Në dritën e një filozofi të errët

Në dritën e një filozofi të errët



Herakliti jetoi në Hefes mes shekujve VI dhe V p.k.; ai i përkiste një familjeje aristokratike (madje rrjedh prej një familjeje mbretërore) e në stilin me të cilin shkruan ndjehet ky ndikim aristokratik.

Në veprën e tij ai do të shkruajë: “Një njeri i vetëm është sa dhjetë mijë, nëse është më i miri”. Në librin e tij “Perì fuseos” dallohet në mënyrë të qartë një qëndrim përçmues ndaj masave popullore (që i përkufizon si “qen” që lehin kundër tij); por ama duhet thënë menjëherë, që aristokracizmi i Heraklitit nuk është i lidhur me jetën politike, sa ç´ është i lidhur me atë intelektuale dhe kulturore.

Simbas traditës së asaj kohe, Herakliti duhet ta ketë depozituar librin e tij (prej të cilit na kanë ardhur pak fragmente) në tempullin e Artemidës në Hefesit. Nuk ka dyshim se këtë gjest e kryen i nxitur nga fakti se tempulli mund të konsiderohej vendi më i sigurtë për të ruajtur diçka (asokohe bibliotekat nuk ekzistonin), por edhe pse ishte tipike aristokratike të afruarët e dijes me kastën religjioze dhe arkaike.

Herakliti pohon se tempulli është i vetmi vend i denjë për të ruajtur shkrimet e tij: në të vërtetë ai nuk beson se mesazhi i tij i përcjellë nëpërmjet shkrimeve të veta, do mund të kuptohej nga pjesa dërrmuese e njerëzve.

Kjo varet nga përmbajtja e mesazhit, larg nga përvojat e jetës së zakonshme, por edhe nga gjuha e nga forma me të cilat është shprehur kjo përmbajtje.

E në të vërtetë, edhe sot nuk është arritur të kuptohet natyra e veprës së Heraklitit, meqë zotërojmë një numur të mirë fragmentesh (më shumë se 100): ato janë të formuluara në trajtë aforizmash, që do me thënë në pjesë të veçanta e të pamvarura nga njera tjetra. Fakti se ishte një libër “aforistik” nuk do të thotë se bëhet fjalë për ide të krijuara në ajër apo që Herakliti hidhej andej këndej duke ndërruar vazhdimisht temë: çdo frazë, çdo faqe mund të lidhet me tjetrën në mënyrë të argumentuar.

Duhet thënë menjëherë se Herakliti me gjasë ishte i pari që bëri lidhjen mes formës dhe përmbajtjes: meqë përmbajtja ishte e ndërlikuar, edhe stili dhe forma duhej të ishin të ndërlikuara. Duket sikur Herakliti donte të nënvizonte vështirësitë e përmbajtjes nëpërmjet vështirësisë së formës (aq sa shpeshherë ai do të emërtohej si “i errëti” ose “qaramani).

Por Herakliti ishte plotësisht i vetëdijshëm rreth vështirësive të interpretimit të librit të tij: si një aristokrat i mirë thoshte se jo të gjithë njerëzit ishin në gjendje të kuptonin ato që thoshte ai: vetëm më të mirët do mund ta bënin këtë.

Vetë Aristoteli hasi vështirësi të panumërta interpretuese duke lexuar veprën e Heraklitit: deri dhe thekset janë dykuptimëshe: termi grek “bios”, për shembull, i lexuar “biòs” do të thotë “hark”, por i lexuar “bìos” do të thotë “jetë” (gjer dhe domethëniet janë në antitezë: harku është diçka që sjell vdekjen, gjë që është e kundërta e jetës). Është interesant dhe i famshëm fragmenti në të cilin Herakliti thotë: “natyrës i pëlqen të fshehet”: do të thotë se nuk është e lehtë ta zbulosh realitetin.

Tek Herakliti ekziston një bindje themelore: që i tërë realiteti është qeverisur nga një parim i vetëm (siç thonin Miletasit), me të cilët është e lidhur gjithçka. Do të thotë se këto fije që lidhin natyrën janë të diktuara nga “LOGOS”: bota ka një arsye që e shtyn përpara dhe një arsyetim që e lidh.

Qoftë arsyeja, qoftë arsyetimi përkthehen të dyja si “logos”, që ka me mijëra kuptime. Logos është edhe arsyetimi që Herakliti dorëzon me shkrimet e tij, që në këtë kuptim prezantohet si shprehje e drejtë e logosit kozmik . Kjo është e përbashkët tek të gjithë njerëzit, por ata nuk janë në gjendje ta kuptojnë sepse mbeten të mbyllur në horizontin e tyre vetiak.

Herakliti i krahason këta njerëz me ata që flenë dhe i quan “të fjeturit” si të kundërt me ata që janë të zgjuar: cili është ndryshimi mes këtyre dy kategorive? Kur jemi zgjuar, jemi në gjendje ti përbashkojmë përvojat tona: nuk jemi vetëm, por është një terren i përbashkët të kuptuari. Ndërsa kur flemë dhe ëndërrojmë, sejcili prej nesh jeton një jetë terësisht të vetën.

Të fjeturit pra, në rastin e njerëzve që Herakliti përkufizon në këtë mënyrë, janë ata që heqin dorë nga logosi kozmik që u jep mundësinë ta kuptojnë së bashku realitetin. Sigurisht tingëllon e çuditshme që një njeri aristokratik të flasë për logosin e përbashkët: në të vërtetë çështja është se kur flet për atë logos të “përbashkët” “kozmik” Herakliti nuk u referohet tërë njerëzve, por pakicës: vetëm më të mirëve, e jo të fjeturve.

Por le të përpiqemi të kuptojmë se çfarë kupton Herakliti me “logos të përbashkët, kozmik”: siç edhe e sipërpërmendëm, fjala logos është shumëkuptimëshe e kësisoj do bënim mirë të mos e përkthenim. Ajo lidhet me fjalën greke “lego”, që në origjinë donte të thoshte “me lidhë”, por që pastaj kaloi në tjetër kuptim që është “me folë”. Logos do të thotë, mes shumë të tjerash edhe diskutim: është ideja e shumë fjalëve që duke u lidhur me njëra tjetra marrin domethënie.

Mund të thotë edhe “diskutim i brendshëm” duke pasur parasysh se përpara se të flasim realizohet një arsyetim, një dialog i i brendshëm me vetveten. Prej këtu mori kuptimin e “arsyetimit”, ose të aftësisë për të realizuar një arsyetim. Për Heraklitin ama, domethëniet e fjalës logos janë esencialisht tre: 1) Arsyeja që qeveris 2) Mendimi që e përmbledh këtë arsye universale 3) Diskutimi që e shpreh këtë dije.

Kështu siç kemi një logos brënda nesh, (arsyen), Herakliti thotë se edhe në realitet duhet të ekzistojë një logos kozmik, ku logosi ka vlerën e “arsyes”: logosi është diçka që e bën kozmosin të funksionojë. Ai pohon se logosi që kemi në mendjen tonë nuk është i ndryshëm nga ai kozmik.

Për të arritur te ky pohim, Herakliti do të ketë shtruar pyetjen: “Si është e mundur që ajo që ne mendojmë ekziston edhe në realitet?”

Kjo është një mënyrë për t´iu përgjigjur pyetjes: ” si lidhen mes tyre ligjet e natyrës e të botës? ” . Në të vërtetë Herakliti mohon ekzistencën e një zoti, por pranon ekzistencën e një arsyeje universale: ka një lidhje mes arsyes që sundon botën dhe arsyes që sundon mendjen tonë: janë e njejta gjë! Kësisoj dykuptimësia e shfaqur në veprën e tij “Perì fuseos” është diktuar nga vetë logosi, që na bën të kuptojmë se natyrës i pëlqen të fshehet.

Sigurisht është e vështirë të kuptohet ky logos universal, por jo e pamundur: njeriu mund t’ ia dalë mbanë duke përdorur atë copëz të logosit që është në shërbim të tij, i futur brënda tij: arsyes, që nuk është gjë tjetër veçse një thërrmijë e logosit universal. Pra të gjithë flasim nga i njejti nivel, por vetëm më të mirët arrijnë të lartësohen për t´iu afruar logosit kozmik.

Të fjeturit janë ata që nuk arrijnë, por dhe as nuk provojnë: për të arritur logosin universal duhet të bashkëpunojmë, e jo të reagojmë veçmas e për interesat tona. Herakliti thotë: “duhet të ndjekim atë që është e përbashkët; në të vërtetë atë që është e përbashkët për të gjithë. “Por edhe duke e ditur logosin e përbashkët, turma reagon si të kishte një kriter gjykimi krejt të vetin dhe të përveçëm.”

Herakliti ishte i mendimit se një qytet, për të funksionuar, kishte nevojë për ligje: ashtu siç logosi kozmik qeveris botën, po ashtu edhe ligjet qeverisin qytetin. Edhe ligjet, ashtu si mendja njerëzore, përfaqësojnë një fragment të logosit universal. Tek Herakliti piqet ideja se ligjet njerëzore rrjedhin prej atyre natyrale, nga fusis (natyra).

Të gjitha ligjet njerëzore, në masën me të cilën janë të drejta lartësohen kah një ligj i vetëm kozmik. Aso kohësh kishte edhe nga ata që thonin se ligjet njerëzore ishin pastërtisht konvencionale e nuk kishin të bënin fare me natyrën. Edhe pse Herakliti arrin të pranojë se parimi është logosi, një qenësi absolutisht abstrakte, prapëseprapë ai ndjen nevojën e mishërimit në diçka materiale, e më saktësisht në zjarrin.

Herakliti thotë se universi nuk është prodhim zotash apo njerëzish, por një rregull universal unik dhe i përjetshëm. Ai e identifikon me “zjarrin përherë të gjallë”. Duke iu referuar zjarrit, Herakliti synon të ndërfusë një variant mes tezave tradicionalisht atribuar Jonikëve duke u nisur nga Aristoteli, në lidhje me unicitetin e fillesës.

Më tepër kërkon të këmbëngulë mbi veçanësinë e sjelljes së zjarrit: ndizet e fiket rregullisht simbas një mase, siç duket edhe nga dielli, që herë shkëlqen e herë shuhet. Çështja kozmike në të gjitha pamjet e tij e në të gjithë transformimet e pareshtura, rregullohet nga një masë e caktuar. Lëvizja e gjithçkaje nuk është nuk është ndodhi e rastësishme apo e çorjentuar, por rregullohet simbas ritmesh të sakta.

Herakliti thotë se nuk bëhet fjalë vetëm për vendosje të kundërtash, të ditës me natën, të jetës me vdekjen, e kështu me radhë. Lufta lartësohet si simbol dhe njëherësh si rregull i gjithë asaj që ndodh në univers. Kjo karakterizohet nga një harmoni superiore që qëndron në unitetin dhe në identitetin e të kundërtave në konfliktin mes tyre. Lufta mes të kundërtave nuk është shprehje e padrejtësisë, siç mendojnë shumë njerëz, e siç pati thënë Anaksimandri: të ndodhurit e shumë gjërave është rezultat i konfliktit të përjetshëm që depërton në gjithçka dhe shprehet në tensionin e pareshtur dhe transformimin e një të kundërte në tjetër.

Zjarri e sugjeron mirë idenë e kësaj të ndodhure të qëndrueshme, të transformimit dhe identitetit të të kundërtave: atje ku është zjarri është jeta, por zjarri sjell edhe vdekjen. Herakliti do të polemizojë shumë me Pitagorikët, të cilët do t´i quajë “shpikës thikash” (që do me thënë shpikës të artit prerës të retorikës, e cila synon të mahnisë dëgjuesin me dialogje të rafinuar , por të zhveshura nga e vërteta).

Për Heraklitin harmonia e vërtetë është tensioni mes të kundërtave: nëse marrim një hark apo një lirë, do vemë re se ato do funksionojnë derisa t´i mbajë struktura e dhënë nga e kundërta dhe nga tensioni i të kundërtave. Ndodhje do të thotë pikërisht të kaluarët nga një e kundërt tek tjetra. Teksa shoqëria jonë është e prirur për t´i dhënë një vlerë negative luftës, Herakliti thotë se polemos (lufta) është babai i të gjitha gjërave, pra që i bën njerëzit të lirë ose skllevër. Pohon se nuk mund ta njohim plotësisht një gjë, nëse nuk njohim edhe të kundërtën e saj: nuk mund të njihet me të vërtetë skllavëria, nëse nuk dihet se ç´ është liria. Për Heraklitin lufta është gjë e madhe, sepse përcakton se cilët janë njerëzit më të vlefshëm dhe cilët inferiorët: edhe lufta është një fragment i logosit universal.

Për Heraklitin harmonia është vetëm kur të kundërtat janë në tension mes tyre. Në një fragment të tijin, Herakliti pohon se diametri i diellit është një këmbë njeriu, gjë që është një absurditet, dhe ai e dinte mirë: me këtë pohim të trazuar, ai don të thotë se sikurse është absurd pohimi i tij, po aq absurde është edhe të mendosh se gjërat janë ashtu siç duken.

Në një tjetër fragment thotë se e ka shqyrtuar vetveten: na bën përshtypje ky pohim sepse mbi tempullin e Apollonit të Delfit shkruhej “gnoti sautòn” (njih vetveten): ai thotë se e ka shqyrtuar vetveten, gjë që bën të dalë në pah lidhja e Heraklitit me botën e lashtë e të shenjtë, tipike aristokratike.

Ka mundësi që ky pohim t´i referohet një konstatimi të rëndësishëm të Heraklitit: donte të njihte logosin e shpirtit dhe thotë se ka zbuluar që shpirti nuk ka dimensione, nuk është i përcaktuar. Mandej thotë se logosi i tij është i thellë, thuajse me idenë për të gërrmuar në thellësi në kërkim të shpirtit. Herakliti qorton edhe Hesiodin, autorin e “Teogonisë”, që vë përballë ditën dhe natën, por nuk i individualizon si identitetet të kundërta. Në një fragment thotë: “rruga e përpjetë dhe e tatëpjetë është unike dhe identike”.

Me këtë don të thotë se gjerat mund të jenë njëkohësisht të kundërta dhe identike. Interesant është fragmenti në të cilin thotë: “rrufeja qeveris çdo gjë”; rrufeja është ngushtësisht e lidhur me zjarrin, që qeveris gjithçka dhe është atributi kryesor i Zeusit, babait të Zotave. Stoikët mendonin se do të vinte një vit i madh , në të cilin kishte për të ndodhur një shpërthim zjarri që do të shkaktonte një kallje të të tërë botës, mbas së cilës kishte për t´ u krijuar një e re. Ata e donin Heraklitin sepse besonin se nëpër fragmentet e tij lexonin ide të njejta.

Në të vërtetë është një fragment i heraklitian në të cilin thuhet se zjarri mund të shndërrohet në të gjitha gjërat e se të gjitha gjërat mund të shndërrohen në zjarr. Në një tjetër fragment Herakliti thotë: ” në të njejtët lumenj hyjmë e nuk hyjmë, jemi e nuk jemi”. Kjo mund të interpretohet si: lumi është gjithnjë i njejti dhe ne ruajmë identitetin tonë, por në të njejtën kohë, që ujërat janë gjithnjë të ndryshme në rrjedhën e tyre, ashtu sikundër edhe ne jemi gjithnjë të ndryshëm në çdo çast të kohës.

Pra brënda vetë nesh manifestohet pareshtur uniteti i të kundërtave, qenia e mosqenia jonë. Nga ky fragment do të marrë udhë filozofia e Kratilos, një dishepull i Heraklitit që ka gjasa të ketë qenë mësues i vetë Platonit. Kratili do t´i ekstremizojë qëndrimet e Heraklitit dhe do të bëhet filozofi i “panta rei” (gjithçka rrjedh). Ai lajmëron se është e pamundur t´u vemë emra gjërave, sepse ato ndryshojnë vazhdimisht: ne quajmë një lumë Danub, por nuk është e saktë: nuk egziston diçka që quhet Danub sepse është në ndryshim të vazhdueshëm.

Me “panta rei” Kratili arrin në pohime sofistike: është e pamundur të njohësh diçka që ndryshon vazhdimisht.. Duke u rikthyer te Herakliti dhe tek identiteti i të kundërtave, ai thotë që “deti është uji më i pastër e më i papastër, për peshqit i pijshëm dhe i shëndetshëm, për njerëzit i papijshëm dhe vdekjeprurës”.

Në këtë fragment mund të bierë në sy edhe relativizmi absolut i Protagorës: verën, p.sh, dikush e ndjen të ëmbël e dikush të hidhur, por nuk mund në të vërtetë nuk mund të thuhet se ajo është e hidhur apo e ëmbël: mvaret vetëm nga mënyra sesi e shijon çdokush.

Përktheu: Shpëtim Kelmendi