Enigma e termeteve dhe heshtja e shkenctareve

STRUKTURA E TOKES




Cdo vit toka peson rreth 600 000 lekundje sizmike, ndaj mund te kuptohet lehte se toka eshte nje planet i gjalle, me nje dinamike gjeologjike ne evolucion.

Termeti ne kujtesen e njerezve eshte mbajtur mend si nje moster qe shfaqet papritur per te marre shume jete te pafajshme, sepse perballe katastrofave te forcave natyrore njerezit jane vertete te barabarte.

Ndjesia qe provohet keto kohet e fundit eshte se ne po perjetojme, per shkaqe te panjohura, nje periudhe te rritjes se aktivitetit sizmik ne shkalle boterore qe ka perfshire te gjitha zonat me te rrezikshme por edhe zonat qe nuk jane goditur nga termetet prej dhjetera e qindra vitesh.

Per te kuptuar kete problem perpiqemi qe te sqarojme disa koncepte te rendesishme qe na lejone te kuptojme me shume nje termet dhe strukturen e tokes.

Struktura e tokes

Zhvillimi i shkencave gjeologjike, qe prej dy shekujsh, ka lejuar qe te kuptojme se cila eshte struktura e planetit, edhe pse duhen akoma shume hapa te tjere per te pasur nje ide me te sigurte se cila eshte me te vertete struktura e brendesise se planetit tone.

Metodat e shpimit dhe kerkimit ne thellesi te tokes kane arritur deri ne rreth 20 km, qe eshte shume pak krahasuar me 6 378 km te rrezes tokesore.

Gjithsesi jane trajtuar shume teori dhe modele gjeofisice te structures se brendshme te planetit, te zhvilluara mbi bazen e metodave te te dhenave te marra nga studimi i valeve sizmike.

Midis gjithe atyre modeleve te realizuara, mbizoteron modeli qe parashikon strukturen e tokes ten dare ne tre sektore apo shtresa:

Duke filluar nga brendesia e tokes kemi Berthamen, qe eshte pjesa me e brendshme, me nje rreze rreth 3450 km. Mendohet se perbehet nga nje mase hekuri ne gjendje te lengshme me temperature midis 3000 dhe 6000oC. Mendohet edhe se kjo berthame mund te permbaje nje berthame me te vogel ne gjendje te ngurte.

Shtresa e dyte eshte Manteli, me nje rreze rreth 2900 km, i perbere nga silicate te pasura me hekur dhe magnez. Pas shume vitesh studime, shkencetaret arriten ne konkluzionin se Manteli ndodhet ne gjendje te ngurte edhe per shkak te transformimeve te ndryshme te formacioneve te saj plastike. Duke mos qene uniforme mund te shquhet nje zone e jashtme me e ngurte, nje e ndermjetme me plastike dhe nje e brendshme fluide.
Shtresa e trete duhet te jete formuar nga korja e tokes qe ka nje trashesi rreth 35 -50 km (5-8 km per koren oqeanike).

Termetet jane perkufizuar si levizje te shpejta te kores se tokes si pasoje e shpeshtimit te valeve sizmike qe krijohen nga clirimi i energjise mekanike te akumuluar ne shkembinjte.

Pika ne thellesi te tokes nga e cila perhapen valet sizmike quhet hipoqender, ndersa projeksioni i saj ne siperfaqen e tokes quhet epiqender.

Ngjarjet sizmike klasifikohen ne siperfaqesore, te ndermjetme ose te thella, bazuar ne thellesine e hipoqendres, qe varion ne rreth 700 km. Ndersa valet sizmike te termetit klasifikohen ne primare, sekondare dhe siperfaqesore.

Valet primare (me shpejtesi perhapjeje midis 5.5 dhe 13.6 km/s) dhe valet sekondare (me shpejtesi perhapjeje midis 3.5 dhe 7.3 km/s) e kane origjinen nga hipoqendra, ndersa valet siperfaqesore (me shpejtesi rreth 3.5 km/s) e kane origjinen nga epiqendra.

Sdudiuesit kane zbuluar se valet primare dhe sekondare gjenerojne levizje vibruese (dridhje) nderda valet siperfaqesore kryejne levizje horizontale ose valezuese. Studimi i termeteve ka bere klasifikimin e tyre ne baze te intensitetit te fenomenit te regjistruar dhe te sasise se energjise se cliruar. Keshtu jane perkufizuar disa shkalle matjeje nga te cilat me te famshme jane Mercalli qe shpreh forcen e dukshme te termetit si dhe ajo Rihter qe shpreh sasine e energjise se prodhuar ne epiqendren e saj.

Te gjitha keto na lejojne qe te kuptojme se cilat jane mekanizmat gjeofizike baze, sipas tezave me te konsoliduara mbi gjeologjine e planetit e te aktivitetit sizmik. Duhet te arsyetojme gjithmone mbi te dhenat e rendesishme qe kemi e mbi deshmite eksperimentale ose ne te dhenat reale qe kemi ne dispozicionin tone.

Aktivitet sizmik ne rritje

Prej disa vitesh po flitet gjithnje e me shume per aktivitetin sizmik gjithnje e ne rritje, si persa i perket shpeshtesise se ngjarjeve sizmike, energjise se prodhuar, ashtu edhe persa i perket gjetjes se zonave qe historikisht nuk kane qene goditur nga kjo fatkeqesi.

Mund te permendim faktin se ne vitet 2002 – 2003 ndodhen dy termete te forta (me Magnitude 4.8 Rihter- me i forti ne me shume se 10 vjet) ne vende si Britania e Madhe qe zakonisht nuk ka qene goditur nga termetet dhe nuk eshte shquar per aktivitet te forte sizmik.
Ndjenja e humbjes dhe e ankthit per tragjedite e fundit qe kane goditur shume popuj, i shtohet mijera pyetjeve per te cilat shkencetaret po perpiqen te gjejne nje zgjidhje.

Perse kaq shume termete dhe me kete shpeshtesi te frikshme?

Ne te shkuaren kishte lajme per termete shume te forte, shkaterrues, qe shkaktonin mijera te vdekur, por ama ndodhnin ne nje periudhe kohore te gjate nga njeri tjetri. Ndersa tani kemi nje shpeshtesi qe duket sikur eshte pershpejtuar qe nga gushti i vitit 1999 kur ra termeti ne Izmir te Turqise qe shkaktoi vdekjen e 17 000 personave.

Bilanci i viteve 1999 – 2003 eshte i frikshem. Jane rreth 112 000 viktima ne te gjithe boten dhe deme ekonomike rreth 10 miliarde dollare.

Keto jane shifra te pastra e te paperpunuara mbi te cilat duhet te reflektojme per te kuptuar teresine e fenomenit qe kemi perpara.

Si pergjigjen shkencetaret nga ana e tyre?

Studiuesit qe nuk identifikohen me tezen katastrofike perpiqen qe te qetesojne opinionin publik duke thene se behet fjale per fenomene normale te lidhura me aktivitetin sizmik te zonave klasike te planetit mes te cilave “Unaza e zjarrte” e Pacifikut dhe te gjithe termetet ndodhin ne zonat e thyerjeve tektonike si dhe ne zonat aktive te vullkaneve e termeteve.

Disa studiues te shquar italiane qe mbulojne poste te rendesishme, kane thene ne vitin 1999 se cdo vit verifikohen rreth 10 ngjarje sizmike me magnitude mbi 7 Rihter e me pas kane thene se jane rreth 20 te tilla ne vit, cka do te thote se vleresimi eshte ne rritje.

Shkencetaret qe duhet t’i japin nje pergjigje opinionit publik gjithnje e me te shqetesuar, kane thene se aktiviteti sizmik ka qene i njejte gjate viteve te fundit por kemi ndjesine sikur ndodhin me shume termete sepse perparimi i mjeteve te informimit publik ka bere qe lajmi te jepet ne kohe reale ne te gjithe boten.

Nese eshte e vertete se zhvillimi teknologjik na ka lejuar qe te kemi lajme ne kohe reale nga e gjithe bota, eshte gjithashtu e vertete se statusi i teknologjise na lejonte qe te kishim lajme nga e gjithe bota ne nje kohe te shkurter edhe ne vitin 1920 apo 1930. Me shpikjen e makines se shkrimit, lajmet nga Australia, nga Japonia apo nga Amerika Latine benin xhiron e botes ne pak dite, per kete arsye nje katastrofe natyrore transmetohej nga te gjithe gazetaret e cdo redaksie te afte e me emer.

Nje tjeter argument i perdorur nga studiuesit eshte edhe qe rastesisht keto ngjarje sizmike kane goditur zona me popullsi te dendur, duke shkaktuar viktimat, shifrat e te cilave i kemi dhene. Edhe kjo eshte e vertete pjeserisht. Disa lekundje termeti si ajo qe goditi Alasken ne nentor 2002 me magnitude 7.9 Rihter e te tjera si kjo, kane ndodhur ne zona te pabanuara, sepse perndryshe do te kishim numeruar qindra mijera viktima….dhe kjo ndoshta do te rriste alarmin per te ardhmen.

E frikshme eshte fakti qe studiuesit nuk jane ne gjendje te shpjegojne rritjen e shpeshtesise se ngjarjeve sizmike dhe shtimin e ngjarjeve me magnitude te larte.Nese shikojme datat historike qe kemi neper arkivat e institucioneve te gjeofizikes si ato te SHBA dhe te regjistruara ne boletinet sizmike, mund te verejme nje rritje te sigurte te aktivitetit sizmik te pakten qe nga viti 1994.

Detyra e shkencetareve do te ishte studimi i fenomenit dhe parashikimet per te ardhmen, mundesisht te besueshme, por ata duan qe te mbyllin syte perpara realitetit te nje fenomeni ne zhvillim. Nga njera ane kemi shkencetaret thjesht aktualiste sipas te cileve te gjitha zhvillimet kane ndodhur ne kursin e miliona viteve ndaj nuk kemi pse te shqetesohemi, nderkohe nga ana tjeter kemi katastrofat qe shfaqen ne menyre te vrazhde ne formen e ngjarjeve te papritura si termetet, shperthimet vullkanike, permbytjet, qe mund te ndikojne ne jeten mbi toke dhe te cojne ne fundin e qyteterimit.

Per te miren e te gjithe njerezimit do te ishte mire sikur te gjithe njerezit e zgjuar dhe qe zoterojne njohurite e duhura te bashkoheshin per te zgjidhur problemet e ndryshme qe kane mberthyer njerezimin perballe katastrofave natyrore te panjohura.

Per te kuptuar fenomenin qe kemi perpara na duhet te bejme disa vleresime te shpejta qe do te na duhen per te pasur nje gjykim mbi menyren ne te cilen eshte analizuar ceshtja nga kendveshtrimi shkencor.

Kur me 17 gusht 1999 ra termeti ne Izmir te Turqise, lajmi beri xhiron e botes duke goditur opinionin publik me numrin e te vdekurve por shume pak i kushtuan vemendje faktit se nje ngjarje e tille erdhi si pasoje e thyerjes se pllakes se Anadollise juglindore.

Pllaka u zhvendos 2 metra ne drejtim te Greqise ( jane 2 metra dhe 2 centimetra). Disa fshatra u mbuluan nga uji dhe kodrat ne zonen perreth epiqendres se termetit pesuan nje levizje ngritese prej rreth 50 cm. Nje skenar apokaliptik!

Analogjikisht mund te thuhet se termeti qe ra ne Peru ne qershor te vitit 2001 shkaktoi rritjen e nivelit te ujrave deri ne 2 metra ne zonen Hilo.

Termeti prej 7.9 Rihter qe goditi Alasken ne 3 nentor 2002 shkaktoi thyerjen e pllakes Denali me rreth 300 km, nje pllake qe kishte nje gjatesi totale prej rreth 700 km. Ajo qe na habit eshte fakti se nje thyerje e tille beri qe te zhvendoseshin dy krahe te pllakes me rreth 10-15 metra.

Termeti Bhuj ne Indi, i dates 26 janar 2001, ne shkretetiren ne veri te epiqendres shkaktoi fenomenin e lengezimit dhe dolen ne siperfaqe lumenj dhe rrjedha ujore te cilat kishin qene te zhytura per shume vite. Fenomene te ngjashme jane verifikuar edhe ne raste te tjera.

Cila eshte forca shkaterruese e ketyre fenomeneve? Kemi vene re se zhvendosjet ne zonat qe kane pesuar carje vjen si pasoje e grumbullimit te energjise ne shkembinjte perberes, e cila kur arrin nje nivel te caktuar, clirohet ne formen e valeve sizmike. Po perse ky fenomen eshte ne rritje? Eshte pikerisht kjo ceshtja qe shkencetaret duhet te perpiqen te sqarojne si dhe shume aspekte te teorive aktualiste qe nuk marrin fare parasysh te dhenat qe kemi ne dispozicion.

Civilizimi human ka mbijetuar mjaftueshem gjate qe te arrije te kuptoje se teorite e pastra aktualiste nuk jane te mjaftueshme per te shpjeguar evolucionin e historise gjeologjike te planetit. Mund te ndodhin fenomene te papritura shkaterrimtareqe ndryshojne peizazhin duke na paraqitur nje rimodelim qe deri para pak kohesh ka qene i paimagjinueshem per syte e shkencetareve te kesaj disipline. Te gjitha keto vlejne per nje reflektim te kujdesshem mbi fenomenin qe kemi perpara dhe mbi gjykimin qe mund te ne coje ne adoptimin e metodave shkencore te vlefshme per te kuptuar evolucionin e ardhshem.

Zbulimet e fundit rreth perqendrimit te gazit dhe mbi percueshmerine elektrike te ujerave ne zonat epiqendrike perpara lekundjes sizmike, kane ndezur shpresen se do te mund te parashikohen termetet edhe pse aktualisht studimi i parashikimeve bazohet ne analizat historike te te dhenave te disponueshme dhe mbi parashikimet relative te akumulimit te energjise qe mund te shkaktoje veprimtarine sizmike.

Per shembull, nese llogaritet se duhen 30 vjet per t’u grumbulluar energjia qe shkakton lekundjen sizmike ne zonen e marre ne studim, atehere ne ekuiliber edhe me kushtet e tjera parashikohet qe ne 30 vitet e ardhshme do te kete nje termet sipas intensitetit dhe magnitudes se parashikuar. Por ky parashikim nuk thote se kur do te ndodhe. Kjo eshte pikerisht ajo qe kane bere shkencetaret per te famshmin Big One qe duhet te ndodhe ne disa zona te ndryshme te Kalifornise gjate 20 viteve te ardhshme.

Ne tetor te vitit 2001 Komisioni per Rreziqet e Medha i qeverise Japoneze u ribashkua per te perpiluar planin e emergjences per termetet e 30 viteve te ardhshme. Rezultati ishte qe per 20-30 vitet e ardhshme sizmologet japoneze parashikonin nje rritje te aktivitetit sizmik ne zonat bregdetare si ato perendimore ashtu edhe ato lindore, me lekundje me magnitude mbi 8 Rihter dhe me pasoja shkaterruese per termetet me epiqender ne Oqeanin Paqesor. Kjo tregon se shkencetaret japoneze kishin nuhatur dicka. Por cfare? Mos ishte nje prej tyre edhe tsunami i marsit te vitit 2011???

Cfare informacionesh disponojne shkencetaret per aktivitetin sizmik, qe mund te jene aq alarmuese per te ardhmen dhe per kete arsye duhet te jene konfidenciale dhe jo publike?

Dyshimi qe mund te shprehet eshte qe planeti yne, ne nje te ardhme te afert mund te pesoje ndryshime te medha te cilat nuk parashikojne vetem klimen dhe oqeanet por edhe strukturen e fushes se tij magnetike, me pasoja qe nuk dihen dhe jane veshtire te parashikohen.

Per te pasur nje ide per ndryshimet e medha qe na presin, mjafton te mendojme se analizat kimike te kampioneve te magmes se leshuar nga shperthimi i vullkanit Etna ne vitin 2001 kane treguar pranine e nje minerali qe nuk ishte present ne siperfaqen tokesore prej me shume se 15 000 vitesh.

Jehonat e profecive te lashta rreth fundit te botes rikthehen ne kete periudhe pas 2 mije vjecare duke na sjelle ne kujtese frikera te lashta qe jane perjetuar edhe me pare, por qe mund te kene edhe nje baze sepse kujtesa historike eshte themeluar mbi fakte reale qe me kalimin e mijera viteve kthehen ne mite apo legjenda.
(Info Albania)

i nderuar do tju thoja dicka rreth titullit te ketij postimi .

shkencetaret nuk kane cfare te thone ata heshtin sepse nuk kane njohuri me teper rreth ketij fenomeni . si pretendon te dish per proceset e brendeshme te tokes kur pika me e thelle ku ka arrit njeriu ta exploroje token eshte 15 km ne minierat e arit ne Afrikene Jugut !? aty keni paraqitur skemen e struktures se tokes qe ne fakt eshte imagjinare !

askush nuk eshte i sigurte se eshte e vertete ajo lloj strukture e tokes , pasi eshte nje pjese e paexploruar vecse duke u bazuar ne valet terthore dhe ne menyren se si reagojne dhe si perthyhen ato ne shtresat e ndryshme te tokes eshte bere nje strukturim skematik i tille i tokes ! prandaj mbetet nje enigme e madhe edhe procesi i termeteve .

le te ndodhin termetet , toka ka nje cikel te vetin , ka qene me e vogel zmadhohet perdite pllakat levizin ne menyre konverguese apo diverguese edhe toka eshte si nje organizem eshte e gjalle ka proceset e veta ! termetet kane ndodhur gjithmone edhe me pare ! pse sot jane me te shpeshta ?

jo ato nuk jane te shpeshta jane aq sa i duhet tokes per te pas nje vazhdimsi te rregullt te peroceseve te saja "jetesore ". problemi qendron ne faktin se ne (njerzimi ) po shtohemi dhe ne jemi ata qe kemi shkuar tek termetet .nese shembet nje shtepi dhe ajo ka nje banor brenda demet jetsore jane te vogla , por nese shtepia eshte plot (demet jan kolosale ).

ne prill te vitit 1979 pati rene nje termet me epiqender ne KOTORR , ne zonat veriperendimore te shkodres dhe ate perendimore (Velipoje ) shkaterroi disa fshatra i rrenoi krejt ! demet ishin te medha si ne njerez edhe ne banesa , qeveria e asaj kohe i zhvendosi fshatrat nga zonat ku ishin dhe ndertoi fshatra te rinj dhe larg rrezikut !

po nese ai termet do ndodhte ne ditet e sotme (larg qofte ) do bente me shume buje se ka me shume popullsi ! sa me shume deme ne njerez aq me shume na duket neve se bien termete dhe na duket sikur ska patur me pare kaq shume termete ! pra PROBLEMIN E KEMI NE , NUK E KA TOKA AJO ESHTE NE RREGULL PO BEN ATO PROCESET E VETA ! SHPRESOJ TE JEMI KUPTUAR !
RESPEKTE !!

Qellimi i ketij postimi ishte i thjeshte i nderuar Elson. Eshte shume e vertete ajo qe ju thoni qe ne shumicen e rasteve shkenca eshte edhe e supozuar, dihet qe shtresat e tokes nuk jane eksploruar teresisht por ama nuk mundet ta mohojme qe fenomenet thelbesore sic eshte edhe veprimtaria sizmiologjike tashme njihen deri ne nje fare pike.
Sic e kemi vene re te gjithe termetet e shpeshta jane bere nje gje e zakonshme po pergjigjien perse nuk mundet ose nuk do ta jape njeri. Kjo pra eshte heshtja e shkenctareve. Ose duan te heshin perballe aktivitetit sizmiologjik ose nuk dine rreth planetit tone aq sa ne na kane mesuar te pretendojme se dime per Token.