KISHA Në kohën e herezive

KISHA Në kohën e herezive



Ndërkohë që formohej ortodoksia, dhe pasi krishtërimi u bë fe shtetërore (në shekullin IV) u bë e domosdoshme t’u jepej përgjigje dilemave të krijuara prej hierarkive që po lindnin. Kleri kishte të drejtë të ekzistonte? Nëse po, duhej të ishte i pasur apo i varfër? E Mira (Zoti) dhe e Keqja (Satanai) janë entitete të dallueshëm? Njeriu shpëtohet me besimin apo përmes veprave? Përgjigja (e vërteta e Tertulianit) mund të ishte vetëm një. Po kush e vendoste?

“E vërteta është një, gabimi shumëfishohet”. Ai që e shkroi nuk ishte një shkencëtar dhe nuk fliste për një formulë matematikore. Sentenca është e Tertulianit, filozof i shekullit II-III, bashkë me Shën Agustinin, një prej intelektualëve të mëdhenj të krishtërimit të shekujve të parë. Dhe aludon për të vërtetën e doktrinës: një, e zbuluar dhe mbi të gjitha e autorizuar nga kisha. Kush nuk e pranonte konsiderohej heretik. Ashtu si ata që, pa lejen e Kishës, predikonin “interpretime të lirë” të mesazhit të Jezusit.

Është ky, i thjeshtëzuar disi, parimi i herezisë, nga fjala greke airesis (“zgjedhje”), një term fillimisht neutral që përgjatë historisë së krishtërimit mori një vlerë negative, duke përfaqësuar një doktrinë apo një pohim që binte ndesh me parimet e Kishës. Një Kishë qënjohu shumë herezi: që nga to në debatet për Trinitetin dhe natyrën e Jezusit në shekujt e parë, deri në ato mesjetare, e deri në të ashtuquajturat herezi të arsyes të Giordano Brunos dhe Galileo Galileit, në vitet ‘500-‘600.

Nëse mosmarrëveshjet e para doktrinale përballoheshin nga Shën Pali, nga Baballarët e Kishës dhe nga këshillat – duke filluar nga ai i Nikeas i vitit 325 – të ngritur për të zgjidhur problemet doktrinalë, ato të mëvonshmet ishin më të artikuluara. Ndërkohë që formohej ortodoksia, dhe pasi krishtërimi u bë fe shtetërore (në shekullin IV) u bë e domosdoshme t’u jepej përgjigje dilemave të krijuara prej hierarkive që po lindnin. Kleri kishte të drejtë të ekzistonte? Nëse po, duhej të ishte i pasur apo i varfër? E Mira (Zoti) dhe e Keqja (Satanai) janë entitete të dallueshëm? Njeriu shpëtohet me besimin apo përmes veprave? Përgjigja (e vërteta e Tertulianit) mund të ishte vetëm një. Po kush e vendoste? Në fillim, doktrina e Kishës u vendos prej këshillave. “Por, në Mesjetë, ata që vunë rregull ishin universitetet e lindur në shekujt XI dhe XII: Bolonja në Itali dhe Parisi në Francë”, shpjegon Vincenzo Lavenia, docent i historisë moderne në Universitetin e Maceratas dhe bashkëautor i “Fjalor historik i Inkuizicionit”.

“Dija këtu administrohej kryesisht nga fretërit domenikanë dhe franceskanë, teologë dhe njerëz të kulturuar që në shekujt e mëvonshëm do të gjenin jehonë tek Rommaso d’Aquino dhe Bonaventura da Bangoregio”. Ndërkohë që Kisha vendoste cilat ishin të vërtetat e saj, herezitë riprodhoheshin. Arsyet përse u shumëfishuan pas vitit 1000 ishin të shumta: ndikuan karizma personale e njerëzve që ishin besimtarë të fortë, por edhe vakuumet e pushtetit që disa lëvizje u përpoqën të mbushin. E gjithë kjo në një klimë reformash dhe eksperimentimesh: ishte një kohë e trazuar, në të cilën në brendësi të institucioneve fetarë po afirmoheshin përvoja monastike gjithnjë e më të strukturuara, si dhe një rikthim në forma asketizmi më të ngjashme me ato të eremitëve të shekujve të parë.

Por mbi të gjitha ishte një epokë në të cilën hierarkitë fetare ishin gjithnjë e më të dedikuara ndaj simonisë (shitblerja e ngarkesave dhe mallrave eklesiastike) dhe bashkëjetesës jashtë martese, ku kjo e fundit ishte praktika më e shënjestruar nga heretikët e Dyqindës, bashkë me pushtetin e përkohshëm të papëve. Në shekullin XIV dhe XV polemika u përqëndrua kundër korrupsionit të brendshëm, ushqyer nga tregu i kënaqësive (anulimi i mëkateve me një ofertë në para apo një pelegrinazh).

Shpesh herë sektët heretikë bëheshin kisha të vogla, të strukturuara në shumë nivele. “Aderonin njerëz të Kishës, teologë, por edhe artizanë apo njerëz të zakonshëm (kemi parasysh që koncepti i popullit ishte një kategori shumë e gjerë që në Mesjetë përfshinte fshatarë dhe lypësa, bashkë me tregtarët)”, shton Lavenia. “Mes ‘kristianëve të mirë’ (domethënë katarët) kishte artizanë, priftërinj, teologë, të mbështetur nga fisnikët e jugut të Francës që donin të vinin duart në tokat e Kishës”.

Ndërkohë që të poshtëruarit, në një moment të parë të pranuar nga Kisha dhe të shpërndarë mes Milaneses dhe Lodigianos merreshin kryesisht me përpunimin e leshit dhe krijuan ndërmarrje të suksesshme tekstilesh. “Ishin mbi të gjitha vitet e zgjedhjes së varfërisë për ata që, ashtu si Shën Francesco, interpretonin me besnikëri mësimet e Ungjillit, duke predikuar rëndësinë e pasurisë shpirtërore mbi pasuritë materiale”, shton historiani Grado Giovanni Merlo, autor i “Heretikë dhe herezi mesjetare”. “Por jo të gjithë, me përjashtim të fratit të Assisit, arrinin të aprovonin Rregullin e tyre nga institucionet fetare”.

Është e lehtë të kuptosh se si në këto ethe fetare dhe sociale qarkullonin edhe zëra të pakontrolluar, si ata për një “herezi të kuqe” që u shfaq përreth vitit Njëmijë. “Në vitin 1028”, ka thënë historiani gjerman Arno Borst, “arkipeshkvi i Milanos kishte arrestuar 30 gra fisnike në Monforte D’Alba, në Piemonte. Bënin jetë askete nën udhëheqjen e një konteshe. Virgjëria ishte ideali i tyre, nuk ushqeheshin me mish, ndanin mes tyre çdo zotërim, luteshin dhe agjëronin ditë e natë. Flijonin mishin për të larë mëkatet dhe kur afrohej vdekja natyrore, ato kërkonin që të vriteshin nga shoqet me qëllim që të çliroheshin nga trupi i urryer. Pas arrestimit jepnin prova të një vendosmërie ekstreme: të vendosura mes një kryqi të madh të drunjtë dhe një turre drush, preferonin në pjesën më të madhe të hidheshin në mesin e flakëve, me duart në sy”. Ekzagjerime të pabaza? Ndoshta po.

“Të mos harrojmë që çdo informacion që ka mbërritur deri tek për heretikët është filtruar nga këndvështrimi i fituesve”, shpjegon Lavenia. “Tekstet e të humburve në fakt janë djegur të gjithë. Ajo që lexojmë janë akuzat e besimtarëve apo deklaratat, e marra përmes dhunës dhe torturave, të gjyqeve të Inkuizicionit. Për këtë arsye ka nga ata që thonë se disa lëvizje heretike ishin armiq të sajuar kundër të cilëve Kisha u hodh për të forcuar identitetin e saj”.

Cilado të ishte origjina e tyre, lëvizjet rebele merrnin gjithmonë nga Roma një përgjigje të fortë dhe të qartë. Dhe të dyfishtë: nëse nga njëra anë kisha rafinoi aparatin e saj ndëshkues me gjyqet e Inkuizicionit, nga ana tjetër u përpoq të reformohet në brendësi të saj. “Reforma e nisur nga Gregori VII (Papë nga 1073 deri në 1083) ishte një përgjigje ndaj nxitjeve për reformim që vinin nga herezitë dhe nga bota e manastirëve”, shpjegon Merlo. “Reforma gregoriane synonte moralizimin e klerit, por mbi të gjitha i hoqi perandorisë të drejtën që të emëronte drejtuesit e hierarkisë fetare, duke e transformuar papatin në një monarki, me qëllim që të lejonte një riorganizim më të mirë të Kishës”.

Këto masa frenuan deri në një farë mase përhapjen e kundërshtive, por nuk e zgjidhën problemin në rrënjë: gjithnjë e më shpesh tek drejtuesit eklesiastikë sinjalizoheshin raste të predikuesve të “dalë nga udha”, mbi të gjitha në rajonet më larg pushtetit qendror. Dhe dërgimi i një frati për të monitoruar nuk ishte gjithmonë pa pasoja. Nëse predikuesi heretik ndodhej në një manastir, kush garantonte që frati-detektiv do të pritej mirë? Rreziku paraqitej edhe nëse emisari mbërrinte në një fshat që ndodhej nën juridiksionin e një peshkopi: këta, të ndierë të vënë në diskutim, në rastin më të mirë bëheshin gojëkyçur, në rastin më të keq ngrinin popullin kundër ambasadorit eklesiastik.

Nuk përfundoi mirë, për shembull, domenikani Pietro nga Verona, një prej të parëve inkuizitorë që vepronte në Rrafshnaltën padane. Kur u dërgua në Firence, pas djegies së disa njerëzve të njohur, të dënuar për herezi, ishin fiorentinët që “u ndezën” duke shkaktuar një revoltë. I emëruar në vitin 1251 inkuizitor për qytetet e Milanos dhe Komos, ai u vra një vit më vonë, duke u shpallur më pas shenjt dhe martir.

Sot e dimë që ato acarime nuk mbetën pa pasoja. Disa ide të heretikëve përfunduan duke u konkretizuar në “revoltën kristiane” më të arrirë, Reforma luterane e vitit 500. Vëllezërit e shpirtit të lirë shfaqën pika kontakti me libertinët francezë të ‘600 dhe patën ndikim tek iluministët. Dhe sërish në vitin 1969, kur i riu cekosllovak Jan Palach i vuri flakën vetes në Pragë për të protestuar kundër regjimit sovjetik, kishte nga ata që e krahasuan me heretikun bohem Jan Hus, i djegur në turrën e druve në vitin 1415 sepse kishte mbrojtur idetë e tij para Inkuizicionit, duke refuzuar të përulej. Sepse, nëse është e vërtetë – siç thoshte Shën Pali – që herezia është një e keqe e pashmangshme në Kishë, njerëzimi ndonjëherë ka evoluar edhe prej kurajës së atyre që kanë mbrojtur deri në fund idetë e tyre heretike.

Ja se si i luftonin

“Lërini egjrat dhe grurin të rriten bashkë deri në korrje; dhe në kohën e të korrave, do u them korrësve: Merrni në fillim egjrën, dhe lidheni në tufa për t’i djegur; por grurin, grumbullojeni në hambarin tim”. Kjo parabolë është ndër më të njohurat, dhe domethënien e saj e shpjegon vetë Jezu Krishti në Ungjillin sipas Mateut: koha e të korrave përfaqëson fundin e botës dhe korrësit janë ëngjëjt. Por Kisha e Dyqindës, në alarm prej suksesit në rritje të lëvizjeve heretike, nuk kishte kohë që të priste emisarët e shumëpritur të Zotit. Për të mos rrezikuar çuarjen dëm të farës së mirë, “egjra” digjej menjëherë.

Institucioni i gjyqeve eklesiastikë të Inkuizicionit të Shenjtë që, me bashkëpunimin e autoriteteve civilë, çoi drejt turrës së druve mijëra heretikë, është një prej kapitujve më të diskutuar të historisë së Kishës. E megjithatë në optikën e kohës ishte e pranuar, aq sa askush nuk guxonte të vinte në diskutim autoritetin dhe të drejtën e saj. Madje edhe Tommaso d’Aquino, domenikani i konsideruar një prej teologëve më të mëdhenj, thoshte në “Summa Theologiae” e tij se “është shumë më e rëndë të korruptosh Kishën se sa të falsifikosh paranë. Të dënuarit për herezi me të drejtë duhet të dënohen me vdekje”.

Po ta shohësh mirë, gjykata e re e besimit e deleguar nga Papa për të hetuar dhe ndëshkuar ata që mbështesnin teori që binin ndesh me ortodoksinë katolike përfaqësonte një progres. Me të lihej një herë e mirë mënjanë praktika e lashtë juridike me origjinë gjermanike sipas të cilës i akuzuari duhej të kalonte një provë rezistence ndaj dhimbjes apo një duel. Nëse do të ishte i pafajshëm, mendohej, Zoti do ta ndihmonte, duke e bërë të fitonte apo duke i shmangur vdekjen.

Inkuizicioni, përballë këtyre “gjykimeve të Zotit” ishte diçka serioze. Mbi të gjitha detyronte të rregjistrohej dhe dokumentohej i gjithë procesi. Por mbi të gjitha fuste një risi që do të bënte histori: “procedura e zyrës”. “E drejta romake parashikonte vetëm procesin akuzues: barra e provës i binte akuzuesit”, sqaron Lorenzo Paolini, docent i historisë mesjetare në Universitetin e Bolonjës. “Ndërsa me Inkuizicionin ishte gjykatësi që mblidhte provat e fajit, duke kryer hetime të fshehtë”.

Paralelizmi me gjyqet modernë, fatmirësisht, mbaron këtu. Për të nisur hetimet mjaftonte “fama”, domethënë vetëm një dyshim i thjeshtë, koncepti i krimit ngatërrohej me atë të mëkatit, dhe më tej, inkuizitori, për të arritur në provën përfundimtare (rrëfimin) mund të përdorte torturën.
Për të gjykuar në fushën e herezive, Kisha donte njerëz të besimit. Në fillim përdori peshkopët, duke i detyruar një apo dy herë në vit, që të kryenin inspektime në dioqezat ku dyshohej se fshiheshin heretikët.

 Por peshkopët ishin shpesh herë bij kadetë të familjeve të mëdha fisnike: shumë kompromise me pushtetin e feudalëve, ishin pak të kontrollueshme nga Roma. Ndërkohë që papati, që sapo ishte ndarë nga Kisha e Lindjes, kishte nevojën të centralizonte dhe forconte pushtetin e tij. Kështu, me Excommunicamus, i privoi nga autoriteti peshkopët. Dhe investoi në këtë detyrë delikate njerëz tek të cilët kish besim, jofleksibël dhe të pakorruptueshëm: fretërit e urdhërave të lutjeve.

Fretërit predikues dhe fretërit e vegjël u shpërndanë nëpër territor: domenikanët në rajonet e veriut dhe në Francë, franceskanët në Italinë qendrore. Ata ishin një milici e përsosur, që ushtronte si funksionin e propagandës, ashtu edhe atë të policisë.

Urdhëri i krijuar prej pak kohësh nga nga spanjolli Domenico di Guzman ishte i fortë mbi të gjitha në planin teorik: shumë të hekurt në teologji, domenikanët kishin një dimension europian dhe qytetar. Ishin ata që vendosën rregullat e Inkuizicionit, siç deduktohet për shembull nga “Practica inquisitionis hereticare pravitatis” të Bernardo Gui, një lloj manuali për inkuizitorin e përsosur.

“Franceskanët u bënë në fakt promotorë të një predikimi më agresiv e të apasionuar, i shenjuar nga devocioni për Krishtin në vuajtje dhe agoni, dhe qoftë edhe për këtë arsye shumë antihebraik (hebrenjtë ishin të konsideruar atëherë përgjegjës për pasionin e Krishtit): ishin ata autorët kryesorë të dënimeve të “marranëve”, domethënë hebrenjve të konvertuar, në Inkuizicionin spanjoll”, shpjegon Adriano Prosperi, historian. Dhe, të paktën duke gjykuar nga dokumentet që kanë mbërritur deri sot, askush nuk shfaqte kontradiktë mes përulësisë dhe varfësisë së Shën Francescos dhe detyrës së inkuizitorit, që kërkonte konvertimin me forcë: bindja ndaj Papës vinte para gjithçkaje.

Jo vetëm. “Ad extirpanda e vitit 1252 vendoste që mallrat e konfiskuar heretikëve duhej të ndaheshin në tre pjesë: një e treta autoriteteve civile, një e treta zyrës së Inkuizicionit dhe një e treta inkuizitorëve”, shpjegon Paolini. Në shumë raste, mallrat e heretikëve shkonin për të mbushur xhepat e ndjekësve të Poverellos së Assisit.

Por inkuizitorët ishin vërtetë kaq të tmerrshëm siç i kanë përshkruar në shekujt e mëvonshëm? Po dhe jo. Torturat ekzistonin vërtetë, ashtu si dhe dënimi në turrën e druve. Dhe metodat e përdorura për të “kapur” fajtorët të kujtojnë gjyqet specialë të totalitarizmave modernë. “Thënë kjo, duhet pranuar se një pjesë e mirë e imazhit sadist që na është përcjellë buron nga e ashtuquajtura legjendë e zezë, e ushqyer në vitet 700 nga polemika iluministe kundër Kishës dhe monarkisë spanjolle (inkuizicioni spanjoll si makinë e shenjtë në shërbim të mbretit) dhe mbi të gjitha në vitet 800 nga Romanticizmi, që fantazoi jo pak mbi torturat”, shpjegon Prosperi. “Në të vërtetë gjyqet kryheshin sipas rregullave preçize. Objektivi nuk ishte aq shumë dënimi, se sa pendimi i të gjykuarit. Pasi provohej herezia, i dënuari ishte i detyruar të hiqte dorë me betim prej saj, domethënë të mohonte bindjet e tij”.

Inkuizitori ndihej pra i kënaqur kur heretiku arrinte deri aty sa të deklaronte “Credo quod credit Sancta Madre Chiesa” duke ripërqafuar ortodoksinë katolike. Dhe kështu përfundonte pjesa më e madhe e proceseve.

Në atë pikë, nëse i gjykuari ishte një fytyrë e re, ai merrte një dënim më të vogël: mesha të përditshme, agjërime të përjavshëm, pelegrinazhe, detyrimi që të mbante një veshje ngjyrë të verdhë (ngjyrë simbol i fajit) me dy kryqe të kuq, një në prehër dhe një në shpinë – që e identifikonte si heretik i penduar. Nëse ishte përsëritës apo refuzonte të hiqte dorë, mbetej vetëm turra e druve.

Çrrënjosja e egjrës ishte një nevojë kaq e madhe saqë me kalimin e kohës Kisha autorizoi sisteme gjithnjë e më brutalë. Me një operacion shumë të aftë kulturor, Inkuizicioni u propozua si “vepër e mëshirës” e destinuar për shëndetin e shpirtit, ndërkohë që heretikët akuzoheshin se ishin “ministra të djallit”: marrëdhënia e drejtpërdrejtë me demonin justifikonte, në sytë e popullit, dhunën. Torturat (në të vërtetë ishin masa normale në të gjithë gjyqet e Mesjetës, edhe laikë) kryheshin ndaj çdo të dyshuari, por edhe ndaj dëshmitarëve që heshtnin. Limiti i vetëm: nuk duhej derdhur gjak. Një rregull i kodifikuar: rrëfimi ishte i vlefshëm vetëm nëse konfirmohej “spontanisht dhe pa dhunë”. Xhelati torturues duhej të ishte laik.

Edhe leximi i verdiktit ndiqte një ritual preçiz. Sermo generalis, sentenca e inkuizitorit, shpallej në një ceremoni zyrtare, në prani të autriteteve civilë dhe fetarë, për të paraqitur simbolikisht rikthimin e ekuilibrit social përmes një akti publik besimi (autodafe – nga gjuha portugeze auto da fe “akt besimi” – në Portugali dhe në Spanjë ishte një spektakël madhështor). Gjatë predikimit lexoheshin fajet dhe sentencat. Më pas vinte betimi për heqje dorë nga herezia dhe betimi për bindje ndaj Kishës dhe inkuizitorëve nga ana e të penduarve.

Nëse nuk kishte nënshtrim, inkuizitori lexonte formulën “relinquimus seculari brachio”, domethënë “e lëmë në krahët e laicizmit”: duke qenë se në fakt kleri nuk mund të njollosej me gjak, “detyra e pistë” i lihej pushtetit civil, deleguar nga Zoti (me shumë bekim eklesiastik) por në fakt i detyruar që “të digjte egjrën”. Turra e druve ishte një rit i vërtetë purifikimi. “Përhapte frikën përmes spektakolarizimit të dënimit, por ishte edhe një rit i eleminimit të së keqes, të çrrënjosjes së infektimit, të spastrimit kolektiv, sa fizik aq edhe shpirtëror”, shpjegon Nathan Vachtel, tek “Logjika e turrave”. Nuk duhej të mbetej asnjë gjurmë e fajtorëve, edhe pse eshtrat e mundshme mund të shndërroheshin në relike, që atëherë ishin jo pak në modë. Po sot?

“Inkuizicioni roman ka ndërruar emër në Kongregacioni i doktrinës së fesë, por pjesërisht e ka ruajtur kulturën”, vëren Prosperi. “Atë të një Ministrie të të vërtetës që gjykon anëtarët e vet me hetime të fshehtë, si në rastin e priftërinjve pedofilë, që shfaq një farë armiqësie ndaj kërkimit shkencor, siç ndodhi në debatin për qelizat staminale, dhe që do të donte të impononte, përmes ndikimit të vet kulturor, pozicionet e vet etikë dhe moralë edhe tek ata që nuk janë katolikë”.