Kabala - Nga Jorge Luis Borges

Kabala

Nga Jorge Luis Borges



Në bazë të teorive të ndryshme e, nganjëherë, kontradiktore, të njohura nën emrin Kabala, gjendet një nocion, krejt i huaj për arsyetimin tonë perëndimor, – nocioni i librit të shenjtë. E zëmë se e kemi një nocion të ngjashëm – libri klasik.  Mendoj, se s’do ta kem të zorshme t’ua dëftej, me ndihmën e Osvald Shpengler-it dhe librit të tij “Perëndimi i Evropës”, se këto nocione janë krejt të ndryshme.  Marrim fjalën “klasike”.  Cila është etimologjia e saj? “Klasikja” rrjedh nga fjala “classic” – “fregatë”, “eskardë”.  Libri klasik – është i rregulluar mirë, i pajisur “shipshape”, siç thonë anglezët.  Përanash këtij kuptimi modest libri klasik ka domethënien e të qenit i shquar.  Kësisoj, “Don Kishotin”, “Komedinë”, “Faustin”, i quajmë vepra klasike.

Pa marrë parasysh kulti i këtyre librave është i pakufijshëm, vetë nocioni është i një natyre tjetër. Grekët – kalasike quanin “Iliadën” dhe “Odisenë”.  Aleksandri, sipas fjalëve të Plutarkut, mbante gjithnjë poshtë nënkresës shpatën dhe “Iliadën” – dy simbole të fatit të tij luftarak.  Sidoqoftë asnjë nga grekët nuk e quante, që “Iliada” është e përkryer në çdo fjalë të saj.  Në Aleksandri bibliotekarët mblidheshin që të studiojnë “Iliadën”, dhe në studim e sipër hartuan një mori shenjash të domosdoshme pikësimi (të cilat, tani, për fat të keq, janë harruar). “Iliada” ka qenë libër themelor, atë e quanin maja e poezisë, megjithkëtë nuk mendonin, që çdocila fjalë, çdocili varg i saj është i përkryer.  Kjo është një qasje krejt tjetër.  Horaci thotë: “Nganjëherë edhe Homeri kotet”.  Por askush nuk thotë, që nganjëherë fle dhe Shpirti i Shenjtë.

Pa e cekur hyjneshën, përkthyesi anglez i jep fjalët e Homerit: “Mëninë, hyjneshë, këndo Akilin, Birin e Pelidit” si “An angry man, this is my is subject”, duke ndërtuar me tekstin raporte, jo si me një libër të paarritshëm në secilën fjalë, por si ndaj diçkaje të pandryshueshme, e kundron atë nga pikvështrimi historik; veprat klasike studioheshin dhe analizoheshin në planin historik: ata gjendeshin në kontekstin historik.  Kuptimi i librit të shenjtë është krejt tjetër.

Tani ne do ta shqyrtojmë librin si një instrument, të përshtatshëm që të ta justifikojmë, ta mbrojmë, përgënjeshtrojmë, shtjellojmë ose arsyetojmë teorinë.  Në antikitet konsiderohej, që libri është një surrogat i ligjërimit gojor, ndaj tij silleshin veçse kështu. Le të ndërmendim fragmentin nga Platoni, ku ai flet, që librat janë njëlloj si statujat; ato duken si të gjallë, por nëse do t’i pyesësh për ndonjë gjë – nuk të përgjigjen.  Që ta kapërcejë këtë, ai sajoi dialogun platonian, që i shterri të gjitha temat e mundshme.

Është e njohur edhe një letër, shumë e bukur dhe tejet interesante, të cilën sipas Plutarkut, ia ka dërguar Aleksandri i Maqedonisë Aristotelit.  Aristoteli sapo kishte publikuar “Metafizikën”, pra, kishte dhënë urdhër të bëheshin kopje prej saj.  Aleksandri  i profetizoi atij, duke i thënë, që tani të gjithë do ta dinë gjithë atë që më parë ka qenë vetëm privilegj i të zgjedhurve.  Aristoteli, duke dashtë të justifikohej, pa dyshim e krejt sinqerisht, tha: “Traktati im është edhe i publikuar, edhe i pa publikuar”. Konsiderohej, që libri nuk e shterr dot temën deri në fund: atë e kundronin si një pyetësor, si shtojcë mbi mësimet gojore.
Herakliti dhe Platoni për shkaqe të ndryshme i kritikonin veprat e Homerit.  Libra të tillë, anipse  të mbushura me lavde, nuk quheshin të shenjtë.  Ky është një nocion specifik oriental.

Pitagora nuk ka lënë asnjë varg të shkruar.  Hamendësojnë, se ai nuk ka gjakuar ta lidhë veten me tekstin.  Ai donte, që mendimi i tij të vazhdonte të jetojë dhe të shtjellohej në arsyetimet e nxënësve.  Së këndejmi ka dalë shprehja “Magistër dihit”, e cila prore përdoret pa vend.  “Magistër dihit”, nuk don të thotë “kështu foli mësuesi”, dhe disputi merr fund.  Pitagoreani e shtronte teorinë, e cila ka gjasa, nuk është në traditën e Pitagorës, për shembull, teorinë e kohës ciklike.  Atë e kundërshtonin: “kjo nuk është në traditë”.  Ai iu përgjigj: “Magister dihit”, çka i lejoi atij të ndërkallë të renë.  Pitagora mendonte se librat do ta prangonin ose, po të flasim me fjalët e Shkrimit të Shenjtë, që shkronja vret, dhe vetëm Fryma krijon.
 
Shpengler në kapitullin kushtuar kulturës magjike të librit “Perëndimi i Evropës”, vëren, se prototip i librit magjik është K’urani.  Për ulemët, teologët myslimanë, K’urani nuk është libër, si gjithë të tjerët.  Ky libër i paraprin gjuhës arabe (e pabesueshme, po pikërisht kështu); atë është e pamundur ta studiosh as në rrafshin historik, as në rrafshin filologjik, përderisa ai është më i vjetër se arabët, më i vjetër se gjuha, në të cilën është shkruar, më i vjetër se Gjithësia.  K’urani madje nuk konsiderohet krijim i Zotit, ai është diçka edhe më e afërt dhe më misterioze.  Për besimtarët e rregullt myslimanë K’urani – është një atribut po i tillë i Zotit, sikundërse mënia e Tij, mëshira e  Tij ose drejtësia e Tij.  Në vetë K’uranin flitet për librin misterioz, nënën e librit, që përfaqëson në vetvete arketipin e K’uranit, i cili gjendet në qiell dhe të cilit i përulen engjëjt.

Një kuptim i këtillë i librit të shenjtë, është rrënjësisht i ndryshëm  nga nocioni i librit klasik.  Në librin e shenjtë të shenjta janë jo vetëm fjalët, por dhe shkronjat, prej së cilave janë përbërë ato.  Një qasje të tillë aplikojnë kabalistët kur studiojnë Shkrimin e Shenjtë.  Unë mendoj se modus operandi * e kabalistëve është e kushtëzuar me dëshirën  për ta shpënë filozofinë gnostike në mistikën judeje, që t’i referohen Shkrimit, që të mbeten  besimtarë të rregullt. Sidoqoftë, është e lehtë të dallosh (ndoshta nuk bëj mirë që e përdor këtë folje), se si është dhe si ka qenë modus operandi e kabalistëve, që filluan të merreshin me shkencën e tyre të habitshme në jug të Francës, në veri të Italisë, Gjermani dhe vende të tjera.  Ata mbërrijtën gjer në Izrael, porse doktrina nuk vjen prej andej, origjina e saj vjen prej mendimtarëve gnostikë dhe katarëve.

Një mendim i tillë: Pesëlibërshi, Tora – është libër i shenjtë.  Arsyeja e pakufijshme zbriti me detyrën njerëzore për të krijuar librin.  Shpirti i Shenjtë zbriti gjer tek letërsia, çka është aq e pabesueshme, si hipotezë, që Zoti zbriti në tokë veç për të qenë njeri.  Por zbriti pikërisht në kuptimin më të drejtpërdrejtë.  Shpirti i Shenjtë zbriti gjer tek letërsia dhe krijoi librin.  Në të tillë libër nuk mund të ketë asgjë rastësore, ndërkohë që gjithçka, që kanë shkruar njerëzit, ka diç rastësore.

Dihet veneracioni që shkaktojnë “Don Kishoti”, “Makbethi” ose “Këngët e Rolanit” dhe shumë libra të tjerë, më së shpeshti një në çdocilin popull, duke përjashtuar Francën, letërsia e së cilës është kaq e begatë, sa të numërojë të paktën dy vepra klasike, – por e lëmë këtë.

Po mirë, nëse ndonjë filologu-servantesologu i bie të thotë, që “Don Kishoti” fillon me një fjalë prej dy shkronjash (Në), mandej me tetë  ( një katund) mandej dy që përmbajnë nga nëntë (aq  modest), prej së cilës ai synon të nxjerrë definicione, atëherë atë do ta quajnë pa ngurrim të çmendur.  Kurse Bibla studiohet pikërisht sipas kësaj metode.

Për shembull, thuhet, se ajo nis nga “bet”, germa e parë e fjalës breshit.  Përse nis nga “bet”? Sepse kjo është germa nisëtore e alfabetit të gjuhës hebreje, çka don të thotë të njëjëtën gjë si shkronja fillestare e fjalës bendicion** në spanjisht, dhe teksti nuk mund të nisë më një shkronjë e cila t’i korespondojë mallëkimit; ai duhet të nisë me bekim.  “Bet” – është germa e parë e alfabetit hebre të fjalës braja, që do të thotë bekim.

Ka edhe një rrethanë tjetër, jashtëzakonisht interesante, e cila duhet të ketë pasur ndikim në kabalë: Zoti, fjalët e të cilit kanë qenë mjete të veprave të tij (sikundër vëren dhe shkrimtari i shquar Saavedra Fahardo), e krijoi botën me ndihmën e fjalëve; Zoti tha: “U bëftë dritë” – dhe u bë dritë.  Së këndejmi duhet nxjerrë përfundimi, që bota qe krijuar me ndihmën e fjalës “dritë”.  Nëse do të kish qenë artikuluar fjalë tjetër dhe me tjetër intonacion, rezultati do të kish qenë jo drita, porse diç tjetër.

Mbërrijtëm tek mendimi, po aq i paparashikueshëm, sikundër ai, për të cilin ju fola në fillim, tek mendimi i cili trondit mendjen tonë perëndimore, të paktën, mendjen time, dhe për të cilin më duhet të flas.  Duke medituar mbi fjalët, ne e konsiderojmë, që fjalët qënë më parë artikuluar, e mandej nisën të paraqiteshin me shkrim.  Përkundër, kabala (që do të thotë “gojëdhanë”, “traditë”) presupozon, që më parë së gjithash kanë ekzistuar shkronjat.  Domethënë, sikur përkundër përvojës, shkrimi t’i ketë paraprirë ligjërimit gojor.  Atëherë në Shkrimin e Shenjtë nuk ka asgjë të rastësishme: gjithçka duhet të jetë e parapërcaktuar.  Për shembull, sasia e germave të secilit varg.

Mandej kabalistët kërkojnë bashkëpërkimet shkronjore.  Shkrimi i Shenjtë kundrohet si deshifrim, letër kriptografike, krijohen ligje të reja mbi leximin. Mund të marrësh cilëndo shkronjë të Shkrimit të Shenjtë dhe, duke e kundruar atë si shkronjën nisëtore të fjalës tjetër, të lexosh të shenjuar këtë fjalë tjetër. Kështu mund të veprohet me çdocilën fjalë të tekstit.

Mund të krijohen dy alfabete: njëri, për shembull, nga a deri tek l dhe tjetri nga l deri tej z apo nga dhe gjer në shkronjat koresponduese evropiane; konsiderohet, që shkronjat e të parit i korespondojnë shkronjave të së dytit.  Atëherë mund ta lexosh tekstin sipas mënyrës bustrofedon (nëse do ta quajmë në greqisht), domethënë nga e djathta në të mëngjër, mandej nga e majta në të djathtë, mandej nga e djathta në të mëngjër.  Mund t’u japësh shkronjave konvencione shifrore. E gjithë kjo ngjiz një rebus (shkrim të koduar), mund të jetë i deshifrueshëm, dhe rezultatet janë të përmbushura me kuptime, sepse kanë qenë të parashikuara nga arsye e pafundme hyjnore. Kësisoj, nëpërmjet kësaj kriptografie, përmes veprimeve, që na ndërmendin “Brumbullin e artë” të Edgar Po-së, i avitesh doktrinës.

Mendoj se doktrina ka lindur më para se modus operandi.  Mendoj, se me kabalën ka ngjarë e njëjëta gjë si me filozofinë e Spinozës: rendi matematik u formësua më vonë.  Mendoj, se kabalisti ka qenë nën ndikimin e gnostikëve dhe, duke qenë të lidhur me traditën e lashtë greke, e ka kërkuar këtë mundësi të habitshme për të deshifruar shkronjat.

Modus operandi e kabalistëve është i bazuar në premisën logjike, në mendimin, se Shkrimi i Shenjtë – është një tekst i përkryer dhe s’mund të përmbajë asgjë rastësore.

Tekste të përkryera nuk ka, të paktën, ndër tekstet që ka krijuar njeriu.  Në prozë vëmendje të madhe u kushtohet domethënieve të fjalëve, ndërsa në poezi – kumbit. Si mundet që në tekstin, e krijuar nga Shpirti i Shenjtë, të hamendësohen dobësi, pakujdesi? Gjthçka duhet të jetë e paracaktuar.  Ky parapërcaktim qëndron në fundamentin e doktrinës së kabalistëve.

Nëse Shkrimi i Shenjtë nuk është i pafundëm, ku pra dallon ai nga krijimet njerëzore, cili është ndryshimi ndërmjet Librit të Mbretërive dhe një dispense historie, Këngës së Këngëve dhe poemës? Duhet hedhur hipoteza se të gjithë ata kanë një shumësi të pafundme domethëniesh.  Skot Eurigeni ka thënë, që numri i domethënieve të Biblës është i pafundëm, duke e krahasuar atë me bishtin farfuritës të palloit.

Sipas një interpretimi tjetër, në Shkrimin e Shenjtë ka katër kuptime.  Ky sistem del në pah kësisoj: në zanafillë ka qenë një krijesë, e ngjashme me Zotin e Spinozës, me atë ndryshim, që Zoti i Spinozës është pafundësisht i begatë, përkundrazi, En-sof del para nesh pafundësisht i varfër.  Fjala është  për krijesën zanafillore, për kurrësesi nuk mund të thuhet “ekziston”, sepse ekzistojnë yjet, njerëzit, milingonat.  Si mundemi pra, t’ përkasim  një kategorie? Jo, kjo krijesë zanafillore nuk ekziston.  Nuk mund të thuhet, që ai mendon, përderisa arsyetimi – është një proces logjik, që shkon nga premisa tek konkluzioni.  Nuk mund të thuash edhe që ai diçka dëshiron, pse të duash diçka – do të thotë të ndjesh mungesën e kësaj diçkaje.  Dhe s’mund të thuash, që ajo krijon.  En-sof nuk krijon, sepse të krijosh – don të thotë të përcaktosh një qëllim dhe ta mbërrish atë.  Përveç kësaj, nëse En-sof është i pafundëm (kabalistë të ndryshëm e krahasojnë atë me detin, simbolin e pafundësisë), si mund të dëshirojë ai gjësend tjetër? Dhe ç’gjësend tjetër mund të krijojë ai, pos një tjetër ekzistence të pafundme, e cila përzihet me të? Përderisa, për fat të keq, krijimi i botës pashmangshëm kalon nëpër dhjetë emanime, sefirote, të cilat dalin prej tij, por nuk janë më të vona se ai.

Ideja e krijesës së përjetshme, prej së cilës dalin gjithnjë dhjetë emanimet, është e vështirë për t’u kuptuar.  Këto dhjetë emanime dalin njëra prej tjetrës.  Në tekst është shkruar, që ato u korespondojnë dhjetë gishtave të duarve.  Emanimi i parë mbart emrin Kurorë, dhe mund ta krahasojmë me rrezen e dritës që del prej En-sofit, rrezen që nuk e zvogëlon atë: krijesa e pakufijshme nuk mund të zvogëlohet.  Nga Kurora del emanimi tjetër, dhe prej saj tjetra, prej saj edhe një tjetër, e kështu deri në dhjetë.  Çdocili emanim ndahet në tri pjesë.  E para prej tyre shërben për lidhje me krijesën më të epërme; tjetra, themelorja, shpreh thelbin; e treta shërben për lidhjen me emanimin e ulët.



Dhjetë sefirotet ngjizin njeriun me emrin Adam Kadmon, ky është njeriu-arketip.  Adam Kadmoni gjendet ndër qiej, dhe ne paraqesim në vetvete pasqyrimin e tij. Ky njeri, është i formësuar prej dhjetë emanimesh, reflekton e rrezon një botë, një tjetër dhe kështu deri tek e katërta.  E treta – është bota jonë materiale, kurse e katërta – Hadi.  Të gjitha këto janë të përmbyllura brenda Adam Kadmonit, i cili e ngërthen njeriun dhe mikrokosmosin e tij, me gjithsej.
Fjla nuk është për ndonjë eksponat muzeumi të historisë së filozofisë, mendoj, që ky sistem ka aplikime: ai mund t’u shërbejë arsyetimeve tona, gjakimit për ta kuptuar Gjithësinë.  Gnostikët u paraprinë kabalistëve me disa shekuj; ata kanë pasur një sistem po të këtillë, që presupozonte papërcaktueshmërinë e Zotit.  Ky Zot, i quajtur Pleroma (Tërësorja), reflekton një tjetër Zot (po bëj vërsionin heretik të Irinisë), ndërsa ky ky Zot – edhe një emanim tjetër, Ai tjetri – tjetër, dhe secili prej tyre ngjiz qiellin (një kullë e tërë me emanime).  Mbërrijmë deri tek shifra 365, përderisa këtu përzihet astrologjia.  Kur të kemi mbërritur gjer tek emanimi i fundit, ne do të piqemi me Zotin që ka emrin Jehova, i cili e krijon këtë botë.  Përse bata, e krijuar prej tij, është përplot lemeri, gjynahe, dhimbje fizike, përplot ndjenja fajësie, përplot krime? Hyjnorja  shkon drejt pakësimit, dhe Jehovai krijon botën, që priret drejt gabimesh.
Po atë skemë përsërisin dhjetë sefirotët dhe katër botërat e krijuara prej tyre. 

Këto dhjetë emanime, sipas masës së largimit nga En-sof, nga e pafundësishmja, nga e misterta “të fshehtat” – siç thonë në gjuhën e tyre të figurshme kabalistët – e humbasin fuqinë dhe pikërisht në një rrugë të tillë krijojnë këtë botë.  Bota, në të cilën jetojmë ne, duke bërë një mizëri gabimesh, të gatshëm për fatkeqësi dhe suksese efemere.  Ky mendim nuk është absurd; në gjendedkemi ballas me problemin e përjetshëm të së keqes, të shkruar mrekullisht në librin e Jovit, madhështore, sipas Frojdit, nga gjitha veprat e letërsisë së përbotshme.

Kujtojeni historinë e Jovit.  Ky është një njeri i drejtë besimtar që u është nënshtruar syrgjynosjeve e dëbimeve, njeri, i cili don të justifikohet para Zotit, njeri i përbuzur nga miqtë, njeri që shpreson tek drejtësia; më së mbarami Perëndia i përgjigjet Jovit përmes stuhisë.  Ai i thotë, se është shumë larg nga masa e punëve njerëzore.  Që ta përforcojë këtë, Ai sjell shembujt e  krijuar prej tij të Balenës dhe të Hipopotamit.  Ne duhet ta ndjejmë, vëren Maks Brodi, që hipopotami “begemoth” , është aq i madh, sa dhe emrin e ka  në numrin shumës, kurse Leviafan-i mund të jetë njëri prej dy kafshëve, krokodilit ose balenës.  Zoti thotë, se ai është po aq i pambrrijshëm, sa ç’janë këto përbindësha, dhe nuk mund të jetë i matshëm më njësitë e masës njerëzore.

Në po këtë mendim arrin Spinoza, duke thënë, se, kur njeriu i mvesh Zotit veti njerëzore, kjo është njësoj sikur të thuash që trekëndëshin Zoti e ka quajtur në një shkallë tëpër siperane – trekëndësh. Të thuash, që Zoti është i drejtë, mëshirëmadh – është një dukuri po e tillë antropomorfizmi, sikundërse përkufizimi, që Zoti ka fytyrë, sy ose duar.  Dhe ja tek kemi edhe më të lartën.  Hyjnia dhe emanimi i rendit të ulët.  “Emanimi” më duket fjalë e përshtatshme, sepse Zoti nuk mund të jetë fajtor; sepse siç ka thënë Shopenhauri, fajtor nuk është mbreti, por ministrat dhe sepse këto emanime krijojnë botën tonë.

Ekzistojnë disa tnentativa për të justifikuar të keqen.  Po ia nis nga përkufizimi klasik i teologëve, që tonë, se e keqja – është mohim dhe se të thuash “e keqja” do të thotë thjesht të konstatosh papraninë e së mirës; një apologji e tillë çdocilit njeri të ndjeshëm i duket haptazi mashtrimtare.  Çdo dhimbje fizike nuk është më e vogël, por, ndoshta, ndjesi e gjallë më e madhe, se çdo lloj kënaqësie.  Fatkeqësia – është  jo paprani e lumnisë, jo mohim i saj; kur ndjehemi keq, ne ndjejmë praninë e fatkeqësisë.

Ekziston prova e Lajbnicit, tepër fine, por dhe aq e rreme, në mbrojtje të ekzistencës së të keqes.  Përfytyrojmë dy biblioteka.  Njëra përbëhet prej njëmijë ekzemplarësh të “Eneidës”, e cila konsiderohet libër i përkryer dhe, ka gjasa, i tillë është. Në bibliotekën tjetër ka njëmijë libra të rëndësive të ndryshme, dhe ndërmjet tyre edhe një volum i “Eneidës”.  Cila nga këto biblioteka është më e mirë? Ta pret mendja, e dyta.  Lajbnici arrin në përfundimin, që e keqja është e domosdoshme për laryshinë e botës.

Shembulli i dytë i rëndomtë  – është shembulli me tablonë, tablo e bukur, ta themi, të Rembrandit.  Zonat e zeza në pëlhurë i korespondojnë të keqes.  Lajbnic, ashiqare, harron, duke sjellë shembuj pëlhurën dhe librat, që është një gjë, nëse në bibliotekë ka libra të këqinj, – dhe krejt tjetër gjë – të jesh një libër i tillë.  Nëse ne jemi prej librash të tillë, atëherë jemi të dënuar me had.

Jo çdocili është i aftë të provojë ekstazën – nuk e di, në jam vetë i aftë, – Kierkegori, i cili ka thënë, se, nësë për laryshinë e botës është e domosdoshme, që në had të jetë qoftë dhe një shpirt i vetëm, dhe ky shpirt të ishte i imi, unë kisha për t’i kënduar nga thellësitë e hadit lavde të Gjithfuqishmit.
Nuk e di në është e lehtë të ndjesh kështu; nuk e di, në do të vazhdonte vallë Kierkegori të mendonte po ashtu pas disa minutash, kur të gjendej në zgavrat e hadit.  Por mendimi, siç e vëreni, ka lidhje me problemin më kryesor – problemin e ekzistencës së të keqes, të cilin gnostikët dhe kabalistët e zgjidhën po njësoj.

Ata e zgjidhën atë, duke thënë, se Gjithësia – është krijesë e papërsosun  e hyjnisë, hyjnorja e të cilit është afër zeros.  Domethënë zotit, dhe jo Zotit, zotit që qëndron shumë më poshtë Zotit.  Nuk e di në mundet vallë arsyeja jonë njerëzore të ketë punë me të tilla nocione të papërcaktuara, si Zoti, Hyjnorësinë apo me teorinë e Vasilidit, teorinë e gnostikëve mbi 365 emanimet.  Ndërkaq ne mund të pranojmë idenë e parërsojes së hyjnisë – hyjnisë, e cila duhet ta ketë qorruar këtë botë prej materiali të papërshtatshëm.  Këtu ne i afrohemi mendimit të Bernard Shout, kur thotë: “Zoti krijohet tani”.  Zoti nuk i përket së shkuarës, ka gjasa, nuk i përket së tashmes; Zoti – është Përjetësia.  Zoti mund të jetë e Ardhmja; nëse ne jemi fisnikë, të arsyeshëm, të pastër, ne ndihmojmë në krijimin e Zotit.

Në “Zjarrin e përjetshëm” të Uellsit subjekti dhe heroi të shtrëngojnë të ndërmendësh librin e Jovit.  Nën ndikimin e narkozës heroi e përcepton dobët laboratorin e pajisur, në të cilin punon plakushi.  Ky është Zoti; ai ka pamje tejet të pikëlluar.  “Unë po bëj gjithçka mund, – thotë ai, – porse jam i shtrënguar të punoj me një material tepër të vështirë”.  E keqja – është material i pagdhendshëm i Zotit, ndërsa e mira – është mirësi.  Por e mira tekefundit duhet të ngadhënjejë dhe ngadhënjen.  Nuk e di në besojmë në progres, mendoj se po, të paktën në spiralin gjenetik ecim përpara dhe kthehemi mbrapsht, por në përgjithësi bëhemi më të mirë. A mund ta themi këtë edhe për epokën tonë të vrazhdë? Edhe tani të marrin peng dhe të shtrojnë në birucë, ndoshta, në kampe përqëndrimi, por sidoqoftë peng të marrin.  Në kohën e Aleksandër Maqedonasit ka qenë e natyrshme, që luftëtarët ngadhënjyes t’i vrisnin ata të anës së humbur dhe ta digjnin shkrumb qytetin e pushtuar.  Mundet të jemi bërë më të arsyeshëm.  Shembull modest i kësaj është interesi ynë për ato çka kanë menduar kabalistët.  Arsyeja jonë është e hapur, dhe ne jemi të gatshëm  të studiojmë jo vetëm mençurinë e një pale, por  dhe marrëzinë e së dytës, edhe bestynitë e së tretës.  Kabala është e dobishme jo vetëm për muze, ajo paraqet në vetvete një rradhë metaforash arsyetimi.
 
Tani, qejfi ma ka t’ju flas për njërin nga mitet, për njërën nga legjendat më kërshërindjellëse të kabalës – për golemin, që frymëzoi Gustav Meyrinkun n’at roman të madh, kurse mua – për një poezi. Zoti mori një shuk baltë (“Adami” do të thotë “baltë e kuqe”), hukati mbi të jetën dhe krijoi Adamin, i cili për kabalistët u bë golemi i parë. Ai qe krijuar nga fjala hyjnore, me frymën e jetës, përderisa kabala e konsideron, që gjith pesëlibërshi – është emri i Zotit, ku janë shkombinuar shkronjat, atëherë, nëse dikush zotëron emrin e Zotit ose merr vesh Tetragrammaton-in – emrin e Zotit, përbërë prej katër shkronjash, – dhe ia del ta artikulojë saktë atë, ai atëherë do të krijojë botën dhe do të krijojë golemin-njeri.

Legjenda mbi golemin është shfrytëzuar mrekullueshëm prej Gershom Shollemit në “Simbolika e kabalës”, të cilën sapo e kam lexuar.  Mendoj se ky është libri më i kuptueshëm në këtë temë, sepse u binda, që është e padobi të kërkosh më burime origjinale.  Kam lexuar, pra, një përkthim të përsosur e të rregullt (hebraishten, sigurisht, nuk e di) të “Sefer Jecir-it” ose Librin e Krijimit, përmbushur prej Leon Frymorit.  Kam lexuar përkthimin e “Zohar-it”, Librit të Ndriçimit.  Por këto libra janë shkruar jo për të mësuar kabalën, por që të frymëzojnë ata njerëz, që duke studiuar kabalën, të mund ta lexojnë e ta ndjejnë atë, sikundër dhe e përforcojnë ata. Ata nuk e thonë gjithë të vërtetën, sikundërse dhe librat e Aristotelit që në të njëjëtën kohë ishin dhe të publikuar dhe të papublikuar.

I rikthehemi golemit.  Një rabin merr vesh ose zbulon sekretin e emrit të Zotit dhe e artikulon mbi argjilën (baltën) e figurinës njerëzore, duke e ngjallur atë, dhe e quan krijesën e vet golem.  Sipas njërit prej versioneve të legjendës, rabini shkruan në ballin e golemit fjalën EMET, çka do të thotë e vertëta e vetme absolute zanafillore.  Golemi fillon të rritet.  Vjen Emeti, kur zotnia nuk mund t’i qaset atij.  Ai i kërkon golemit që t’ia lidhë lidhëset.  Golem-i përkulet, dhe rabinit i jepet t’ia fshijë golemit shkronjën e parë nga balli, pra nga fjala EMET.  Mbetet veçse MET – pra, vdekje.  Golemi shndërrohet në pluhur.
Sipas një legjende tjetër, rabini ose disa rabinë krijuan golemin dhe e dërguan tek një tjetër rabin, gjithashtu të aftë për të krijuar golem, porse që s’ia ka qejfi marifete të tilla.  Rabini i kthehet golemit, por ai i përgjigjet, sepse është i privuar nga dhuntia të kuptojë e të flasë.  Rabini flet: “Ti, o krijesë magësh, bëhu sërishmi pluhur”.  Golemi  shkërmoqet në pluhur.

Më së mbrami.  Edhe një legjendë tjetër, rrëfyer prej Shollemit.  Shumë nxënës (një njeri nuk mund të studiojë dhe të kuptojë Librin e Krijimit) arritën të krijojnë golemin.  Ai del në dritë me kamë në dorë dhe u përgjërohet krijuesve të tij  ta vrasin atë, sepse, po e lanë të jetojë, atij kanë për t’ju përulur  si një idoli.  Për Izraelin, sikundër dhe për protestantanizmin, idolatria – është një prej mëkateve më të rënda.  Nxënësit e vrasin golemit.

Rrëfeva disa legjenda dhe dua të kthehem tek teoria, e cila më duket e denjë për t’u kuptuar.  Në çdocilin prej nesh ka një thërmijë hyjnore. Kjo botë, ashiqare, nuk na rezulton të jetë krijim Zoti i Gjithfuqishëm dhe i drejtë, varet nga ne. Këtë na mëson kabala, larg prej të qenit objekt studimi për historianët dhe linguistët. Njashtu si poezia e njohur e Hygoit “Cela dit la bouche d’ambre”***, kabala na mëson teorinë, të cilën grekët e lashtë e quanin apokatasis dhe n’akord me të cilën të gjitha krijesat, gjer te Kaini dhe Djalli, pas shumë shndërrimesh shkrihen e treten me hyjninë, prej së cilës dikur qenë ndarë.
 
 
Shënime (që janë personalisht të përkthyesit):

1. * mënyrë veprimi
   
2. ** Bekim
   
3. *** Çka të na rrëfejë hija.. . .  Horaci thotë. . .  – “Mbi artin e poezisë” (vargu 359)
   

. . . Aristoteli sapo kishte publikuar. . .  – Plutarku “Jetëshkrimi i Aleksandrit” (VII).
. . . . Katarët – Lëvizje heretike në kristianizmin evropian të shekujve XIII – XIV, që predikonte mospranimin absolut të jetës tokësore si mishërim të së keqes.
. . . Prova e Lajbnicit. . .  – “teodicia”, III, IX.
. . . Leon Frymori (1899 – ?) – predikues argjentinas dhe filozof, autor veprash për Spinozën dhe Martin Buber-in, përkthyes i Majmonidit, Ibn Hebiroli dhe të tjerë.