Si e fitoi njeriu inteligjencën

Si e fitoi njeriu inteligjencën

Pyetja se si eshte evoluar njeriu ne nje krijese me koshience, apo me vetedije, per mendimin tim ka te beje me pyetjen se si njriu eshte evoluar ne nje krijese inteligjente. Nese do te flasim vertet per vetedijen, duhet vene ne pah qe cdo kafshe eshte e vetedijshme, sepse eshte ne dijeni dhe kryen (ne menyre inteligjente apo instiktive kjo nuk ka shume rendesi) procese qe jane ne dobi te saj: ha, pi, fle, largohet nga rreziqet, synon te gjeje rehati, etj. Mungesa e vetedijes ne vetvete perkon me gjendjen e pavetedijes, apo gjendjen e komas.

Prej ketej, gjeja kryesore qe duhet te kemi parasysh kur flasim per inteligjencen njerezore, eshte qe duhet te jemi paraprakisht te qarte se cfare do te quajme inteligjence, cfare do te kuptohet me kete term. Duke qene se eshte nje nocion abstrakt dhe jo real, sic mund te jene psh nocionet: dera, lapsi, jeta, kemba, qyteti, etj, eshte thelbesore qe kjo te sqarohet ne menyre te qarte.

Eshte arritur nje standartizim, apo nje konsensus se fare do te quajme inteligjence. Kjo mund te perkufizohet pak a shume ne kete menyre:

Me inteligjence, do te kuptojme nje term pershkrues per aftesite e mendjes ne fusha te ndryshme, sic jane aftesia per te llogjikuar, per te zgjidhur probleme, per te menduar ne menyre abstrakte, per te kuptuar idete, per te perdorur gjuhen ne menyre te goditur, si dhe per te mesuar.
Nje faktor i perdorur shume shpesh ne matjen e inteligjences eshte Kuotienti i Inteligjences (Intelligence Quotient, IQ) qe eshte nje indeks i perbere nga kombinimi i perfundimeve te disa provave, ne fusha te ndryshme dhe me problematike te ndryshme, duke dhene ne kete menyre nga e gjithe kjo teresi testesh, nje rezultat te perbere.

Pjese e inteligjences jane aftesa e te kuptuarit te ambientit qe e rrethon (ku nuk hyn vetem shtepia, rruget, malet, etj, por dhe aktivitetet me te cilat merr dhe jep me kete ambient); aftesia e aplikimit te njohurive te fituara ne ambientin rrethues dhe manipulimi i ketij ambienti rrethues per interesat vetjake; aftesia per te mesuar nga eksperienca; aftesia per te arsyetuar dhe per te ndjekur hapat e nje arsyetimi logjik; aftesia per te analizuar dicka te panjohur dhe zberthimi i saj ne pjeset perberese; aftesia e te menduarit abstrakt dhe gjetja e analogjive te goditura; aftesia e asimilimit te informacionit te ri; aftesia per te gjetur menyrat me efikase te zgjdhjes se nje problematike te dhene; aftesia per te mesuar dhe te krijuarit e nje opinioni i bazuar ne arsyetim rigoroz; aftesia per te dalluar realen nga fantazite; aftesia per te trasmetuar nje njohuri te dhene nepermjet gjuhes duke marre te mireqene faktin qe ka mundesi qe bashkebiseduesi mund te mos kete njohuri ne ate qe po shpjegohet dhe shkallezimi hap pas hapi i njohurise se trasmetuar eshte i rendesishem ne kete proces. Teresia e te tere ketyre me lart mund te quhet qe perbejne ne menyre te kombinuar inteligjencen.

Nese vazhdojme linjen e mendimit sipas pistes qe pergatitem nga perkufizimi i inteligjences, studimet dhe analizat kane treguar qe diferenca midis inteligjences njerezore dhe proto-inteligjences se kafsheve e nje karakteri sasior dhe jo substancial, ndryshojne ne madhesi, por jo ne tip/lloj. Ekzistojne shume e shume studime dhe eksperimente per kete gje, duke filluar nga nje katalogjim shume i detajuar qe ka bere vete Charles Darwin ne veprat e tij "Mbi origjinen e specieve" (On the Origin of Species) dhe "Prejardhja e njeriut" (Descent of Man) [vepra te cilat une i disponoj dhe i kam lexuar te dyja], e duke vazhduar me studime dhe eksperimente moderrne dhe bashkekohore me kafshe dhe inskenime laboratorike te shumellojshme. Eshte e pamundur te flas ketu per te tera keto, por do te bej ne teresi nje permbledhje sa me koncize.

Elemente te ngjashem, per te mos thene te njejte, te sjelljes se njeriut dhe kafsheve nga me te ndryshmet, gjejme psh ne sjellje te tilla si kompasioni, mbajtja e zise, gezimet, perdorimi i shenjave dhe simboleve. Keto variojne nga kafsha ne kafshe dhe kafshet me te thjeshta i kane dhe me rudimentare.

Tek majmunet psh, keto te tera jane shume me te plota sesa ne kafshe te tjera, ndonese perseri goxha me pak te sofistikuara sesa tek njerezit. Menyra se si majmunet gezohen apo hidherohen, eshte pothuajse e njejte me te njerezve. Majmunet mbajne inat dhe hakmerren, po ashtu si dhe njerezit. Majmunet perdorin gjeste dhe tinguj per te trasmetuar ide dhe mesazhe nga me te ndryshmet, ne menyre te menduar llogjike dhe totalisht jo-instiktive. Jane ne gjendje te mendojne se si mund te perdoren objekte te ndryshme si vegla per te arritur nje objektiv te caktuar. Majmune te eger jane vezhguar qe jane gjendur ne dilema per te kaluar ne krahun tjeter te nje kenete dhe ne menyre shume inteligjente kane marre nje shkop te cilin e kane perdorur per te kontrolluar thellesine e ujit atje ku do te shkelnin dhe nese ka qene shume i thelle jane kthyer mrapsht dhe e kane provuar te njejten gje ne vend tjeter. Gjithashtu ne shume raste eshte inskenuar perpara nje tufe me majmune kercimi tribal perpara luftes i maoreve te Zelandes dhe Polinezise. Ne te tera rastet paperjashtim, majmunet kane rreaguar me inat dhe egrsi, kane thirrur me britma shume te percaktuara pjesetaret e tjere te shperndare te tufes, dhe jane grupuar gati per lufte.

Gjithashtu ka dhe shume e shume eksperimente qe deshmojne per zanafillat e regullave sociale brenda grupit dhe proto-ligjet per funksionimin sa me jo problematik te shoqerise. Ketu do te permend nje rast shume domethenes dhe qe eshte tashme klasik.
Nje grupi majmunesh ne nje park, brenda kafazit iu varen nje tufe me banane. Ne momentin qe nje nga majmunet ngjitej dhe i merrte per t'i ngrene, te tere majmunet i lagnin me zorre me uje te ftohte akull per nja 10-15 minuta rresht, dhe vinin nje tufe te re me banane. Kjo gje behej perhere. Erdhi nje moment qe majmunet, brenda grupit, filluan dhe rrihnin cilindo prej tyre qe tentonte te hipte dhe te merrte bananet. Pas disa muajsh nuk kishte me asnje majmun qe te tentonte te hipte tek bananet. Faza e dyte e eksperimentit ishte qe majmunet filluan te nderohen nje nga nje, pak nga pak, ne kete kafaz. Ne momentin qe i sapoardhuri nisej drejt bananeve, te tjeret ishin si te thuash duke e pritur te ndodhte nje gje e tille dhe i versuleshin dhe e rrihnin e benin lesh fare, pa i dhene mundesi qe te arrinte dhe t'i prekte bananet. Brenda nje periudhe prej disa muajsh te tjere, erdhi nje moment qe majmunet brenda kafazit ishin te tere te nderruar dhe nuk kishte asnje nga grupi fillestar qe lageshin me uje te ftohte. E megjithate, ne proto-kulturen e grupit, te tere rrihnin cdo individ qe tentonte te prekte bananet, ndonese asnjeri s'e kishte fare idene se pse e benin kete gje.

Lidhur me gjuhen, do te permend nje rast shume te vecante per majmunin Kanzi, nje majmun bonobo. Kanzi eshte cfare mund te quhet nje 'gjeni' per specien e vet dhe ka nje aftesi te jashtezakonshme per te mesuar gjuhet! Jo te folura, sepse laringu i majmuneve nuk mund te riprodhoje tingujt njerezore, por flitet per gjuhen e shkruar me ane te simboleve, ne nje forme te thjeshtuar te gjuheve kuneiforme apo hieroglifike, te ngjashme me gjuhet antike egjiptiane apo kineze e vjeter. Kanzi eshte ne gjendje te kerkoje dicka qe i duhet, te dalloje qe nuk iu dha ajo qe kishte kerkuar, te shprehe mirenjohje nese i behet dicka e mire, te kerkoje ndihme ne rast se i duhet, te shprehe nje opinion lidhur me pyetje te thjeshta qe i behen, si dhe eshte perpjekur te trasmetoje ne tufen e majmuneve ku ben pjese mesazhe te ndryshme qe studiuesit i kerkonin te perkthente. Gjate ketyre perpjekjeve, studiuesit vune re se Kanzi kishte "shpikur" nje gjuhe te veten, per cdo hieroglif ai leshonte tinguj te vecante, ndonese keta nuk mund te interpretoheshin nga pjesetaret e tjere te grupit. Sidoqofte, i njejti tingull ishte perhere korespondent me te njejtin hieroglif!



Vlen te theksohet se njerezit e sotem, H.Sapiens, nuk kane qene te vetmit qe gradualisht kane zhviluar inteligjence dhe elementet perberes te asaj qe quajme inteligjence. Kane qene disa specie te ndryshme, ku nder me te spikaturit ishin H.Neanderthalensis, te cilet ne shume drejtime mendohet se kane qene madje edhe me inteligjente sesa Sapiens. Jane gjetur varre Neanderthalensis ku ka lule dhe objekte, qe tregon per forma rudimentare rituali. (Elefantet dhe delfinet gjithashtu kthehen ne varrezat e pjesetareve familjes, elefantet kete gje e bejne pervit dhe shpenzojne 2-3 dite ne keto varreza). Gjithashtu ne disa fosile Neanderthalensis, eshte gjetur material ushqimor neper dhembe i cili per nga menyra e kompozicionit dhe perberjes, ka qene pertej asaj qe mund te arrihet nga mbllacitja dhe qe flet shume fort per teknologji gatimi. Gjithashtu eshte e ditur qe Neanderthalensis kane patur nje gjuhe minimalisht po aq te pasur sa dhe Sapiens ne te njejten periudhe. Te tera keto, ku me te shumta e ku me te pakta, karakterizonin te tera speciet e tjera te gjenusit Homo dhe ndoshta edhe te paraardhesme te tyre ne grupin Pan-.

Kohezgjatjet ne dispozicion per te arritur nga keto gjendje primitive deri ne ate qe njihet sot si inteligjence, jane te jashtezakonshme. Por vezhgimet dhe observimet, si te te shkuares ne formen e gjurmeve nga me te ndryshme, ashtu dhe ne specie nga me te ndryshmet qe jetojne sot, perhere e me shume forcojne idene e gradualitetit te zhvillimit te asaj qe ne quajme inteligjence, nje rrjedhoje e zhvillimit te nje organi tek gjenusi Homo, sic jane zhvilluar ne menyra te ngjashme organe te tjere ne specie te tjera: truri.