folklorit ballkanik, e në veçanti atij shqiptar. Madje në një nga shkrimet e tij, ai nuk lë pa përmendur edhe punën e lavdërueshme të zonjës Dora d’Istria.
Në fakt, që në fillim të studimit të saj, ajo kishte vendosur referencat që ishin në bazë të këtij studimi, emra të tillë si: D. Camarda, Saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese (Livourne 1865); H. Dr G. de Hahn,Chants tosques et Proverbes tosques, dans Albanische Studien (Vienne 1853); –Griechische und albanische Mœrehen (Leipzig 1864); G. Petta, Piana dei Greci nella Rivoluzione siciliana del 1860 (Palerme, 1861). H. Hecquard, Histoire et Description de la Haute-Albanie ou Guégarie; – V. G. Crispi. Chants des Albanais de Sicile, en albanais, dans Vigo, Canti pop. Sicil. (Catane 1849); V. Dorsa, Poesia popolare – Su gli Albanesi ricerche e pensieri (Naples 1847); A. Masci, Discorso sull’ origine, i costumi, etc., Naples 1847; G. de Rada, Poésies albanaises, en albanais, (Naples 1836); Chants de Séraphina Thopia, princesse de Zadrina au quinzième siècle, en albanais, (Naples 1843).
Pra, këta ishin studiuesit e burimet themeltare ku Dozoni duhej të mbështetej më vonë për studimet e tij rreth folklorit shqiptar dhe gjuhës shqipe. Dhe kjo punë këmbëngulëse s’do të vononte… Po nga Bleta shqiptare, por në versionin shqiptaro-italian, pra, arbëresh, Dozoni kishte gjetur dhe përkthyer dhe Këngën e Konstandinit, Constantin, le mort voyageur, duke bërë njëkohësisht përqasje interesante dhe me variantin e botuar nga Dhimitër Kamarda, Kostantini e Garentina, të cilën e kishte regjistruar ndër arbëreshët e Kalabrisë, ku, ndër të tjera, shkruhej:
“- Bila ime, kush të suallë? / – Kostantini erth e më suallë. / – Kostantini eni ku vate? / Vate hiri në qishë. / – Kostantini popo bile / Kostantini u bë botë. / Tue qaiturë, ture u puthurë / U shtrënguan e jëma e e bila / e aqë helmi, aqë taraksia / sa vëdiq e bila e e jëma”.
Epika shqiptare ruan edhe Këngën e Halil Garisë, të botuar gati një shekull më parë nëVisaret e Kombit ku këtë legjendë e gjejmë në një formë tjetër të ngjashme dhe ku Halili është njëri nga nëntë vëllezërit, i cili i ka dhënë fjalën të motrës që do ta merrte edhe pse 9 ditë rrugë larg. Kur motra pa se Halili s’kishte ardhur sipas fjalës së dhënë, i kërkoi një zogu që të shkonte dhe t’i kujtonte Halilit besën e dhënë. „Amanet, more zogu malit! / M’i thuej vllaut, Halilit të ri, / Se jot motër mue më ka thanë: / – Ku e le besën, qi m’ke dhanë?…/“ Por në fakt, vëllezërit ishin vrarë me njëri-tjetrin dhe ja ku pas 7 vjetësh mrekullia ndodhi. Halili u çua nga varri dhe shkoi të marrë motrën e tij dhe kur e solli atë, menjëherë u zhduk. Nënë e bijë takohen, shkojnë tek varret e djemve dhe aty vdesin nga dhimbja.
Në shkrimet e tij Dozoni shprehej se në bazë të kësaj ballade të bukur u krijua më pas dhe ballada e famshme e Lenore-s (Leonorës), e Bürger-it “dhe fama e këtij tregimi gjerman bëri të flitet për pararendësit e tij…” “Në Shqipëri, – shton ai, - nuk është e rrallë të shohësh një burrë që ka toka si pronë, por që ikën nga shtëpia e tij dhe bën ekspedita të largëta për të fituar…” Dhe njëkohësisht ai pyet: “Cili është origjinali?… Ai nuk është në një mendje me studiuesin gjerman Fullmerajer (Fallmerayer) sipas të cilit shqiptarët janë prioritarë në krijimin e legjendës «Udhëtimi i të vdekurit», «Voyage du mort». Në fakt, më shumë se popujt e tjerë fqinj, shqiptarët e perandorisë otomane ishin të detyruar të shkonin nizamë gjer në territoret më të largëta të perandorisë, në Liban, Siri apo Jemen e gjer në Palestinë. Është e njohur kënga e tyre “Mbeçë, more shokë, mbeçë / përtej urës së Kiabesë…” Kënga Kostandini i vogëlith gjendej apo këndohej pak a shumë në gjithë diasporën shqiptare:
“Konstantini i vogëlith / tri ditë dhëndërith; / perënduar tri ditë / me nusen e re, të re, / i erdh karta e zotit madhë, / ai të vejë nd’ushtaratë…”
Në studimin e saj Kombësia shqiptare sipas këngëve popullore (La nationalité albanaise d’après les chants populaire), botuar në frëngjisht që në vitin 1866, në Revue des Deux Mondes, i referohej gjatë kësaj kënge të mbledhur njëkohësisht nga Dorsa dhe Krispi, një këngë që tregonte për shqiptarët në kohën e Bizantit. Ja si e botonte Dora d’Istria këtë legjendë:
“Gjatë tri ditëve kam parë një ëndërr / Konstantini im i vogëli. / Perandori i kishte kërkuar të nisej në luftë. / Djaloshi fisnik/ mori leje nga unë dhe nëna e tij e dashur / dhe pastaj nga e shtrenjta e tij/ me të cilën kish lidhur unazë / së cilës para se të shkonte i tha: /“Lamtumirë, bukuroshja ime e shtrenjtë, / Do të jem larg nëntë vjet, nëntë muaj e nëntë ditë./ Dhe (nëse nuk kthehem), ti gjej një tjetër burrë”. / Kaluan kështu nëntë vjet / nëntë muaj e nëntë ditë / dhe bukuroshja u bë e fejuara e një tjetri/. Dhe të djelën e ardhshme i dha dorën./…
Por natën e kësaj fejese, - siç shkruan Dora d’Istria, – poshtë tendës së perandorit, në mes të natës, u dëgjua zhurma e një psherëtime aq të madhe, sa të gjithë u zgjuan nga gjumi. Kur erdhi mëngjesi, perandori u ngrit nga shtrati dhe u dha urdhër t‘u binin daulleve, duke mbledhur rreth tij fisnikët dhe luftëtarët. – Më thoni, zotërinj, cili nga ju psherëtiu mbrëmë gjatë natës?… Të gjithë heshtën, kur ndërkohë Konstantini u përgjigj: – Jam unë ai fatkeq që psherëtiu. – Për kë kështu? – Psherëtima ime shkon larg, madhëri. – Konstantin, i shtrenjti im! Shko te stalla e kuajve dhe midis tyre zgjidh kalin e zi si ulliri, ose atë që është i bardhë si pëllumbi, apo atë që është i shpejtë si gjeraqina. Konstantini mori leje, zgjodhi kalin e shpejtë si gjeraqina, i hipi dhe u dha yzengjive. Ditën e dasmës, i ati i tij i mjerë po largohej nga ai vend dhe rrugës takoi Konstantinin që kishte qenë fejuar veç tri ditë. – “Mirëdita, o plak / ku po shkon kështu?” – “Ah, mos folë, se më kujton tim bir/ – Kam patur një djalë që e quanin Konstantin /Konstantini, im bir! / E kam parë në ëndërr gjatë tri ditëve/ Perandori më urdhëroi ta dërgoja në luftë…
Pas një përsëritjeje homerike të ngjarjeve të kënduara në fillimin e këngës, poeti shton:
“Dhe e bukura e tij u fejua/ Ajo do jepte dorën të djelën / Ta kam thënë, o ati im plak / që pas pak Konstantini do të vijë/ – Oh, për një lajm kaq të lumtur, t’i kesh ditët e gjata e të lumtura! / Konstantini erdhi të djelën/ erdhi në qytet që herët në mëngjes. / La aty vezmen e tij/ dhe shkoi në derën e kishës/ dhe aty vendosi flamurin e tij/ E çfarë, ndoshta ju nuk më donit për kumbarë të dasmës / Ju prindër, fisnikë dhe gjithë sa jeni? / Qofsh i mirëserardhur, o i huaj! – o djalosh beqar!”
Në çastin kur Konstantini i vë unazën të dashurës së tij, ajo e njohu.
“Dhe si fletët e trëndafilit u bë fytyra e saj / dhe gjoksi iu mbush me pika të kuqe / Konstantini e pikasi dhe thirri/ O prindër, dhe ju o fisnikë / Konstantini ka ardhur/ Dhe ai e pushton vajzën e tij / Ju pëlqen apo nuk ju pëlqen / bukuroshja është e imja / e atij që ishte i fejuari i saj i parë”.
Megjithatë, pa arritur në konkluzione për përparësinë e njërit version nga tjetri, pra i krijimit fillestar nga njëri popull ballkanik apo tjetri, le t’i drejtohemi dhe versionit gjerman të kësaj legjende ballkanike të poetit Bürger, që fillimisht u përkthye në frëngjisht nga poeti i njohur francez Gérard de Nerval. Ja çfarë shkruhet në këtë tregim të Bürger-it:
Lénore (Leonorë)
Pas ëndrrash të trishta, Leonora ngrihet që në ag: «Vilhelm, burri im! Vallë ke vdekur? Apo e ke shkelur betimin e bërë? Vallë ende do të vonohesh?»
Që atë natë që ishin martuar, ai ishte nisur për në betejën e Pragës, duke ndjekur pas mbretin e tij Frederik; dhe qysh atëherë, nuk kishte sjellë asnjë lajm për shëndetin e tij. Por mbreti e mbretëresha, të lodhur nga grindjet e përgjakshme, duke u paqtuar pak nga pak, më së fundi përfunduan paqen. Dhe nën tingujt e timbaleve e të fanfarave, «kling», «klang», duke vënë në koka gjethet e dafinës, secila ushtri u kthye në mbretëritë e vet.
Dhe kudo, papushim, mbi rrugë e mbi ura, të rinj e pleq takohen me njëri-tjetrin. «O Zot, qofsh lëvduar !», thërret çdo fëmijë e grua. «Mirë ardhshi!» – thërresin të fejuarat. Por mjerisht, e vetme, më kot Leonora pret puthjen e kthimit prej Vilhelmit. Ajo vërtitet mes njerëzve dhe pyet ngado, por nga të gjithë ata që janë kthyer, askush s’mund t’i japë lajme të reja për burrin e saj të shtrenjtë. Dhe meqë ai është larg, ajo nis të shkulë flokët dhe të plaset përtokë duke u dridhur në delir. Nëna shkon me nxitim drejt saj: «Ah, Zoti të ndihmoftë! Ç’ke, o fëmija im i shkretë? – dhe ajo e shtrëngon në krahët e saj. «Oh, moj nëna ime, ai ka vdekur! U shoftë kjo botë, u shofshin të gjithë. Zoti s’ka më hiç mëshirë! Oh, e mjera unë, e mjera unë!”
– “Zoti na ndihmoftë e na mëshiroftë! Vajza ime, lutju Atit tonë. Ajo çka ai bën është gjithnjë në të mirë, dhe asnjëherë ai nuk ka munguar të na ndihmojë.»
– «Oh, moj nënë! Ti gabohesh, Zoti më ka braktisur : përse kanë shërbyer lutjet e mia, përse?»
– «O Zot, ki mëshirë për ne! Ai që njeh Atin, e di mirë që ai nuk i braktis fëmijët e tij: At i shenjtë, paqtoi gjithë dhimbjet e tua!»
– «Oh moj nënë, moj nënë! Asnjë sakriment nuk mund t’ua kthejë jetën të vdekurve!»
– «Zoti im! Ki mëshirë për ne! Mos e gjyko vajzën time të gjorë. Ajo nuk di se ç’thotë. Mos ia merr si mëkate. Vajza ime, harroji dhimbjet tokësore, mendo për Zotin dhe lumturinë qiellore, që burri të jetë në qiell!»
– «Oh nëna ime, ç’është lumturia? Ç’është ferri? Lumturia ime është vetëm me Vilhelmin, ndërsa pa të është vetëm ferri! Shuaju, ti o flakë e jetës sime, shuaju në tmerrin e errësirave! Zoti s’ka aspak mëshirë… Oh, sa fatkeqe që jam!”
Kështu, dëshpërimi i skajshëm hapte plagë në shpirtin e zemrën e saj dhe e bënte të shante mirësinë e Zotit. Ajo godiste gjoksin dhe ndrydhte gjymtyrët gjer në perëndim të diellit, deri në çastin kur yjet e praruara u shfaqën në kupën e qiellit. Ndërsa jashtë bëhet zhurmë. t...., t...., t....… duket si hapi i një kali. Ngjan se një kalorës zbret përmes zhurmave të mburojës së tij. Dëgjoni… dëgjoni… Zilja tingëllon lehtë… «klingklingling»! Dhe përmes derës një zë i ëmbël depërton:
– “Hola! Hola! Hapma derën fëmija im! Zgjuar je apo po fle? Po gëzon apo po qan?» – «Ah Vilhelm, qenke ti? Kaq vonë nëpër natë? Po rrija zgjuar dhe qaja… Oh, kam vuajtur tmerrësisht. Nga po vjen, kështu, me kalin tënd?»
– «Ne u hipim kuajve veç në mesnatë. Po vij nga thellësia e Bohemisë. Ja pse kam ardhur kaq vonë, të të marr me vete.» – «Ah, Vilhelm, së pari hyrë brenda, sepse era e pyllit po fërshëllen.»
– «Le të fërshëllejë era në pyll, ç’rëndësi ka?»… Kali gërryen tokën, këmbëzat e tij bëjnë zhurmë. «Nuk mund të rri këtu. Eja Leonorë, vishu dhe hidhu në kurriz të kalit tim, se kemi njëqind lega për të bërë deri sa të shkojmë në banesën tonë.»
– «Po si kërkon të nisesh e të bësh njëqind lega që sonte për të shkuar në shtëpinë tonë? Dëgjo, këmbana e mesnatës ndihet ende.» – «Vështro, vështro si shkëlqen hëna! Ne dhe të vdekurit… të shkojmë shpejt. Dua të të çoj që sonte.»
– «Pa thuama, ku është banesa jote? A ka vend për mua?» – «Ka për të dy ne. Eja Leonorë, hidhu mbi kalë. Banketi i dasmës është përgatitur dhe të ftuarit na presin”.
Vajza vishet e hidhet mbi kalë. Ata shkojnë: hop, hop, hop, dëgjohet jehona e galopit. Kali dhe kalorësi mezi marrin frymë. Nën hapat e tyre, gurët nxjerrin xixa. Djathtas e majtas, gjatë rrugës së tyre parakalojnë me shpejtësi lëndinat, pyjet, fshatrat… dhe urat nën hapat e tyre kumbojnë. “A ka frikë e dashura ime?” «Hëna shkëlqen, Hurra! Të vdekurit shkojnë shpejt. Mos ka frikë nga të vdekurit e dashura ime?»… – «Jo…, por lëri të vdekurit në paqe!»
«Ç’janë atje tutje ato zhurma e këngë? Ku shkon ajo re korbash? Dëgjo… është zhurma e një këmbane. Janë këngë funeralesh.» «Kemi një të vdekur për të varrosur.» Dhe karvani afrohet e shoqërohet nga këngët që ngjajnë me gjuhën e rëndë të bujtësve të kënetave.
«Pas mesnate, trupin ua mbulojnë bashkë me vajet dhe këngët e dhimbshme. Unë do të çoj nusen time dhe ju ftoj në sofrën e dasmës sime. Eja, afrohu me korin, dhe nisja himnit të fuqishëm të martesës. Eja, prift, ti do të na bekosh!” Vajet e këngët kanë heshtur. Birra ka mbaruar.
Të prekur prej ftesës së tij, të gjithë e ndjekin në karvan. Hurra! Hurra! Ai shtrëngon kalin dhe hop, hop… dhe tutje dëgjohet galopi i tij. Kali dhe kalorësi mezi marrin frymë dhe gurët poshtë nxjerrin xixa. Djathtas e majtas kalojnë fluturim imazhet e kodrinave, pyjeve, fshatrave. Majtas e djathtas shkojnë qytezat e qytetet. “A ka frikë mikja ime? Hëna shkëlqen, hurra! Të vdekurit shkojnë shpejt! Vallë, ka frikë ajo nga të vdekurit?” – “Ah, lëri të vdekurit në paqe!
«Pa shih, a shikon pranë atyre trikëmbëshave hijet ajrore që hëna e argjendtë i bën të dukshme? Ato hedhin valle rreth tyre. Hë, ju figura të këndshme, afrohuni, ndiqmëni pas që të hidhni valle në vallen e dasmës sonë… Po shkojmë në një banket të gëzuar…”
Hush, hush… gjithë ajo tufë lëshohet pas tyre, ashtu me zhurmën e erës, mes gjetheve të thara: pastaj përpara, përpara! Hop, hop, hop, jehon galopi i kalit. Kali dhe kalorësi mezi marrin frymë dhe, nën hapat e tyre, gurët lëshojnë xixa. Oh, si fluturojnë, si fluturojnë aq larg, ndërkohë që hëna ndriçon gjithçka përreth. Qielli dhe yjet shkojnë sipër kokave të tyre. “Vallë, ka frikë e dashura ime?” Hëna ndriçon… hurra!” Të vdekurit shkojnë shpejt…” – “O Zoti im! Lëri në paqe të vdekurit!”
«Guxim, kali im i zi. Më duket se gjeli i mëngjesit po këndon. Koha më së fundi do të mbarojë. Ndiej erën e mëngjesit. Nxito, ti kali im! Po përfundon, po merr fund vrapi ynë, shpejt! Po shoh banesën tonë… Të vdekurit shkojnë shpejt… Dhe ja, më në fund po arrijmë!”
Ai hidhet vërtik kundër një grile hekuri dhe kalin godet me një të rënë kamzhiku. Hekurat thyhen… të dy tërhiqen duke rënkuar. Vrulli i kalit e çon midis varreve, të cilat, nën shkëlqimin e hënës, duken ngado. Ah, e sheh?!… por në të njëjtin çast ndodh një çudi e tmerrshme… Ai bie e zhduket në thellësitë e tokës: ulurimat zbresin nga hapësirat ajrore, rënkimet ngrihen nga varret e nëndheshme… Dhe zemra e Leonorës përpëlitet midis jetës e vdekjes. Dhe shpirtrat, në qartësinë e hënës mblidhen rreth saj dhe vallëzojnë duke kënduar: “Durim! Durim! Kur dhimbja thyen zemrën tënde, mos e mallko kurrë Zotin e qiellit tonë! Ja trupi yt që dha shpirt… Zoti e mëshiroftë shpirtin tënd!”
Luan Rama
gjilanasi- 361
Re: Kënga e Konstandinit dhe atdheu i legjendës
Besa e Kostandinit
Gjashtë e gjashtë dymbëdhjetë,
Doruntina trembëdhjetë !...
Ish njëherë e një mot një nënë shumë e mirë i kish dymbëdhjetë bij të hijshëm. Të trembëdhjetën kishte një bijë të bukur mbi shoqet të gjitha, që ia thoshin Doruntinë .
Vasha u rrit e u bë për tu martuar. Mirëpo nga bujarët e atij vendi askush nuk e gëzoi. Të gjithë e dëshironin askush s'guxonte ta zërë nuse, sepse nuk e ndjente veten të zotin për ta marrë për shoqe. Atëherë na vjen një trim i largët; i mirë, i hijshëm, i fisëm dhe nis dërgon shkesë dallëndyshen që t'a
kërkojë Doruntinën nuse. E ëma dhe të njëmbëdhjetë vëllezërit e mëdhenj nuk donin t'ia jepnin, sepse trimi ndonëse i mirë e i fisëm, ishte nga një vend shumë i largët. Vetëm i vogli, Kostandini donte.
- T'ia japim zonja mëmë - thosh ai - se trimi është i mirë. Më ka hyrë në zemër.
- Kostandin biri im, cfarë po thua ti kështu? - ia kthente e ëma. Aq larg do ma shpiesh Doruntinën time? Se në e daça për gëzim, për gëzim nuk do t'a kem; se në e daça për helm, për helm nuk do t'a kem.
- Të jap besën zonja mëmë, se kur t'a duash ti Doruntinën, qoftë për gaz qoftë për helm, vete unë e
t'a sjell!.
Mëma dhe të njëmbëdhjetë vëllezërit u bindën: e vluan dhe e martuan Doruntinën me trimin e largët. Bënë dasmë nëntë ditë. Të dhjetën trimi mori nusen e shkoi tek dheu i tij i largët. Mëma e vasha qanë me lot kur u ndanë ...
... Shumë luftra u luftuan atë mot te dheu ynë, se kish ardhur i huaji t'a shkelte e t'a pushtonte. Të
dymbëdhjetë vëllezërit dolën të luftojnë për vendin e tyre dhe u vranë një pas një të gjithë.
Kur iu vra djali i parë, mëma psherëtiu e tha:
- Biri im unë nuk kam helm e nuk do të të qaj, sepse ti re për dheun tënd e më mbeten dhe njëmbëdhjetë bij të tjerë për luftë.
Kur iu vranë gjashtë, që të gjashtë trima e të dashur, ajo derdhi vetëm nga një lot për secilin e bëri vetëm nga një vajtim. Po kur nisën t'i vriten dhe të tjerët, mëmës iu këput zemra dhe lëshoi një psherëtimë të madhe sa uturoi tërë vendi:
- Mjerë unë, ç'helm i madh të mos kem Doruntinën pranë në këtë zi që më mbuloi shtëpinë!.
Kur u vra djali i fundit, Kostandini, mëma shkuli leshrat e bardha e thirri:
- Bobo, ç'vdekje, e nëmosura vdekje! Ti më more dymbëdhjetë bij e tani kush mund ta dijë a s'ma ke
marrë edhe bijën time të vetme, bijën time të dëshiruarën!
Kur u gdhi e shtuna e të vdekurve, mëma vajti te varret e të bijve. Dymbëdhjetë djem kish pasur,
dymbëdhjetë varre kish tani... Mbi çdo varr ndezi nga një qiri e bëri një vajtim, po mbi varr të Kostandinit ndezi dy qirinj dhe bëri dy vajtime, qau me ngashërime dhe thirri tre herë:
- O biri im! O biri im! O biri im!...
Edhe tri herë të tjera:
- O Kostandin! O Kostandin! O Konstandin!
Pastaj u shemb përdhe, pushtoi gurin e varrit e u trua:
- Kostandin, o biri im, ku është besa që më dhe, se do ma sillje Doruntinën, tët motër? Besa jote vdiq bashkë me ty e kalbet në varr të zi!
Kështu tha dhe e lau gurin me lotët e syve.
Në mesnatë Kostandini u ngrit nga varri. Guri i varrit u bë kalë i zi si nata. Edhe dheu i zi u bë shalë e zezë si nata. Rrotulla që mbante gurin u bë fre i argjendtë. Trimi i hipi kalit, u përkul përpara, uli kryet dhe i ra me shporet. Kaptoi si frymë male e fusha, hodhi lumenj e përrenj, la prapa katunde, kodra , pyje...
Kostandini arriti te shtëpia e motrës kur kish dalë dielli. Ajo ndodhi ditë e kremte. Në shesh, përpara shtëpisë, gjeti të bijtë e të motrës, nipërit e tij, që loznin e vraponin pas dallëndysheve, I pyeti:
- Bij të zemrës, ku është zonja, mëma juaj?
- Kostandin, o zoti lalë, - i thanë ata - mëma jonë po hedh valle në fshat, atje tek bëhet dasmë.
Kostandini shkoi shpejt tek vallja e parë, pa një luzmë vashash të bukura tek këndonin e vallonin dhe tha me vete : "Të bukura jeni, moj vasha, por për mua nuk jeni, sepse unë s'jam nga kjo botë...". Dhe u afrua të pyesë:
- Gëzuash, o vasha të bardha! A është me ju Doruntina, motra ime?
- Shko përpara trim, se do ta gjesh tek kërcen hareshëm veshur me petk të ndritshm kadifeje.
Kostandini vajti tek vallja e dytë dhe u mat të pyesë përsëri, po Doruntina e pa vetë dhe i thirri:
- Kostandin, o im vëlla!
Dhe iu afrua e përqafoi.
Kostandini i tha:
- Doruntinë, motra ime! Eja të shkojmë. Të do zonja mëmë në shtëpi!.
Më thuaj vëlla, si të vij unë atje? Po të më dojë për gaz , do të vete të marr stolitë më të mira, por po të më dojë (mos qoftë e thënë) për helm, do vete të vishem me të zeza.
- Eja motër, ashtu si je!.
E mori në vithe të kalit. Kali ikën si shakullimë. Ata kapërcejnë si në ëndërr male e fusha, pyeje e kodra, lumenj e përenj. Hëna e yjet kanë shtangur lart e shikojnë me të drojtur.
Gjatë udhës, motra e pyet vëllanë:
- Kostandin, vëllai im, përse shpatullat e gjëra të janë mbushur me myk?
- Doruntinë, motra im , shpatullat mi ka mbuluar tymi i shkluhave në luftë. Se në vendin tonë u bënë luftra të mëdha, erdhën armiq të na shkelin dhe ne të gjithë dolëm të luftojmë.
- Kostandin, vëllathi im, përse flokët e derdhura i ke gjithë pluhur?
- Doruntinë motra ime, gjatë udhës kishte shumë pluhur dhe mi pluhrosi flokët.
-Kostandin vëllathi im, përse vëllezërit e mi të bukur si drita, s'kanë dalë përpara të na presin?
- Doruntinë, motra ime, ndoshta janë në lodër e s'presin të vemi sonte.
- Kostandin vëllathi im, përse dritaret e shtëpisë janë mbyllur sot krejt?
- Doruntinë motra ime, i kemi mbyllur se fryn erë e fortë e dimrit nga deti.
Kur arrinë pranë kishës, Kostandini i tha motrës:
- Ti shko përpara se unë dua të hyj të përgjunjem!
Kostandini shkoi e hyri prapë në varr të zi. Kali u bë prapë gur, shala u bë dhè dhe freri i argjendtë u bë rrotullë. Dhe përsëri reth e qark zotëroi heshtja e vdekjes.
Ndërkaq Doruntina ngjiti shkallët dhe trokiti gazmend në derë.
- Mëmë hapma derën!
- Kush je ti që trokëllin aty tek dera?
- Hapma zonja mëmë - Jam jot bijë Doruntina.
- Ikë tutje nga ke ardhur o vdekje e shkretë. Ti mi more të dymbëdhjetë bijtë e tani ke ardhur të më
marrësh dhe mua që të mos e shoh më Doruntinën time!
- C'po thua ashtu zonja mëmë? Nuk ma njeh zërin? Besa zonja mëmë, jam unë vetë, Doruntina jote.
- Ngul gishtin tek vrima e kycit që të ta shoh e të t'a njoh.
Doruntina nguli gishtin e vogël tek vrima e kycit - atë gisht të hollë e të bardhë. Mëma ia njohu sakaq e i hapi derën.
- Kush të solli këtu, o zemra ime?
- Më solli Kostandini, im vëlla.
- Cili Kostandin, moj bijë? Kostandini im ka vdekur bashkë me të njëmbëdhjetë vëllezërit e tjerë. U vranë në luftë...
Dhe si rinin të dyja,
njëra tek praku e tjetra në derë,
plasën si qelqi me verë...
Gjashtë e gjashtë dymbëdhjetë,
Doruntina trembëdhjetë !...
Ish njëherë e një mot një nënë shumë e mirë i kish dymbëdhjetë bij të hijshëm. Të trembëdhjetën kishte një bijë të bukur mbi shoqet të gjitha, që ia thoshin Doruntinë .
Vasha u rrit e u bë për tu martuar. Mirëpo nga bujarët e atij vendi askush nuk e gëzoi. Të gjithë e dëshironin askush s'guxonte ta zërë nuse, sepse nuk e ndjente veten të zotin për ta marrë për shoqe. Atëherë na vjen një trim i largët; i mirë, i hijshëm, i fisëm dhe nis dërgon shkesë dallëndyshen që t'a
kërkojë Doruntinën nuse. E ëma dhe të njëmbëdhjetë vëllezërit e mëdhenj nuk donin t'ia jepnin, sepse trimi ndonëse i mirë e i fisëm, ishte nga një vend shumë i largët. Vetëm i vogli, Kostandini donte.
- T'ia japim zonja mëmë - thosh ai - se trimi është i mirë. Më ka hyrë në zemër.
- Kostandin biri im, cfarë po thua ti kështu? - ia kthente e ëma. Aq larg do ma shpiesh Doruntinën time? Se në e daça për gëzim, për gëzim nuk do t'a kem; se në e daça për helm, për helm nuk do t'a kem.
- Të jap besën zonja mëmë, se kur t'a duash ti Doruntinën, qoftë për gaz qoftë për helm, vete unë e
t'a sjell!.
Mëma dhe të njëmbëdhjetë vëllezërit u bindën: e vluan dhe e martuan Doruntinën me trimin e largët. Bënë dasmë nëntë ditë. Të dhjetën trimi mori nusen e shkoi tek dheu i tij i largët. Mëma e vasha qanë me lot kur u ndanë ...
... Shumë luftra u luftuan atë mot te dheu ynë, se kish ardhur i huaji t'a shkelte e t'a pushtonte. Të
dymbëdhjetë vëllezërit dolën të luftojnë për vendin e tyre dhe u vranë një pas një të gjithë.
Kur iu vra djali i parë, mëma psherëtiu e tha:
- Biri im unë nuk kam helm e nuk do të të qaj, sepse ti re për dheun tënd e më mbeten dhe njëmbëdhjetë bij të tjerë për luftë.
Kur iu vranë gjashtë, që të gjashtë trima e të dashur, ajo derdhi vetëm nga një lot për secilin e bëri vetëm nga një vajtim. Po kur nisën t'i vriten dhe të tjerët, mëmës iu këput zemra dhe lëshoi një psherëtimë të madhe sa uturoi tërë vendi:
- Mjerë unë, ç'helm i madh të mos kem Doruntinën pranë në këtë zi që më mbuloi shtëpinë!.
Kur u vra djali i fundit, Kostandini, mëma shkuli leshrat e bardha e thirri:
- Bobo, ç'vdekje, e nëmosura vdekje! Ti më more dymbëdhjetë bij e tani kush mund ta dijë a s'ma ke
marrë edhe bijën time të vetme, bijën time të dëshiruarën!
Kur u gdhi e shtuna e të vdekurve, mëma vajti te varret e të bijve. Dymbëdhjetë djem kish pasur,
dymbëdhjetë varre kish tani... Mbi çdo varr ndezi nga një qiri e bëri një vajtim, po mbi varr të Kostandinit ndezi dy qirinj dhe bëri dy vajtime, qau me ngashërime dhe thirri tre herë:
- O biri im! O biri im! O biri im!...
Edhe tri herë të tjera:
- O Kostandin! O Kostandin! O Konstandin!
Pastaj u shemb përdhe, pushtoi gurin e varrit e u trua:
- Kostandin, o biri im, ku është besa që më dhe, se do ma sillje Doruntinën, tët motër? Besa jote vdiq bashkë me ty e kalbet në varr të zi!
Kështu tha dhe e lau gurin me lotët e syve.
Në mesnatë Kostandini u ngrit nga varri. Guri i varrit u bë kalë i zi si nata. Edhe dheu i zi u bë shalë e zezë si nata. Rrotulla që mbante gurin u bë fre i argjendtë. Trimi i hipi kalit, u përkul përpara, uli kryet dhe i ra me shporet. Kaptoi si frymë male e fusha, hodhi lumenj e përrenj, la prapa katunde, kodra , pyje...
Kostandini arriti te shtëpia e motrës kur kish dalë dielli. Ajo ndodhi ditë e kremte. Në shesh, përpara shtëpisë, gjeti të bijtë e të motrës, nipërit e tij, që loznin e vraponin pas dallëndysheve, I pyeti:
- Bij të zemrës, ku është zonja, mëma juaj?
- Kostandin, o zoti lalë, - i thanë ata - mëma jonë po hedh valle në fshat, atje tek bëhet dasmë.
Kostandini shkoi shpejt tek vallja e parë, pa një luzmë vashash të bukura tek këndonin e vallonin dhe tha me vete : "Të bukura jeni, moj vasha, por për mua nuk jeni, sepse unë s'jam nga kjo botë...". Dhe u afrua të pyesë:
- Gëzuash, o vasha të bardha! A është me ju Doruntina, motra ime?
- Shko përpara trim, se do ta gjesh tek kërcen hareshëm veshur me petk të ndritshm kadifeje.
Kostandini vajti tek vallja e dytë dhe u mat të pyesë përsëri, po Doruntina e pa vetë dhe i thirri:
- Kostandin, o im vëlla!
Dhe iu afrua e përqafoi.
Kostandini i tha:
- Doruntinë, motra ime! Eja të shkojmë. Të do zonja mëmë në shtëpi!.
Më thuaj vëlla, si të vij unë atje? Po të më dojë për gaz , do të vete të marr stolitë më të mira, por po të më dojë (mos qoftë e thënë) për helm, do vete të vishem me të zeza.
- Eja motër, ashtu si je!.
E mori në vithe të kalit. Kali ikën si shakullimë. Ata kapërcejnë si në ëndërr male e fusha, pyeje e kodra, lumenj e përenj. Hëna e yjet kanë shtangur lart e shikojnë me të drojtur.
Gjatë udhës, motra e pyet vëllanë:
- Kostandin, vëllai im, përse shpatullat e gjëra të janë mbushur me myk?
- Doruntinë, motra im , shpatullat mi ka mbuluar tymi i shkluhave në luftë. Se në vendin tonë u bënë luftra të mëdha, erdhën armiq të na shkelin dhe ne të gjithë dolëm të luftojmë.
- Kostandin, vëllathi im, përse flokët e derdhura i ke gjithë pluhur?
- Doruntinë motra ime, gjatë udhës kishte shumë pluhur dhe mi pluhrosi flokët.
-Kostandin vëllathi im, përse vëllezërit e mi të bukur si drita, s'kanë dalë përpara të na presin?
- Doruntinë, motra ime, ndoshta janë në lodër e s'presin të vemi sonte.
- Kostandin vëllathi im, përse dritaret e shtëpisë janë mbyllur sot krejt?
- Doruntinë motra ime, i kemi mbyllur se fryn erë e fortë e dimrit nga deti.
Kur arrinë pranë kishës, Kostandini i tha motrës:
- Ti shko përpara se unë dua të hyj të përgjunjem!
Kostandini shkoi e hyri prapë në varr të zi. Kali u bë prapë gur, shala u bë dhè dhe freri i argjendtë u bë rrotullë. Dhe përsëri reth e qark zotëroi heshtja e vdekjes.
Ndërkaq Doruntina ngjiti shkallët dhe trokiti gazmend në derë.
- Mëmë hapma derën!
- Kush je ti që trokëllin aty tek dera?
- Hapma zonja mëmë - Jam jot bijë Doruntina.
- Ikë tutje nga ke ardhur o vdekje e shkretë. Ti mi more të dymbëdhjetë bijtë e tani ke ardhur të më
marrësh dhe mua që të mos e shoh më Doruntinën time!
- C'po thua ashtu zonja mëmë? Nuk ma njeh zërin? Besa zonja mëmë, jam unë vetë, Doruntina jote.
- Ngul gishtin tek vrima e kycit që të ta shoh e të t'a njoh.
Doruntina nguli gishtin e vogël tek vrima e kycit - atë gisht të hollë e të bardhë. Mëma ia njohu sakaq e i hapi derën.
- Kush të solli këtu, o zemra ime?
- Më solli Kostandini, im vëlla.
- Cili Kostandin, moj bijë? Kostandini im ka vdekur bashkë me të njëmbëdhjetë vëllezërit e tjerë. U vranë në luftë...
Dhe si rinin të dyja,
njëra tek praku e tjetra në derë,
plasën si qelqi me verë...
gjilanasi- 361
Re: Kënga e Konstandinit dhe atdheu i legjendës
Kostandini dhe Doruntina, legjenda shqiptare e evropianëve
Legjendat shqiptare janë pjesë e shtratit të hershëm të kulturës panevropiane dhe ndoshta pjesa më e rëndësishme e saj. Legjendat e të parëve tanë kanë të paktën një karakteristikë të përbashkëta me historitë, përrallat, shkrimet dhe ngjarjet e vjetra të popujve dhe kombeve të tjerë, por kanë edhe një gjë tepër të veçantë që i dallon nga to. Ajo që është e përbashkët është dukuria e ringjalljes, e cila gjendet kryesisht në shkrimet e shenjta, ndërsa ajo që na dallon ne shqiptarëve dhe na veçon me të tjerët është koncepti dhe institucioni ynë i besës.
Këto dy karakteristika, dukuri dhe / ose koncepte gjenden rëndom në baladat e të parëve tanë, ndër të cilat spikat balada e Kostandinit dhe Doruntinës, apo, thënë ndryshe Besa e Kostandinit, që është tipikisht një legjendë e krijuar nga të parët tanë dhe e trashëguar prej tyre, në të cilën besa dhe ringjallja trajtohen si dukuri apo karakteristika të njerëzve që kanë lidhje të drejtpërdrejta me natyrën dhe shpirtin.
Shkurtimisht, Kostandini i kishte dhënë besën të ëmës se do ia sillte të bijën (motrën e tij) kur nëna do e donte pranë, kështu që ajo (motra e Kostandinit) mundi të martohej me një princ të huaj, të cilin ajo e donte. Ky ishte edhe kushti që nëna dhe njëmbëdhjetë vëllezërit e tjerë të Kostandinit e pranuan martesën. Në këtë histori aq sa të lashtë, edhe krejt moderne, del në pah shpirti i vërtetë i të parëve tanë, që sa të fortë e kishin institucionin e familjes, aq edhe të madhe e kishin dëshirën për hapsirë dhe lidhje me të tjerët, duke marrë për bazë e duke respektuar në një masë të konsiderueshme edhe ndjenjat e anëtarëve të familjes, në rastin konkret të vajzës.
Është e ditur dhe e pranuar shkencërisht se të parët tanë jetonin në familje shumë kohë para se fiset e egra të evropianoveriorëve dhe sllavëve të jugut të vinin në Ballkan për pushtime dhe ngulime. Kjo vërtetohet edhe në aspektin e aftësisë shtetformuese të ilirëve, që krijuan qytet shtetet e para në Evropë kur paraardhësit e kombeve të sotme evropiane ishin egërsira shpellash.
Fakti se të parët tanë kishin qytet shtete është një mbështetje e fortë edhe për dukurinë e ekzistencës së familjes, sepse shteti është i qendrueshëm në një territor të caktuar ku pjestarët e shoqërisë kanë shansin që të krijojnë jetën familjare, në dallim nga fiset nomade, që lëvizin për të gjetur burime natyrore të vlefshme kur u mbarohen këto burime në një territor të caktuar dhe, në këto rrugëtime, shkartisja e pjestarëve të fiseve nomade ndodh si një dukuri në një nivel shumë të lartë, gjë që pengon në një masë të madhe krijimin e familjes.
Në vazhdim kësaj balade, të tërë vëllezërit u vranë në luftë së bashku me Kostandinin. Nëna e tyre, e moshuar, që kishte vetëm vajzën e saj të gjallë, shkon në varret e djemve, ndez nga një qiri mbi sejcilin, ndërsa në varrin e Kodstandinit ndez dy të tillë dhe derdh lot, dhe, kjo, jo pa shkak.
Shkaku është besa e Kostandinit, besa që për të parët tanë ishte e shenjtë, hyjnore, shirtërore dhe mbetet e tillë edhe për ne, dhe, duket qartë se balada është shumë e lashtë, pothuajse në kohën kur banorët e hershëm të pellgut të Ballkanit e shikonin trupin dhe shpirtin si një njësi dhe të dy këto elemente i shikonin si baza e krijimit dhe e ekzistencës së individit në familje dhe shoqëri. Kjo është edhe arsyeja që Kostandini ngrihet nga varri, sapo shpirti i tij dëgjoi vajtimin e ndjeu lotin e nënës, sepse “shpirti nuk ishte i ndarë nga trupi”.
Për shkak të fjalës së dhënë, Kostandini shkon te e motra (Doruntina), e cila nuk e dinte që vëllezërit kishin rënë në luftë dhe i thotë asaj se duhet që të kthehen shpejt në shtëpi dhe e merr atë me vehte në kalë. Doruntina, kur prek dorën e të vëllait, e kupton se Kostandini ishte i lodhur, me baltë dhe i ftohtë. Pranë saj, por me shenjat e vdekjes mbi të. Ai ishte sa i largët, aq edhe i afërt. I largët sepse ishte në atë botë dhe i afërt sepse duhet të mbante fjalën e dhënë. Kur arrijnë në shtëpi Kostandini e le Doruntinën në prag të derës dhe zhduket. Ky është pikërisht momenti kur Kostandini e kreu detyrën e tij. Në aspektin ekzistencialist, ai e mundi vdekjen. Është besa që e mund vdekjen. Këtë bëri Kostandini. Ai u ngrit nga varri vetëm nëpërmjet institucionit të besës. Është fjala që mund vdekjen dhe “e para ishte fjala”, thuhet në librat fetarë.
Në fakt, në të tërë historinë botërore të shkruar dhe të trashëguar brez pas brezi, vetëm tre njerëz janë ngritur nga varri. Këta janë: Jezu Krishti, Lazari dhe Kostandini. Të tre këta emra spjegohen vetëm nëpërmjet shqipes së lashtë, gjuhës së të parëve tanë, pellazgëve.
Jezu Krisht do të thotë “Je zëri ynë, i krehur është” dhe në fakt, disa herë në bibël theksohet se Ai fliste në emër të të tërë njerëzve që besonin në Perëndi dhe se i krihte flokët dhe i lyente me vaj ulliri. Lyerja e flokëve me këtë vaj është mjaft e njohur si dukuri dhe si praktikë që përdorej nga të parët tanë, siç është edhe fakt se zonat e Shqipërisë së mesme dhe të jugut e kanë përdorur vajin e ullirit që në lashtësi dhe kjo vërtetohet edhe në përshkrimet e tërë atyre që kanë vizituar viset e të parëve tanë që në kohët e lashta e në vazhdimësi.
Lazar, në shqipen e vjetër do të thotë se “e la zëri”, “i iku zëri” dhe në të vërtetë historia vjen deri në ditët tona me faktin se atij i iku zëri dhe nuk mund të fliste në momentet para se t’i vinte vdekja. Më tej, pasi kaloi në atë botë për katër ditë, u kthye përsëri në jetë dhe fjalët e para që tha në momentet e kthimit ishin: “më jepni nja dy a tre gllënjka ujë të lag gojën pa të tregoj se ç’pashë në atë botë”, dhe më tej me kthimin e tij ai u bë tjetër njeri, më i mirë, më i dhembshur, më i dashur me të tjerët, me ata që përpara se të vdiste i tallte, i merrte nëpër këmbë, i dhunonte.
Kostandin, në shqipen e vjetër do të thotë “kush ta ndijë”, që vjen nga bashkimi i fjalëve të vjetra të gjuhës shqipe “ko – un – s’t’a – ndi - në”, dhe kjo spjegohet me faktin se kur njerëzit e tregonin ngjarjen e ngritjes nga varri të këtij personazhi, ata i thonin atij që tregonte ngjarjen: “mos ia thuaj njeriu këtë ngjarje se kush ta ndijë nuk do e besojë”. Duke e përdorur shpesh togfjalëshin “kush ta ndijë”, ky grup fjalësh ka marrë gradualisht formën e një emri, emrin Kostandin, pra, emrin e personit që “kush ta ndinte” se ishte ngritur nga varri nuk do t’a besonte treguesin e ngjarjes.
Nga ana historike dihet se “Kostandin” është një emër i trashëguar prej parardhësve tanë, emër që e kanë mbajtur shumë njerëz të shquar, që kanë bërë historinë e kohës së tyre dhe që dihet botërisht se janë lindur në trojet a territoret që janë banuar nga të parët tanë. Këtu mjafton të përmendim perandorin Kostandin. Një variant i përdorshëm i këtij emri është edhe “Konstandin”, me një shkronjë “n” në mes të emrit, element që në fakt e përforcon edhe më shumë pikëpamjen e prejardhjes së këtij emri me grupimin e fjalëve “ko – un – s’t’a – ndi - në”.
Në lidhje me emrin Doruntinë, ky emër formohet në mënyrë të drejtpërdrejtë nga fjalët bazë të shqipes së vjetër “dorë”, “unë”, “ti”, “në”, që janë katërcipërisht të lidhura me momentin fatal kur Kostandini i zgjat dorës së motrës për t’a hipur në kalë, momenti kur Doruntina pyet vehten “Përse dora e Kostandinit është e ftohtë?” Ky është momenti pikant, maksimal, themeltar i legjendës. I vdekuri ecën bashkë me të gjallin. Është pikërisht fjala e dhënë që bën që të ndodhë kjo. Ky është kulmi i bashkëjetesës së shpirtit dhe trupit.
Në aspektin zhvillimor, është pikërisht kjo legjendë që, së bashku me ngjarje dhe shkaqe të tjera, u bë themeli ideor i Rilindjes Evropiane thellë – thellë në subkoshiencën e tërë krijuesve të asaj periudhe, që përgatitën kalimin e evropianëve të asaj kohe nga periudha e paramesjetës në Mesjetë dhe më tej. Thellë thellë, siç është spjeguar edhe nga shkenca e psikanalizës, në mendjen e këtyre ideatorëve të Rilindjes Evropiane, ishte Kostandini i cili u ngrit nga varri me kalë e shpatë për të fituar mbi vdekjen, ishte ai që shërbeu si simbol për fitoren mbi të vjetrën.
Ishte ai vizioni i kalorësit të parë, që kryqtarët mbanin në mendje dhe shpirt. Është pikërisht kjo ngjarje që në subkoshiencën e rilindasve shqiptarë, së bashku me simbolikën e Gjergj Kastriotit dhe simbolikën e të tjerë heronjve të popullit tonë, ndriti për dhjetra vite dhe përgatiti pavarësinë e Shqipërisë dhe që sot në kushtet aktuale që kalon Evropa mund dhe duhet të përbëjë një frymëzim për një ringjallje edhe më të madhe dhe edhe më të fuqishme të kontinentit të plakur, që pret një shpërthim të ri drejt një epoke ku pasardhësit e të parëve të kontinentit, ne shqiptarët, pasardhësit e pellazgëve dhe ilirëve, të rrimë si të barabartë midis të barabartëve në një zonë moderne dhe në zhvillim, sepse kemi se ç’farë të ofrojmë në simbolikën e hershme dhe të tashme dhe në zhvillimet e sotme dhe të ardhshme të kontinentit evropian.
Edhe sot, legjenda e Kostandinit dhe Doruntinës këndohet kur bëjnë dasma kosovarët, çamët, shqiptarët e jugut e të veriut, shqiptarët që banojnë në Turqi, arbëreshët e Italisë, shqiptarët e Egjiptit, pasardhësit e shqiptarëve në vende të ndyshme ballkanike, etj. Kjo dukuri vërteton edhe këndvështrimin gjeografik të pikëpamjes se legjenda e Kostandinit dhe Doruntinës është mjaft e hershme, patjetër aq e hershme, që në kohën kur të parët tanë zotëronin hapsirat e mëdha ballkanike dhe më gjerë.
Pyetja mëse normale që mund të bëhet nga sejcili prej nesh është: Si ka mundësi që një vajzë e trojeve shqiptare të martohej me një princ të huaj, kur hapsira e të parëve tanë ishte e gjerë dhe shanset për të ardhur të huaj në këto territore nga një distancë e largët ishin të pakëta dhe shanset që të arrihej bëhej kjo martesë ishin pothuajse zero?
Kjo është fare e thjeshtë qoftë në aspektin ireal, qoftë në aspektin real. Në aspektin ireal, legjenda është pika ku bashkohet e vërteta me mistiken, e arritshmja me të paarritshmen, e largëta me të afërtën, pra pika ku në legjendë gjithshka është e mundur, ndërsa në aspektin real, duke marrë parasysh edhe pikëpamjen e formuar në mënyrë të qendrueshme nga ana e akademikëve shqiptarë dhe të huaj për këtë çështje në lidhje me vendndodhjen e familjes së Kostandinit dhe Doruntinës, lokalizimi mendohet se është zona ku sot ndodhet Berati, ose diku aty pranë. Është pikërisht Mali i Tomorrit, ku është vërtetuar shkencërisht që mbretër të shquar e princër të familjeve me emër të rajonit të Mesdheut dhe më gjerë, edhe nga vise shumë të largëta vinin për të parë fatin te orakulli që rrinte atje, në Malin e Tomorrit. Një prej tyre u pëlqye me Doruntinën dhe e shpuri atë në viset e tij “nëntë male kapluar”.
Sipas disa burimeve shumë të sakta dhe të vërtetuara shkencërisht, kërkuesi Robert Elsie e ka përkthyer këtë baladë nga shqipja në anglisht nga një version i legjendës – këngës së banorëve të fshatit Margëlliç dhe sipas tij “janë të tëra gjasat që kjo legjendë është dukshëm origjinale parakristiane me shtrat parashqiptar, ashtu si edhe motivi i ngritjes nga varri”, duke marrë parasysh këtu edhe faktin se orakulli është pa asnjë dyshim element shqiptar i periudhës parakristiane. Fshati Margëlliç, ose Igumenica e sotme, është një fshat i banuar nga popullsi shqiptare, që u pushtua nga forcat greke dhe iu atashua territorit grek me Traktatin e Londrës në shkurt të vitit 1913.
Është pikërisht varianti i legjendës së Kostandinit dhe Doruntinës, i mbledhur nga shqiptarët e këtij fshati, që ka shumë të dhëna dhe detaje që e përafrojnë vendndodhjen e këtyre personazheve me zonat përreth Malit të Tomorrit.
Pyetja tjetër mund të jetë: Përse banorët e Beratit nuk e kanë shumë të fortë sot traditë e këngës së kësaj legjende?
Përgjigjen e jep Lasgush Poradeci. Duke përmbledhur atë se ç’ka shkruar Poradeci, që ka qëmtuar arkiva të ndryshme për këtë çështje, mund të thuhet se: “nga zonat e Shqipërisë së mesme u morrën robër më shumë se 150.000 njerëz që u çuan në viset pararomane si skllevër dhe bashkë me ta ikën edhe vajet, këngët, vallet, veshjet e kultura e asaj zone”. Pra bëhet fjalë për shekullin II – I para erës tonë, kur romakët arritën t’a pushtonin Ilirinë. Vendin e kësaj popullsie e zuri një popullsi tjetër, që erdhi nga zona të tjera të vendit, që nuk e kishte traditë këtë legjendë, ndërsa një pjesë e popullsisë së zonës, për t’i shpëtuar pushtimit dhe skllavërimit, u shtërngua të ikte më në jug, pikërisht në zonat ku sot ndodhet Igumenica dhe përreth, pikërisht zona ku legjenda e Kostandinit dhe Doruntinës edhe sot këndohet e plotë dhe me më shumë detaje krahasuar me atë ç’ka mund të gjurmohet për këtë legjendë në zonat e tjera të banuara nga shqiptarët.
Fakti se një pjesë e banorëve të Beratit të asaj kohe u detyrua të largohej në jug (Margëlliç - Igumenicë) dhe në juglindje (Korça e sotme) përmendet edhe në arkivat e Romës së Lashtë. Margëlliç është gjithashtu edhe emri i një fshati të vjetër midis Fierit dhe Beratit dhe mesa duket ata që u larguan i vunë këtë emër zonës ku vajtën (Margëlliçi i sotëm në kufi me Greqinë) dhe nga ana tjetër, legjenda e Kostandinit dhe e Doruntinës edhe sot është e pranishme me karakteristika mjaft të ngjashme me variantin e Igumenicës në të thënat e plakave të moçme të zonës së fshatrave të tërë zonës së Korçës dhe Devollit, ku është vërtetuar se në atë periudhë pati ardhje popullsie nga zonat e Beratit të hershëm për t’i shpëtuar pushtimit romak.
Në aspektin e përcaktimit simbolik fetar një fakt shumë i rëndësishëm është momenti kur ndodh ngjarja. Është pikërisht Dita e Pashkës së Madhe, ditë e përcaktuar kjo në shkrimet e vjetra si dita kur njerëzit (që përpara erës sonë dhe në vazhdim) i falen Perëndisë dhe dita kur (pas erës tonë) Krishti ngjallet prej së vdekuri. Gjithashtu, kjo përkon me stinën e pranverës, ku gjithshka rilind, pra edhe shpirti. Në aspektin e kronologjisë së radhës së bërjes së punëve, jo vetëm sipas kohëve të vjetra, por edhe në ditët e sotme, dita e premte është dita kur njerëzit u japin fund punëve të javës dhe përgatiten për ditën e shtunë, ditën e pushimit.
E shtuna në gjuhën e vjetër shqipe është “shabati”, pikërisht ashtu si i thonë edhe sot hebrejtë kësaj dite. Kjo fjalë spjegohet vetëm dhe vetëm me gjuhën e vjetër të shqipes së veriut, që është “ç’ka ban ti”. Dihet jo vetëm nga studiuesit, por edhe nga lexuesit e thjeshtë të shkrimeve të shenjta se ditën e shtunë nuk punohet dhe nëse dikush shikohej se punonte këtë ditë, të tjerët i thonin, qortonin: “ç’ka ban ti(?)”, pra “përse po punon ende(?)” dhe që këtej ka ardhur fjala “shabati”, që ne sot i themi e shtunë, që vjen po nga shqipja e vjetër “ç’të bëj unë”, pra “meqënëse është ditë pushimi, unë nuk kam se ç’farë të bëj”.
Nëse thellohemi në një të dhënë shumë interesante të legjendës: “nëntë male kaluar”, për të shkuar në vise të huaja, del se ngjarja ka ndodhur shumë kohë përpara se të parët tanë të detyroheshin që të rrudhnin territoret e tyre për shkak të sulmeve të fiseve barbare, dhe, edhe në atë kohë të parët tanë ishin njerëz të lirë (ilirë), që kishin të drejtë vendosnin për fatet e tyre dhe të pasardhësve të tyre (martesa me të huaj), dhe, që, ishin një popullsi e cila nuk i paguante taksa askujt (sepse nëse do ekzistonte kjo dukuri, atëhere do ishte përmendur në legjendë, pasi përbënte një dukuri ekonomike të rëndësishme).
Pra, kemi të bëjmë me një periudhë përpara luftërave iliro – romake, që përputhet me pikëpamjen se pushtimi romak dhe skllavërimi i banorëve të zonës së Beratit ka ndodhur më pas se ngjarja në fjalë. Është fakt se emri Kostandin përdoret sot shumë në zonat e Shqipërisë së mesme e poshtë në jug të vendit. Nëse vazhdojmë të përsiatim më tej në lidhje me kohën, atëhere bërthama e hershme e legjendës duket sheshit se është krejtësisht mitologjike, ndoshta që në kohën e matriarkatit, sepse në fakt, personazhet kryesore të legjendës nuk janë Kostandini dhe vëllezërit, që vriten të tërë dhe as edhe i ati i tyre, që nuk përmendet fare në legjendë. Personazhet e vërtetë të legjendës janë Nëna dhe Doruntina. Ky element është mjaft i rëndësishëm për të vlerësuar në mënyrë objektive hershmërinë e kësaj legjende sepse është një element që tregon momentin kur të parët tanë kaluan nga faza e bashkësisë primitive në një formë organizimi shoqëror që të çon drejt kombësisë.
Pra, specifikisht për këtë legjendë unë mendoj se bëhet fjalë për një periudhë diku midis Shekullit IX – IV para erës tonë dhe jo siç mendojnë disa studiues se bëhet fjalë për shekujt V – VI të erës tonë. Motshmëria e legjendës spikat që në fillim të tregimit. Fjalia e parë e saj në variantin jugor është: "Na ishte një herë e një kohë", ndërsa në variantin verior është "Kështu m’kanë thanë se a(asht) ba moti(t)", pra shumë shumë kohë më parë. Nëse legjenda do ishte pas erës tonë, atëhere në tekstin e saj do kishte përqasje me dukuri dhe fakte e të dhëna që do ishte shumë e lehtë të përcaktoheshin, sepse do kishte krahasime me emra, vende, situata e ngjarje që kanë ndodhur më pas.
Nëse analizojmë në thelb ngjarjen, katër janë dukuritë kryesore që lenë shenjë. Ato janë: ringjallja (1), besa e dhënë (2) forca për të kaluar nëntë male (3) dhe pika e dobët - motra (4) e personazhit tonë, Kostandinit.
Të katër këto dukuri janë tipike pellazgo-ilire. Ringjallja e shpirtit, besa, forca mendore dhe fizike dhe pika e dobët e heroit janë perceptime mjaft të mëdha dhe mjaft të fuqishme të kulturës shqiptare. Ky perceptim na çon tek “mbajtja e premtimit”, “fjala e nderit”, perceptim i fuqisë hyjnore dhe i fuqisë njerëzore që nuk gjendet në asnjë kulturë panevropiane. Dhe pikërisht ky perceptim që është pjesë shumë e rëndësishme e gjendjes individuale dhe e familjes shqiptare na bën ne pasardhësve të pellazgëve dhe ilirëve unikë në univers.
Kjo është ajo që na bashkon ne dhe të parëve tanë me Perëndinë, Shpirtin dhe Natyrën. Asnjë popullsi në botë nuk i ka të evidentuara këto katër dukuri në atë formë dhe në atë formulim uniteti mendimi dhe veprimi sa të parët tanë, për të mos shkuar më tej me argumentin se janë të tjerët që përpiqen që t’i marrin këto veçori, t’i përvetësojnë e t’i shesin si të tyret, sidomos tashmë në kohët e globalizmit dhe integrimit.
Për këtë shkak bëjnë përpjekje për t’a përvetsuar legjendën e Kostandinit dhe Doruntinës dhe t’ia bashkëngjisin kulturës së tyre sllavët, grekët, etj, por ata nuk kanë asnjë shans që t’a arrijnë këtë, sepse ata (1) nuk kanë besë, sepse ata (2) nuk e kanë elementin e besës në kulturën e tyre, sepse ata (3) nuk e njohin institucionin e besës, kështu që Balada e Kostandinit dhe e Doruntinës mbetet padyshim e jona. Ajo është shqiptare.
Veçoritë e kësaj legjende janë në fakt ato që kërkohen në kohët moderne, aftësia e ripërtëritjes së mendjes, shpirtit dhe kombit, fjala e dhënë dhe e mbajtur në të tëra aspektet e bashkëpunimit, ku ai ekonomik mbetet parësor, forca për të kaluar vështirësitë dhe pika e dobët, mbrojtja e familjes deri në vdekje, sepse familja është themeli i së ardhmes së shoqërisë moderne evropiane, pa të cilën të tërë ne banorët modernë të botës jemi koshientë se nuk do të mund të bëjmë asnjë hap drejt së ardhmes. Është pikërisht institucioni i familjes që shqiptarët mund dhe duhet t’i ofrojnë Evropës në rrugën e integrimit të vendit në rajon dhe më gjerë, kur dihet fare mirë se kontinenti i vjetër ka probleme të shumta me institucionin e familjes në kohën e bjerrjes së vlerave morale.
Është pikërisht ky element, familja, që e detyron nënën të kërkojë Doruntinën, sepse ajo i humbi të tërë djemtë në luftë. Këtu pikërisht në këtë moment të legjendës shfaqet me shumë madhështi shpirti unik i të parëve tanë, që duke mos u krahasuar aspak me fiset barbare që njihnin për trashëgimi vetëm rrjedhën e brezave nga gjaku (babai), të parët tanë e respektonin femrën, si nënë, motër dhe si vajzë, dhe, në këtë aspekt ata e njihnin edhe rrjedhën e brezave edhe nga qumështi (nëna). Kjo është një specifikë e cila vjen nga kohët e moçme dhe që vetëm dy kombe, dy nga kombet me paraardhësit më të hershëm në botë, shqiptarët dhe hebrejtë, e kanë patur që nga kohët e vjetra.
Kjo është pika e dobët e heroit të vërtetë. Në asnjë kulturë arkaike femra nuk respektohet si nënë, motër dhe vajzë, ashtu si te të parët tanë. Kulturat e hershme afrikane, amerikanolatine, aziatike, evropianoveriore, etj e kanë parë femrën përherë si viktimë, gjah, konkurruese të dobët, dhe kanë arritur deri aty sa e kanë përdorur atë si mjet këmbimi, kafshë pune dhe fli, dukuri këto thelbësisht dramatikisht dhe dëshpërimisht me karakter shekspirian, gjë që nuk përmendet në asnjë rast si dukuri në legjendat e të parëve tanë edhe pse ato janë shumë herë më të fuqishme nga ana artistike dhe psikologjike se sa tërë dramat e Sheksipirit të mara sa bashku.
Mungesa e sheksipirizmit është ajo që i dallon legjendat e të parëve tanë, mungesë që i bën këto legjenda po aq të arrira apo edhe ndoshta edhe më të mira artistikisht dhe po aq të plota ndoshta edhe më shumë të plota nga ana shpirtërore krahasuar me personazhet më të spikatur të kulturës dramatike botërore, dhe kjo për faktin se në legjendat tona nuk ka thjesht personazhe, por sepse në to është vetë shpirti ynë, jeta jonë, realiteti i largët i të parëve tanë, që në fakt e kemi aq frikshmërisht pranë. Jemi vetë ne, që ende nuk po e kuptojmë mirë se pasardhësit e kujt jemi dhe se ç’farë i kemi dhuruar dhe jemi në gjendje t’i dhurojmë së ardhmes tonë si shqiptarë dhe se ç’farë vlerash dhe virtutesh mund t’i ofrojmë kontinentit evropian.
Nëse analizojmë vajtimin e nënës së Kostandinit, ashtu siç e kanë përcaktuar disa nga studiuesit e kësaj legjende “ai është tipik edhe pse ngjan disi me vajtimin që Nëna Mari i bëri Krishtit”, por duhet theksuar se Kostandini nuk është i njëjtë me Jezu Krishtin. Krishti është mbarëbotëror. Krishti nga njeri u bë hyjni.
Ai është besimi tek e vërteta, tek jeta, te Perëndia. Ai është i gjallë sepse në fakt ai është vetë Jeta, ndërsa Kostandini është njeriu që bën gjithshka për të plotësuar fjalën e dhënë, ai është forca njerëzore, uniteti i qenies me shpirtin por që i mungonte Ati (që e ka Krishti), është shpresa njerëzore për mbijetesë (që Krishti nuk e kishte pikësynim). Kostandini ishte dhe mbeti njeri. I vdekshëm, por ende mjaftueshmërisht o fortë për të na bërë të guximshëm, për të na bërë që të mbajmë fjalën dhe besën, për të na bërë të vdekshëm, që të mos kemi frikë nga ajo.
Ai na përgatit që të ecim në drejtimin e duhur deri në fund të jetës dhe, nëse ka jetë pas vdekjes, t’a shikojmë atë në sy. Edhe pse Krishti është hyjnor dhe Kostandini është njerëzor, që të dy ringjallen për të përmbushur profecinë, për të mbajtur premtimin, besën, fjalën e dhënë dhe kjo sepse Kostandini (kush t’a ndijë) ashtu si Jezu Krishti (Je zëri ynë, i krehur është), fliste shqip.
Nga: Dr. Enriko Ceko
Legjendat shqiptare janë pjesë e shtratit të hershëm të kulturës panevropiane dhe ndoshta pjesa më e rëndësishme e saj. Legjendat e të parëve tanë kanë të paktën një karakteristikë të përbashkëta me historitë, përrallat, shkrimet dhe ngjarjet e vjetra të popujve dhe kombeve të tjerë, por kanë edhe një gjë tepër të veçantë që i dallon nga to. Ajo që është e përbashkët është dukuria e ringjalljes, e cila gjendet kryesisht në shkrimet e shenjta, ndërsa ajo që na dallon ne shqiptarëve dhe na veçon me të tjerët është koncepti dhe institucioni ynë i besës.
Këto dy karakteristika, dukuri dhe / ose koncepte gjenden rëndom në baladat e të parëve tanë, ndër të cilat spikat balada e Kostandinit dhe Doruntinës, apo, thënë ndryshe Besa e Kostandinit, që është tipikisht një legjendë e krijuar nga të parët tanë dhe e trashëguar prej tyre, në të cilën besa dhe ringjallja trajtohen si dukuri apo karakteristika të njerëzve që kanë lidhje të drejtpërdrejta me natyrën dhe shpirtin.
Shkurtimisht, Kostandini i kishte dhënë besën të ëmës se do ia sillte të bijën (motrën e tij) kur nëna do e donte pranë, kështu që ajo (motra e Kostandinit) mundi të martohej me një princ të huaj, të cilin ajo e donte. Ky ishte edhe kushti që nëna dhe njëmbëdhjetë vëllezërit e tjerë të Kostandinit e pranuan martesën. Në këtë histori aq sa të lashtë, edhe krejt moderne, del në pah shpirti i vërtetë i të parëve tanë, që sa të fortë e kishin institucionin e familjes, aq edhe të madhe e kishin dëshirën për hapsirë dhe lidhje me të tjerët, duke marrë për bazë e duke respektuar në një masë të konsiderueshme edhe ndjenjat e anëtarëve të familjes, në rastin konkret të vajzës.
Është e ditur dhe e pranuar shkencërisht se të parët tanë jetonin në familje shumë kohë para se fiset e egra të evropianoveriorëve dhe sllavëve të jugut të vinin në Ballkan për pushtime dhe ngulime. Kjo vërtetohet edhe në aspektin e aftësisë shtetformuese të ilirëve, që krijuan qytet shtetet e para në Evropë kur paraardhësit e kombeve të sotme evropiane ishin egërsira shpellash.
Fakti se të parët tanë kishin qytet shtete është një mbështetje e fortë edhe për dukurinë e ekzistencës së familjes, sepse shteti është i qendrueshëm në një territor të caktuar ku pjestarët e shoqërisë kanë shansin që të krijojnë jetën familjare, në dallim nga fiset nomade, që lëvizin për të gjetur burime natyrore të vlefshme kur u mbarohen këto burime në një territor të caktuar dhe, në këto rrugëtime, shkartisja e pjestarëve të fiseve nomade ndodh si një dukuri në një nivel shumë të lartë, gjë që pengon në një masë të madhe krijimin e familjes.
Në vazhdim kësaj balade, të tërë vëllezërit u vranë në luftë së bashku me Kostandinin. Nëna e tyre, e moshuar, që kishte vetëm vajzën e saj të gjallë, shkon në varret e djemve, ndez nga një qiri mbi sejcilin, ndërsa në varrin e Kodstandinit ndez dy të tillë dhe derdh lot, dhe, kjo, jo pa shkak.
Shkaku është besa e Kostandinit, besa që për të parët tanë ishte e shenjtë, hyjnore, shirtërore dhe mbetet e tillë edhe për ne, dhe, duket qartë se balada është shumë e lashtë, pothuajse në kohën kur banorët e hershëm të pellgut të Ballkanit e shikonin trupin dhe shpirtin si një njësi dhe të dy këto elemente i shikonin si baza e krijimit dhe e ekzistencës së individit në familje dhe shoqëri. Kjo është edhe arsyeja që Kostandini ngrihet nga varri, sapo shpirti i tij dëgjoi vajtimin e ndjeu lotin e nënës, sepse “shpirti nuk ishte i ndarë nga trupi”.
Për shkak të fjalës së dhënë, Kostandini shkon te e motra (Doruntina), e cila nuk e dinte që vëllezërit kishin rënë në luftë dhe i thotë asaj se duhet që të kthehen shpejt në shtëpi dhe e merr atë me vehte në kalë. Doruntina, kur prek dorën e të vëllait, e kupton se Kostandini ishte i lodhur, me baltë dhe i ftohtë. Pranë saj, por me shenjat e vdekjes mbi të. Ai ishte sa i largët, aq edhe i afërt. I largët sepse ishte në atë botë dhe i afërt sepse duhet të mbante fjalën e dhënë. Kur arrijnë në shtëpi Kostandini e le Doruntinën në prag të derës dhe zhduket. Ky është pikërisht momenti kur Kostandini e kreu detyrën e tij. Në aspektin ekzistencialist, ai e mundi vdekjen. Është besa që e mund vdekjen. Këtë bëri Kostandini. Ai u ngrit nga varri vetëm nëpërmjet institucionit të besës. Është fjala që mund vdekjen dhe “e para ishte fjala”, thuhet në librat fetarë.
Në fakt, në të tërë historinë botërore të shkruar dhe të trashëguar brez pas brezi, vetëm tre njerëz janë ngritur nga varri. Këta janë: Jezu Krishti, Lazari dhe Kostandini. Të tre këta emra spjegohen vetëm nëpërmjet shqipes së lashtë, gjuhës së të parëve tanë, pellazgëve.
Jezu Krisht do të thotë “Je zëri ynë, i krehur është” dhe në fakt, disa herë në bibël theksohet se Ai fliste në emër të të tërë njerëzve që besonin në Perëndi dhe se i krihte flokët dhe i lyente me vaj ulliri. Lyerja e flokëve me këtë vaj është mjaft e njohur si dukuri dhe si praktikë që përdorej nga të parët tanë, siç është edhe fakt se zonat e Shqipërisë së mesme dhe të jugut e kanë përdorur vajin e ullirit që në lashtësi dhe kjo vërtetohet edhe në përshkrimet e tërë atyre që kanë vizituar viset e të parëve tanë që në kohët e lashta e në vazhdimësi.
Lazar, në shqipen e vjetër do të thotë se “e la zëri”, “i iku zëri” dhe në të vërtetë historia vjen deri në ditët tona me faktin se atij i iku zëri dhe nuk mund të fliste në momentet para se t’i vinte vdekja. Më tej, pasi kaloi në atë botë për katër ditë, u kthye përsëri në jetë dhe fjalët e para që tha në momentet e kthimit ishin: “më jepni nja dy a tre gllënjka ujë të lag gojën pa të tregoj se ç’pashë në atë botë”, dhe më tej me kthimin e tij ai u bë tjetër njeri, më i mirë, më i dhembshur, më i dashur me të tjerët, me ata që përpara se të vdiste i tallte, i merrte nëpër këmbë, i dhunonte.
Kostandin, në shqipen e vjetër do të thotë “kush ta ndijë”, që vjen nga bashkimi i fjalëve të vjetra të gjuhës shqipe “ko – un – s’t’a – ndi - në”, dhe kjo spjegohet me faktin se kur njerëzit e tregonin ngjarjen e ngritjes nga varri të këtij personazhi, ata i thonin atij që tregonte ngjarjen: “mos ia thuaj njeriu këtë ngjarje se kush ta ndijë nuk do e besojë”. Duke e përdorur shpesh togfjalëshin “kush ta ndijë”, ky grup fjalësh ka marrë gradualisht formën e një emri, emrin Kostandin, pra, emrin e personit që “kush ta ndinte” se ishte ngritur nga varri nuk do t’a besonte treguesin e ngjarjes.
Nga ana historike dihet se “Kostandin” është një emër i trashëguar prej parardhësve tanë, emër që e kanë mbajtur shumë njerëz të shquar, që kanë bërë historinë e kohës së tyre dhe që dihet botërisht se janë lindur në trojet a territoret që janë banuar nga të parët tanë. Këtu mjafton të përmendim perandorin Kostandin. Një variant i përdorshëm i këtij emri është edhe “Konstandin”, me një shkronjë “n” në mes të emrit, element që në fakt e përforcon edhe më shumë pikëpamjen e prejardhjes së këtij emri me grupimin e fjalëve “ko – un – s’t’a – ndi - në”.
Në lidhje me emrin Doruntinë, ky emër formohet në mënyrë të drejtpërdrejtë nga fjalët bazë të shqipes së vjetër “dorë”, “unë”, “ti”, “në”, që janë katërcipërisht të lidhura me momentin fatal kur Kostandini i zgjat dorës së motrës për t’a hipur në kalë, momenti kur Doruntina pyet vehten “Përse dora e Kostandinit është e ftohtë?” Ky është momenti pikant, maksimal, themeltar i legjendës. I vdekuri ecën bashkë me të gjallin. Është pikërisht fjala e dhënë që bën që të ndodhë kjo. Ky është kulmi i bashkëjetesës së shpirtit dhe trupit.
Në aspektin zhvillimor, është pikërisht kjo legjendë që, së bashku me ngjarje dhe shkaqe të tjera, u bë themeli ideor i Rilindjes Evropiane thellë – thellë në subkoshiencën e tërë krijuesve të asaj periudhe, që përgatitën kalimin e evropianëve të asaj kohe nga periudha e paramesjetës në Mesjetë dhe më tej. Thellë thellë, siç është spjeguar edhe nga shkenca e psikanalizës, në mendjen e këtyre ideatorëve të Rilindjes Evropiane, ishte Kostandini i cili u ngrit nga varri me kalë e shpatë për të fituar mbi vdekjen, ishte ai që shërbeu si simbol për fitoren mbi të vjetrën.
Ishte ai vizioni i kalorësit të parë, që kryqtarët mbanin në mendje dhe shpirt. Është pikërisht kjo ngjarje që në subkoshiencën e rilindasve shqiptarë, së bashku me simbolikën e Gjergj Kastriotit dhe simbolikën e të tjerë heronjve të popullit tonë, ndriti për dhjetra vite dhe përgatiti pavarësinë e Shqipërisë dhe që sot në kushtet aktuale që kalon Evropa mund dhe duhet të përbëjë një frymëzim për një ringjallje edhe më të madhe dhe edhe më të fuqishme të kontinentit të plakur, që pret një shpërthim të ri drejt një epoke ku pasardhësit e të parëve të kontinentit, ne shqiptarët, pasardhësit e pellazgëve dhe ilirëve, të rrimë si të barabartë midis të barabartëve në një zonë moderne dhe në zhvillim, sepse kemi se ç’farë të ofrojmë në simbolikën e hershme dhe të tashme dhe në zhvillimet e sotme dhe të ardhshme të kontinentit evropian.
Edhe sot, legjenda e Kostandinit dhe Doruntinës këndohet kur bëjnë dasma kosovarët, çamët, shqiptarët e jugut e të veriut, shqiptarët që banojnë në Turqi, arbëreshët e Italisë, shqiptarët e Egjiptit, pasardhësit e shqiptarëve në vende të ndyshme ballkanike, etj. Kjo dukuri vërteton edhe këndvështrimin gjeografik të pikëpamjes se legjenda e Kostandinit dhe Doruntinës është mjaft e hershme, patjetër aq e hershme, që në kohën kur të parët tanë zotëronin hapsirat e mëdha ballkanike dhe më gjerë.
Pyetja mëse normale që mund të bëhet nga sejcili prej nesh është: Si ka mundësi që një vajzë e trojeve shqiptare të martohej me një princ të huaj, kur hapsira e të parëve tanë ishte e gjerë dhe shanset për të ardhur të huaj në këto territore nga një distancë e largët ishin të pakëta dhe shanset që të arrihej bëhej kjo martesë ishin pothuajse zero?
Kjo është fare e thjeshtë qoftë në aspektin ireal, qoftë në aspektin real. Në aspektin ireal, legjenda është pika ku bashkohet e vërteta me mistiken, e arritshmja me të paarritshmen, e largëta me të afërtën, pra pika ku në legjendë gjithshka është e mundur, ndërsa në aspektin real, duke marrë parasysh edhe pikëpamjen e formuar në mënyrë të qendrueshme nga ana e akademikëve shqiptarë dhe të huaj për këtë çështje në lidhje me vendndodhjen e familjes së Kostandinit dhe Doruntinës, lokalizimi mendohet se është zona ku sot ndodhet Berati, ose diku aty pranë. Është pikërisht Mali i Tomorrit, ku është vërtetuar shkencërisht që mbretër të shquar e princër të familjeve me emër të rajonit të Mesdheut dhe më gjerë, edhe nga vise shumë të largëta vinin për të parë fatin te orakulli që rrinte atje, në Malin e Tomorrit. Një prej tyre u pëlqye me Doruntinën dhe e shpuri atë në viset e tij “nëntë male kapluar”.
Sipas disa burimeve shumë të sakta dhe të vërtetuara shkencërisht, kërkuesi Robert Elsie e ka përkthyer këtë baladë nga shqipja në anglisht nga një version i legjendës – këngës së banorëve të fshatit Margëlliç dhe sipas tij “janë të tëra gjasat që kjo legjendë është dukshëm origjinale parakristiane me shtrat parashqiptar, ashtu si edhe motivi i ngritjes nga varri”, duke marrë parasysh këtu edhe faktin se orakulli është pa asnjë dyshim element shqiptar i periudhës parakristiane. Fshati Margëlliç, ose Igumenica e sotme, është një fshat i banuar nga popullsi shqiptare, që u pushtua nga forcat greke dhe iu atashua territorit grek me Traktatin e Londrës në shkurt të vitit 1913.
Është pikërisht varianti i legjendës së Kostandinit dhe Doruntinës, i mbledhur nga shqiptarët e këtij fshati, që ka shumë të dhëna dhe detaje që e përafrojnë vendndodhjen e këtyre personazheve me zonat përreth Malit të Tomorrit.
Pyetja tjetër mund të jetë: Përse banorët e Beratit nuk e kanë shumë të fortë sot traditë e këngës së kësaj legjende?
Përgjigjen e jep Lasgush Poradeci. Duke përmbledhur atë se ç’ka shkruar Poradeci, që ka qëmtuar arkiva të ndryshme për këtë çështje, mund të thuhet se: “nga zonat e Shqipërisë së mesme u morrën robër më shumë se 150.000 njerëz që u çuan në viset pararomane si skllevër dhe bashkë me ta ikën edhe vajet, këngët, vallet, veshjet e kultura e asaj zone”. Pra bëhet fjalë për shekullin II – I para erës tonë, kur romakët arritën t’a pushtonin Ilirinë. Vendin e kësaj popullsie e zuri një popullsi tjetër, që erdhi nga zona të tjera të vendit, që nuk e kishte traditë këtë legjendë, ndërsa një pjesë e popullsisë së zonës, për t’i shpëtuar pushtimit dhe skllavërimit, u shtërngua të ikte më në jug, pikërisht në zonat ku sot ndodhet Igumenica dhe përreth, pikërisht zona ku legjenda e Kostandinit dhe Doruntinës edhe sot këndohet e plotë dhe me më shumë detaje krahasuar me atë ç’ka mund të gjurmohet për këtë legjendë në zonat e tjera të banuara nga shqiptarët.
Fakti se një pjesë e banorëve të Beratit të asaj kohe u detyrua të largohej në jug (Margëlliç - Igumenicë) dhe në juglindje (Korça e sotme) përmendet edhe në arkivat e Romës së Lashtë. Margëlliç është gjithashtu edhe emri i një fshati të vjetër midis Fierit dhe Beratit dhe mesa duket ata që u larguan i vunë këtë emër zonës ku vajtën (Margëlliçi i sotëm në kufi me Greqinë) dhe nga ana tjetër, legjenda e Kostandinit dhe e Doruntinës edhe sot është e pranishme me karakteristika mjaft të ngjashme me variantin e Igumenicës në të thënat e plakave të moçme të zonës së fshatrave të tërë zonës së Korçës dhe Devollit, ku është vërtetuar se në atë periudhë pati ardhje popullsie nga zonat e Beratit të hershëm për t’i shpëtuar pushtimit romak.
Në aspektin e përcaktimit simbolik fetar një fakt shumë i rëndësishëm është momenti kur ndodh ngjarja. Është pikërisht Dita e Pashkës së Madhe, ditë e përcaktuar kjo në shkrimet e vjetra si dita kur njerëzit (që përpara erës sonë dhe në vazhdim) i falen Perëndisë dhe dita kur (pas erës tonë) Krishti ngjallet prej së vdekuri. Gjithashtu, kjo përkon me stinën e pranverës, ku gjithshka rilind, pra edhe shpirti. Në aspektin e kronologjisë së radhës së bërjes së punëve, jo vetëm sipas kohëve të vjetra, por edhe në ditët e sotme, dita e premte është dita kur njerëzit u japin fund punëve të javës dhe përgatiten për ditën e shtunë, ditën e pushimit.
E shtuna në gjuhën e vjetër shqipe është “shabati”, pikërisht ashtu si i thonë edhe sot hebrejtë kësaj dite. Kjo fjalë spjegohet vetëm dhe vetëm me gjuhën e vjetër të shqipes së veriut, që është “ç’ka ban ti”. Dihet jo vetëm nga studiuesit, por edhe nga lexuesit e thjeshtë të shkrimeve të shenjta se ditën e shtunë nuk punohet dhe nëse dikush shikohej se punonte këtë ditë, të tjerët i thonin, qortonin: “ç’ka ban ti(?)”, pra “përse po punon ende(?)” dhe që këtej ka ardhur fjala “shabati”, që ne sot i themi e shtunë, që vjen po nga shqipja e vjetër “ç’të bëj unë”, pra “meqënëse është ditë pushimi, unë nuk kam se ç’farë të bëj”.
Nëse thellohemi në një të dhënë shumë interesante të legjendës: “nëntë male kaluar”, për të shkuar në vise të huaja, del se ngjarja ka ndodhur shumë kohë përpara se të parët tanë të detyroheshin që të rrudhnin territoret e tyre për shkak të sulmeve të fiseve barbare, dhe, edhe në atë kohë të parët tanë ishin njerëz të lirë (ilirë), që kishin të drejtë vendosnin për fatet e tyre dhe të pasardhësve të tyre (martesa me të huaj), dhe, që, ishin një popullsi e cila nuk i paguante taksa askujt (sepse nëse do ekzistonte kjo dukuri, atëhere do ishte përmendur në legjendë, pasi përbënte një dukuri ekonomike të rëndësishme).
Pra, kemi të bëjmë me një periudhë përpara luftërave iliro – romake, që përputhet me pikëpamjen se pushtimi romak dhe skllavërimi i banorëve të zonës së Beratit ka ndodhur më pas se ngjarja në fjalë. Është fakt se emri Kostandin përdoret sot shumë në zonat e Shqipërisë së mesme e poshtë në jug të vendit. Nëse vazhdojmë të përsiatim më tej në lidhje me kohën, atëhere bërthama e hershme e legjendës duket sheshit se është krejtësisht mitologjike, ndoshta që në kohën e matriarkatit, sepse në fakt, personazhet kryesore të legjendës nuk janë Kostandini dhe vëllezërit, që vriten të tërë dhe as edhe i ati i tyre, që nuk përmendet fare në legjendë. Personazhet e vërtetë të legjendës janë Nëna dhe Doruntina. Ky element është mjaft i rëndësishëm për të vlerësuar në mënyrë objektive hershmërinë e kësaj legjende sepse është një element që tregon momentin kur të parët tanë kaluan nga faza e bashkësisë primitive në një formë organizimi shoqëror që të çon drejt kombësisë.
Pra, specifikisht për këtë legjendë unë mendoj se bëhet fjalë për një periudhë diku midis Shekullit IX – IV para erës tonë dhe jo siç mendojnë disa studiues se bëhet fjalë për shekujt V – VI të erës tonë. Motshmëria e legjendës spikat që në fillim të tregimit. Fjalia e parë e saj në variantin jugor është: "Na ishte një herë e një kohë", ndërsa në variantin verior është "Kështu m’kanë thanë se a(asht) ba moti(t)", pra shumë shumë kohë më parë. Nëse legjenda do ishte pas erës tonë, atëhere në tekstin e saj do kishte përqasje me dukuri dhe fakte e të dhëna që do ishte shumë e lehtë të përcaktoheshin, sepse do kishte krahasime me emra, vende, situata e ngjarje që kanë ndodhur më pas.
Nëse analizojmë në thelb ngjarjen, katër janë dukuritë kryesore që lenë shenjë. Ato janë: ringjallja (1), besa e dhënë (2) forca për të kaluar nëntë male (3) dhe pika e dobët - motra (4) e personazhit tonë, Kostandinit.
Të katër këto dukuri janë tipike pellazgo-ilire. Ringjallja e shpirtit, besa, forca mendore dhe fizike dhe pika e dobët e heroit janë perceptime mjaft të mëdha dhe mjaft të fuqishme të kulturës shqiptare. Ky perceptim na çon tek “mbajtja e premtimit”, “fjala e nderit”, perceptim i fuqisë hyjnore dhe i fuqisë njerëzore që nuk gjendet në asnjë kulturë panevropiane. Dhe pikërisht ky perceptim që është pjesë shumë e rëndësishme e gjendjes individuale dhe e familjes shqiptare na bën ne pasardhësve të pellazgëve dhe ilirëve unikë në univers.
Kjo është ajo që na bashkon ne dhe të parëve tanë me Perëndinë, Shpirtin dhe Natyrën. Asnjë popullsi në botë nuk i ka të evidentuara këto katër dukuri në atë formë dhe në atë formulim uniteti mendimi dhe veprimi sa të parët tanë, për të mos shkuar më tej me argumentin se janë të tjerët që përpiqen që t’i marrin këto veçori, t’i përvetësojnë e t’i shesin si të tyret, sidomos tashmë në kohët e globalizmit dhe integrimit.
Për këtë shkak bëjnë përpjekje për t’a përvetsuar legjendën e Kostandinit dhe Doruntinës dhe t’ia bashkëngjisin kulturës së tyre sllavët, grekët, etj, por ata nuk kanë asnjë shans që t’a arrijnë këtë, sepse ata (1) nuk kanë besë, sepse ata (2) nuk e kanë elementin e besës në kulturën e tyre, sepse ata (3) nuk e njohin institucionin e besës, kështu që Balada e Kostandinit dhe e Doruntinës mbetet padyshim e jona. Ajo është shqiptare.
Veçoritë e kësaj legjende janë në fakt ato që kërkohen në kohët moderne, aftësia e ripërtëritjes së mendjes, shpirtit dhe kombit, fjala e dhënë dhe e mbajtur në të tëra aspektet e bashkëpunimit, ku ai ekonomik mbetet parësor, forca për të kaluar vështirësitë dhe pika e dobët, mbrojtja e familjes deri në vdekje, sepse familja është themeli i së ardhmes së shoqërisë moderne evropiane, pa të cilën të tërë ne banorët modernë të botës jemi koshientë se nuk do të mund të bëjmë asnjë hap drejt së ardhmes. Është pikërisht institucioni i familjes që shqiptarët mund dhe duhet t’i ofrojnë Evropës në rrugën e integrimit të vendit në rajon dhe më gjerë, kur dihet fare mirë se kontinenti i vjetër ka probleme të shumta me institucionin e familjes në kohën e bjerrjes së vlerave morale.
Është pikërisht ky element, familja, që e detyron nënën të kërkojë Doruntinën, sepse ajo i humbi të tërë djemtë në luftë. Këtu pikërisht në këtë moment të legjendës shfaqet me shumë madhështi shpirti unik i të parëve tanë, që duke mos u krahasuar aspak me fiset barbare që njihnin për trashëgimi vetëm rrjedhën e brezave nga gjaku (babai), të parët tanë e respektonin femrën, si nënë, motër dhe si vajzë, dhe, në këtë aspekt ata e njihnin edhe rrjedhën e brezave edhe nga qumështi (nëna). Kjo është një specifikë e cila vjen nga kohët e moçme dhe që vetëm dy kombe, dy nga kombet me paraardhësit më të hershëm në botë, shqiptarët dhe hebrejtë, e kanë patur që nga kohët e vjetra.
Kjo është pika e dobët e heroit të vërtetë. Në asnjë kulturë arkaike femra nuk respektohet si nënë, motër dhe vajzë, ashtu si te të parët tanë. Kulturat e hershme afrikane, amerikanolatine, aziatike, evropianoveriore, etj e kanë parë femrën përherë si viktimë, gjah, konkurruese të dobët, dhe kanë arritur deri aty sa e kanë përdorur atë si mjet këmbimi, kafshë pune dhe fli, dukuri këto thelbësisht dramatikisht dhe dëshpërimisht me karakter shekspirian, gjë që nuk përmendet në asnjë rast si dukuri në legjendat e të parëve tanë edhe pse ato janë shumë herë më të fuqishme nga ana artistike dhe psikologjike se sa tërë dramat e Sheksipirit të mara sa bashku.
Mungesa e sheksipirizmit është ajo që i dallon legjendat e të parëve tanë, mungesë që i bën këto legjenda po aq të arrira apo edhe ndoshta edhe më të mira artistikisht dhe po aq të plota ndoshta edhe më shumë të plota nga ana shpirtërore krahasuar me personazhet më të spikatur të kulturës dramatike botërore, dhe kjo për faktin se në legjendat tona nuk ka thjesht personazhe, por sepse në to është vetë shpirti ynë, jeta jonë, realiteti i largët i të parëve tanë, që në fakt e kemi aq frikshmërisht pranë. Jemi vetë ne, që ende nuk po e kuptojmë mirë se pasardhësit e kujt jemi dhe se ç’farë i kemi dhuruar dhe jemi në gjendje t’i dhurojmë së ardhmes tonë si shqiptarë dhe se ç’farë vlerash dhe virtutesh mund t’i ofrojmë kontinentit evropian.
Nëse analizojmë vajtimin e nënës së Kostandinit, ashtu siç e kanë përcaktuar disa nga studiuesit e kësaj legjende “ai është tipik edhe pse ngjan disi me vajtimin që Nëna Mari i bëri Krishtit”, por duhet theksuar se Kostandini nuk është i njëjtë me Jezu Krishtin. Krishti është mbarëbotëror. Krishti nga njeri u bë hyjni.
Ai është besimi tek e vërteta, tek jeta, te Perëndia. Ai është i gjallë sepse në fakt ai është vetë Jeta, ndërsa Kostandini është njeriu që bën gjithshka për të plotësuar fjalën e dhënë, ai është forca njerëzore, uniteti i qenies me shpirtin por që i mungonte Ati (që e ka Krishti), është shpresa njerëzore për mbijetesë (që Krishti nuk e kishte pikësynim). Kostandini ishte dhe mbeti njeri. I vdekshëm, por ende mjaftueshmërisht o fortë për të na bërë të guximshëm, për të na bërë që të mbajmë fjalën dhe besën, për të na bërë të vdekshëm, që të mos kemi frikë nga ajo.
Ai na përgatit që të ecim në drejtimin e duhur deri në fund të jetës dhe, nëse ka jetë pas vdekjes, t’a shikojmë atë në sy. Edhe pse Krishti është hyjnor dhe Kostandini është njerëzor, që të dy ringjallen për të përmbushur profecinë, për të mbajtur premtimin, besën, fjalën e dhënë dhe kjo sepse Kostandini (kush t’a ndijë) ashtu si Jezu Krishti (Je zëri ynë, i krehur është), fliste shqip.
Nga: Dr. Enriko Ceko
Zattoo- 600
Similar topics
» Hakmarrja e legjendës
» Hipnoza, mes realitetit dhe legjendês
» Sherlock Holmes, mes të vërtetës dhe legjendës
» Hipnoza, mes realitetit dhe legjendês
» Sherlock Holmes, mes të vërtetës dhe legjendës
Faqja 1 e 1
Drejtat e ktij Forumit:
Ju nuk mund ti përgjigjeni temave të këtij forumi