Syri, ajo zemër që vështron dhe na njeh me botën përreth

Ndoshta për këto arsye, personazhet femërore të Dantes dhe Petrarkës e mbajnë vështrimin përtokë, jo vetëm prej turpit ose vetëpërmbajtjes, por për mos t‘u depërtuar prej asaj që vjen nga syri i tjetërkujt, duke ruajtur kështu një tjetër lloj virgjërie. Të parit nuk është konsideruar gjithmonë si një lloj akti trupor dhe as si një marrëdhënie fizike që mungon në një fenomen të tillë.

Madje, syri na drejton dhe është kryesori në të gjitha format e tjera të perceptimit. Në ditët tona, më shumë se një domosdoshmëri, të parit është bërë një veprim, veprimi ynë i parë: kurrë nuk është parë kaq shumë dhe asnjëherë nuk ka qenë kaq i fortë iluzioni që nuk ekziston më asnjë mister, asgjë e padukshme. Kur kemi imazhin, nuk kemi objektin.

Është diçka që filozofia stoike e njihte me përsosmëri, edhe pse pretendonte se objekti ose personi, momentalisht ishin larguar nga njëri-tjetri. Por sot, përkundrazi, gjërat duken se po zhduken edhe më shumë dhe imazhi po bëhet objekt, objekt zanati dhe tregtie. Dhe është e vështirë të thuhet që të parit konsumon syrin. Por është e mundur që të konsumojë ndjenjat. Emocionet tona përballë imazheve, totalisht jokalimtare dhe të pakontrollueshme, ashtu siç krijojmë opinionet brenda një çasti dhe më pas i lëmë të zveniten, ndizen dhe digjen në një çast. Imazhet kanë filluar të zhvillohen si një lloj ritmi viziv, një sfond ritmik, ose më mirë të themi një zhurmë vizive në sfond, duke ndjekur fatin që pati muzika dhe dëgjimi në përgjithësi. Të shohësh është një veprim.

Ka veprime të mira por edhe të këqija. Çfarë mund të jetë një shikim i "mirë"? Po një i "keq"? Nuk mund të gjykojmë duke menduar se varet nga objekti që po vështrohet; e turpshmja ndoshta nuk mund të ekzistojë, nuk ka asgjë të prapët, asgjë që mund t‘i "kundërvihet" syrit tonë. Por e mira ose e keqja varet nga ne, nga mënyra jonë e të parit, e cila mbetet sekrete, një çështje tërësisht private.

Ndryshe nga të gjitha veprimet tona, për të parit nuk kemi se si të bëjmë pyetje të tilla si (veç një okulisti, i cili gjithsesi nuk e shëron qenien, por gjykon në terma mjekësorë): si është syri i tij? Si e ka të parin ai? Për të krijuar një ndjenjë të shikimit, nuk ka mënyra për t‘u mësuar, as prova për të kaluar dhe as këshilla për të ndjekur. Është një ndjenjë që nuk e kontrollon dot (të paktën pa mbyllur sytë), një zemër që shikon, që na çliron, ndoshta jo ne, por të paktën imazhet që syri ynë percepton.

Në veprën e tij "Simbole të shkencës së shenjtë", Rene Guenon i ka dedikuar syrit një paragraf në kapitullin që flet për simbolikën e zemrës. Një nga simbolet e zakonshme të krishterimit është trekëndëshi në të cilin është shkruar "Tetragrami hebraik", një lloj "syri i tretë", as i djathtë dhe as i majtë, një sy qendror si ai i Shivës, as diellor dhe as hënor, që i korrespondon zjarrit, shikimi i të cilit kthen gjithçka në hi, sepse shpreh të tashmen pa dimensione, pra të njëkohshmen, dhe kështu shkatërron çdo manifestim. Syri është simboli i esencës së diturisë hyjnore. Për shembull, syri i vetëm i një ciklopi tregon një fenomen mbinjerëzor.
Mbinjerëzor është edhe Argo, Argo Panoptes, një gjigand që sipas disa miteve kishte vetëm një sy të vetëm, të madh. Sipas disa të tjerëve ai kishte katër, dy para dhe dy mbrapa. Të tjerë thonë se kishte njëqind sy, të shpërndarë në të gjithë trupin, të cilët nuk mbylleshin kurrë të gjithë së bashku për të qenë sa më shumë vigjilent. Syri njerëzor është një simbol universal njohurish. Hapja e syve korrespondon me pasurimin e njohurive.

Por mbi të gjitha syri e ka ngacmuar imagjinatën tonë për formën e tij vezore dhe për mënyrën e të vepruarit, hapur/mbyllur, prej të cilit mund të futet dhe mund të dalë diçka. Syri, si fjalë, përdoret edhe për të shpjeguar ose përshkruar fenomene të tjera. Veç, si organ i të parit, e përdorim edhe për të emëruar "syrin magjik", vrimën që ndodhet në dyert e shtëpive tona, ose në arkitekturë. Po ashtu sy mund të quajmë edhe shenjat vezore në bishtin e një palloi. Sy është edhe qendra në kokën e lules margarita ose lules së diellit. Syri u bë dhe obsesioni i Xhorxh Bataille.

Në veprën e tij "Kritika e syrit" ai shkruan: "E përfytyroja syrin në majë të kokës, si një vullkan i tmerrshëm në shpërthim e sipër. Tashmë syri është pa dyshim simboli i Diellit të magjishëm, dhe ajo që unë imagjinoja në majë të kokës sime ishte domosdoshmërisht flakërues. Unë nuk ekzistoja për të menduar seriozisht për mundësinë që ky sy i jashtëzakonshëm do të përfundonte së ekzistuari në murin kockor të kokës sonë. Mendoja se, domosdoshmërisht pas një kohe të gjatë servilizmi, qeniet njerëzore do të kishin një sy special për Diellin. Nuk isha i çmendur, por pa dyshim i jepja rëndësi nevojës për të dalë një herë, në një mënyrë ose tjetrën, nga limitet e eksperiencës sonë njerëzore". I mirë apo i keq, cila do qoftë ndjenja e këndvështrimit të tij, syri është gjithmonë subjekt shqetësimesh të forta dhe gjithsesi dhuron emocione të ndryshme.

Ai shkruan se nuk ka asgjë më mbresëlënëse se syri, asgjë më tërheqëse në trupin e njeriut ose të kafshëve. Nga ana tjetër, tundimi ekstrem shkon në limitet e tmerrit, dhe ndoshta kjo është ajo që frymëzoi Salvador Dalin dhe Luis Bunuel në filmin "Chien andalou" ku një brisk kërcënon syrin e një gruaje të re dhe tërheqëse nën shikimin e një burri, i cili mban në dorë një lugë kafeje dhe papritur i lind dëshira për të marrë një sy të sajin.

Kjo është një dëshirë disi e pazakontë për një perëndimor, kultura e të cilit ia ndalon të hajë sytë (sytë e buajve, qengjave ose derrave). Sipas Robert Luis Stivenson, kjo është një "pangopësi kanibale". Askush nga ne nuk do të kafshonte një sy. Ka nga ata që nuk i japin shumë rëndësi syrit dhe funksionit të tij, duke preferuar të dëgjojnë. Ishte pikërisht rasti i Stivenson në diskutimin e tij të fundit letrar, kur miku i tij Henri Xhejms u ankua se nuk shihte asgjë në romanin "Katriona", duke i thënë: "Kam përshtypjen se gjendem në praninë e disa zërave në errësirë, zëra të veçantë sa pak që mund të shoh".

Dhe Stivenson i përgjigjet: "Dëgjo njerëzit të flasin dhe të veprojnë, ky është tregimi. Dy objektivat e mi mund të përshkruhen kështu: 1. Luftë mbiemrave dhe 2. Vdekje nervit pamor". Sipas Stivensonit "letërsia shkruhet për dy arsye: një lloj veshi i brendshëm, për të dëgjuar edhe meloditë më të heshtura dhe syri që drejton lapsin dhe deshifron frazën e shkruar.

Por veç vështrimit dashamirës është edhe ai dashakeqës. Pamja negative e vështrimit përçmues, me mendime të këqija, syri i keq, është akoma shumë i "gjallë" në kulturën mesdhetare. Kemi sy të këqij si për shembull ato të grave të moshuara, por edhe të nepërkave ose të grekëve.

Dhe tepër të ndjeshëm ndaj syrit të keq janë fëmijët, lehonat, qumështi, gruri por edhe kuajt, qentë, kafshët shtëpiake në përgjithësi, sepse syri i keq mund t‘i vrasë kafshët. Si të mbrohemi nga syri i keq: me vellot që fshehin shikimin, hekur të kuq, kripë, brirë, gjysmë hëna, patkonj kuajsh etj. Ndërsa veç pozicionimit në trup dhe nga këndvështrimi si shqisë, syri, simboli i tij, vetë fjala përdoret në shprehje nga më të ndryshmet.

Nga Gazeta Shqip