Demonët

DEMONËT SI IMAZHE KUPTIMFORMUESE MIDIS

4. 1 Tabusë dhe së lejueshmes

4. 2 Midis morales dhe shthurjes

4. 3 Kohës dhe hapsirës

4. 5 Jetës dhe vdekjes

4. 6 Relativizmi i koncepteve të jetës dhe vdekjes

4. 7 Midis së mirës dhe së keqes

4. 1 Tabusë dhe së lejueshmes

Ndër shumë popullsi primitive, në mbarë botën, emri i një njeriu është pjesë e vetes. Mendohet se ashtu sikundër mund të lidhet magjia për ta dëmtuar dikë duke marrë disa fije flokësh ose copa të thonjve të tij, po ashtu mund t’i bëhet edhe një e keqe duke përdorur emrin e tij. Prandaj emri është diçka që duhet të ruhet me kujdes. Kështu shpjegohet emri tabu nga autoritetet në këtë fushë. Tabuja[1] është diçka e zakonshme në Ballkan[2]. Çdo tabu duhej të ishte një ndalesë ku shoqëria gjente një interes të caktuar.

Orët, figura në mitologjinë e Shqipërisë Veriore, kryesisht në Veri të lumit Drin.Orët e maleve kanë qenë një lloj zanash që thirreshin me emra përkëdhelës si “Qofshin të Bardha”, “Ato të mirat”, “Ato të lumturat”, pa ua përmendur emrin. Kjo figurë popullore femër është e barasvlershme me fatitet e Shqipërisë Jugore. Baroni Franc Nopça e lidh këtë term me Oreadat, nimfat e maleve, të lashtësisë greke. Çdo njeri ka orën e vet mbrojtëse. Madje edhe kuajt, pulat, pëllumbat, dhitë e shkëmbit, burimet dhe thesaret mund të kenë orët e tyre mbrojtëse. Kur lind fëmija, orët mblidhen natën rreth një zjarri të madh dhe vendosin çfarë vetish t’i japin. Ky kuvend i rreth 300 orëve drejtohet nga një orë jashtëzakonisht e bukur, e cila qëndron para tyre në një shkëmb të lartë. Sytë e saj janë si xhevahirë plot shkeqim dhe shprehja e fytyrës i ndryshon sipas shkallës së fatit që do t’i blatohet fëmijës. Nëse ndaj personit ora lëshon ndonjë piskamë, fijet e fatit të tij do të priten, ai do të jetë orëprerë. Orët e njerëzve trima janë të bardha, fatebardha, që i ndihin e i mësojnë mjeshtërinë si të shërojnë të tjerët, kurse ato të frikacakëve janë të zeza, fatezeza. Ja si Kuteli i përshkruan orët: “Zbardh dritë, errët natë. Orët s’e ndalin hapin veçse për të pirë ujë krojeve, veçse për të mbledhur lule lugjeve. Natën tjetër i ze në fushë të Jutbinës. Aty, në mes të fushës, qënkej një blir i madh me degë shumë, të hapura rreth e rrotull. Zanat qëndrojnë ta kalojnë natën nën këtë blir, në dritën e hënës. Dy pushojnë e qetohen, njëra rri buzë kroit: mendohet, vigjëllon”[3].

Kur një person bën mëkat ose kryen ndonjë veprim të lig, ora e tij kthehet e zezë. Ka edhe orë të verdha. Mirëpo, ndryshe nga zanat ndrikulla, orët janë vdektare dhe vdekja e tyre mund të sjellë vdekjen e atyre që kanë në ngarkim.

Orët, emrat e vërtetë të të cilave janë tabu dhe mund të shfaqen në trajta të ndryshme, për shembull si kuaj ose si gjarpërinj, etj. Ato mund të jetojnë edhe në strehet e çatisë së shtëpisë të atij që kanë në ngarkim. Për këtë, arsye, fëmijët qortohen që të mos e bëjnë ujët e hollë afër shtëpisë, në mënyrë që orët të mos bezdisen. Kur pulat kakarisin e bëjnë potere natën në oborrin e shtëpisë, për to thuhet se kanë parë orën. Ka qenë zakon që të zotët e shtëpisë të kolliteshin kur kalonin nëpër oborr, me qëllim që orët ta merrnin vesh se ai ndodhet aty.

Në mitologjinë shqiptare ka ekzistuar përfytyrimi për disa krijesa femërore që janë quajtur zana. Aty ku është ruajtur kulti i zanës, njerëzit nuk e zënë në gojë emrin e saj duke e quajtur mëkat një gjë të tillë. Kështu, për ta emërtuar e për ta përmendur ata përdorin eufemizma si: Shtojzovallet, Të Lumet, Fatmirat, Të Bardhat, etj. Ato nuk mund të shihen prej kujtdo dhe ndonjëherë godasin njerëzit në mënyrë misterioze. Sipas këtij përfytyrimi, këto qenie mitike i gjejmë të përshkruara edhe në veprën e Kutelit me emrin Të Bardhat: “Asaj kohe, kur flisnin dallandyshet edhe kocomonjtë, kur Të Bardhat rrëmbenin njerëz dhe i shpinin në male me gurë edhe kur kuajt kishin krahë edhe fluturonin si shpesëri, të shumta ishin botët e Theofilit./.../

Në pranverë, kur çelte molla e qershia mbushej fshati rëngë me Të Bardha, që loznin valle, natën me hënë, aty nër kopshte të lulëzuar”[4].

“Orët përgjithësisht janë pa formë e të padukshme, janë diçka si ajër, mjegull, frymë, qenie shpirtërore, por në përrallat popullore ato paraqiten edhe si gjarpër, si një vajzë e vogël e bukur”[5].

Në ciklin e poezisë epike Muji e Halili, dy ora të mira i rrijnë te kryet Mujit të plagosur. Ato ia mbulojnë plagët me gjarpërinj dhe e rrethojnë me kafshë të egra, në mënyrë që shpirti të mos i largohet nga trupi i plagosur rëndë. Në Shqipërninë e Mesme mendohej se orët ndodheshin kudo dhe mund të përgjonin bekimet e mallkimet e njerëzve, të cilat ato shpejtonin t’i përmbushnin. Në Shqipëri ka shumë shprehje të tjera të zakonshme me orë.

Në këtë cikël Ora trajtohet si një figurë mbinjerëzore dhe quhet një: “totem” ku prekja, prishja e qetësisë së tyre apo zënia në gojë e emrave të tyre ishte një “tabu”, me këtë term janë quajtur dhe quhen edhe sot e kësaj dite. Sipas Freudit: “Totemi zakonisht është një kafshë, e padëmshme, ose e rrezikshme dhe e frikshme, rradhëherë një bimë ose një forcë e natyrës (shiu, ujë). Totemi shprehet ai, është engjëll mbrojtës dhe ndihmëse (të tilla janë edhe Zanat në Eposin e kreshnikëve) e anëtarëve. Anëtarët e totemit kanë detyrën e shenjtë që të mos e vrasin totemin e tyre dhe të mos ushqehen me mishin e tij”[6].

Shtojzovallet zakonisht janë të padukshme dhe mund të shihen nga qeniet njerëzore vetëm kur ato hapin perden e padukshme para syve të tyre. Ato janë krijesa të vogla, meshkuj e femra dhe kanë bukuri të jashtëzakonshme. Ka raste kur ndërmjet krijesave njerëzore dhe shtojzovalleve bëhen martesa, por vajza shtojzovalle mund të kapet e të mbahet nga burri vetëm në qoftë se ky i jep asaj rrobat e veta për t’i veshur.

Shtojzovallet edhe këto janë figura në mitologjinë e Shqipërisë Veriore.

Shtojzavallet duan këngë e valle, rrinë zakonisht në bjeshkë dhe në pyjet e dendura dhe quhen edhe shtozote. Fjala shtojzovallja, që vjen nga shtoj, zot dhe valle, dmth. ‘Zoti ua shtoftë vallën’, e që haset ndryshe shtojzorreshtat, ‘Zoti ua shtoftë rreshtat’, është pa dyshim një eufemizëm për ndonjë fjalë tabu më të hershme, ndoshta për zana, me të cilat duket se shtojzovallet kanë shumë gjëra të përbashkta. Këto krijesa të bukura me fuqi të mbinatyrshme jetojnë në pyje të dendura e në kullota bjeshkësh, ku e kalojnë kohën me këngë e me valle. Ato janë në gjendje të qëndrojnë pezull në ajër dhe, natën, tjerrin fillin e jetës së njeriut.

Zanat, që në Shqipërinë Jugore hasen në trajtën zërat, janë shtojzovallet e malit të letërsisë gojore shqiptare, të ngjashme me vila-t[7] e sllavëve të jugut. Ato jetojnë afër gurrash e përrenjsh në alpet e Shqipërisë Veriore e të Kosovës, ku çdo mal thuhet se ka zanën e vet. Ato përfytyrohen si vasha të bukura, muza të maleve, që këndojnë, mbledhin lule dhe lahen çupllak në gurrat alpine.

Lugetërit ngrihen nga varri çdo natë, përveç të shtunës, shkojnë te shtëpitë e të afërmve dhe të të njohurve, u thyejnë xhamat e dritareve, u përdhunojnë gratë. Si fantazma, ato janë të pamposhtshme dhe nuk mund të vriten gjatë kuturisjeve të tyre natën, mirëpo, nëse kapen brenda varrit, mund të digjen për vdekje[8]. Lugetërit hahen me hënën dhe mundohen ta rrëmbejnë ose ta gëlltitin.

”Kukudhi, figurë e besimeve popullore, e përfytyruar si njeri, i cili në ngjallje të tij është shumë i keq dhe pas vdekjes ngrihet natën nga varri e tremb njerëzit”[9].

Aktiviteti intuitiv do të konsistontë kështu në këtë funksion dyfish bashkërenditës të hapësirësisë dhe të kohësisë[10].

“I madhi i dreqit ish katallan i zi si pisa, me sy të kuq si kullumbria, me brirë të përdredhur, me buzë si dy petulla...Rrinte aty në shpellë rrethuar me maçokë e me bufë si dreq që ish-edhe ngrohej në tym”[11].

4. 2 Morales dhe shthurjes

Tregimi “Qysh e gjeti Ago Jakupi rrugën e zotit” shohim një frymë moralizuese, po të njëjtën gjë e shohim edhe tek novela “E madhe është gjëma e mëkatit”. Ndërmjet dy krijimeve, pavarësisht përafërisë si kompozim i gërshëtuar i morales dhe letrares, bien në sy menjëherë edhe nuancat:

Së pari: Tat Tanushi, heroi i novelës, është njeri i Perëndisë, si të thuash shërbëtor i zellshëm i saj, kurse Ago Jakupi, personazhi i tregimit të gjatë, tani nga fundi i jetës është vënë në kërkim të udhës për të Zoti.

Së dyti: Tat tanushi i përket besimit kristian, ndërsa Ago Jakupi atij mysliman. Prekja e rrafsheve të besimit fetar si përmasë shpirtërore, megjithë ndryshimet dhe bashkëjetesën unikale në trojet shqiptare, është një tipar i pranishëm në letrat shqipe qysh me fillesat e saj.

Së treti: Tata vuan kryerjen e mëkatit të mishit, të lashtë sa vetë gjallimi, nga tjetër, Ago Jakupi gjurmon ta mbyllë në përkorje një jetë me jo pak virtyte.

Njeriu që në gjallje kishte bërë shumë mëkate, krime, në vdekje nuk e tret dheu dhe ngjallet lugat, frikëson njerëzit, sjell fatkeqësi, dëmton pasuritë e të tjerëve. Sipas mitologjisë kur lugati fle me gruan e tij, nga ky bashkim del një fëmijë vampir që është i vetmi që ka fuqinë ta vrasë në tokë lugatin. Nëse lugatin e gjuajnë me armë, në atë vend në tokë mbeteshin disa pika gjak lugati. Me të njëjtat tipare dalin lugetërit edhe në veprën e Kutelit: “Po edhe djali i Dafes s’binte poshtë. E ruajti natë Xëmen (gruan e ngjallur lugat) kur po bisedonte me grari dhe i ra me thikë.. E pranë tij, ku kish qenë Xëmja, u gjend i zi, si gjak lugati”[12]. Ose: “Si ra e vdiq, nuk shkoi shumë e u ngjall lugat. U ngjall lugat nga malli i Dafinës. Ditën rrinte në varr me të vdekurit, natën në shtëpi te e shoqja”[13].

Te Gogoli kemi djallin i cili kishte vjedhur hënën: ”Në këtë mënyrë, posa që i paudhi e fshehu hëhën në xhep, pllakosi anembanë një terr aq i madh sa zor të gjeje rrugën për në pijetore, pa le për të dhjaku. Shtriga, kur e pa veten në terr, lëshoi një britmë. Atëherë ia behu i paudhi hipur mbi një fshesë të vogël, e kapi për dore dhe zuri t’i pëshpëriste në vesh ato gjëra që i pëshpëriten zakonisht tërë seksit femëror”[14].

4. 3 Kohës dhe hapsirës

Në prozën e këtyre shkrimtarëve, që ne kemi marrë për objekt studimi, mënyra e trajtimit të kohës është një nga komponentët më të rëndësishëm për t’u trajtuar. Koha, si nocion i vendosur në sferën letrare fiton të tjera ngjyresa artistike dhe semantike. Në ”Fjalorin estetik”, gjejmë këtë përkufizim për kohën:

”Përderisa personazhet në çdo vepër letrare janë të vendosur në një kohë të caktuar, madje vetë vepra e lidh ekzistencën e saj me një kohë të caktuar, koha paraqet një rëndësi të veçantë për estetikën dhe artin, aq më tepër që, për këtë të fundit, ajo ndërhyn edhe si mjet artistik me mundësi të mëdha për gjithfarë manovrimesh. Faktori kohë luan rol edhe në ruajtjen edhe transformimin e veprës”[15].

Për ta përqendruar vëmendjen në prozën e Kuteli, Gogolit dhe Tugenievit, marr shkas nga ajo çka L. Matoshi ka shkruar për kohën se: ”Koha nuk është përmasë e shkrimtarit, por e lexuesit”[16].

Koha në letërsi mund të paraqitet edhe në forma të tjera, aq sa jo më kot K. Rrahmani me një formulim të gjetur mjaft mirë prej tij është shprehur se: ”Koha di të bëjë lojra të bukura”[17]. Kurse Kuteli në përfytyrimin për kohën jep këtë përshkrim: “Po kukumjaçka si është, moj nënë? Si të jetë, atje qoftë, me sytë si pufka. Del natën e sjell vdekje nëpër të mjerën shpesëri. Ditën rri në hatuj a ne Guri i lakuriqkave”[18].

Tek M. Kuteli kjo lloj forme e paraqitjes së kohës është mjaft e përdorur. Sa për ilustrim për këtë rast, do të mjaftohemi, të përmendim disa fragmente të shkëputura nga tregimi ”Gjonomadhë e Gjatollinjve”: ”i’u shti në ëndërr sikur”, ”ëndrra të ngatërruara”, ” i’u duke sikur”, ”një gjumë në humbëtirë që e shpinte në ëndrra”, ”zgjohet nga thirrma e vet nëpër ëndërr dhe”, ”një zë i zvarritur i’u bë sikur”[19].

Këta shëmbuj mjaftojnë për të thënë, se në prozën e tij Kuteli e zhyt personazhin në një hapësirë pa skaj dhe e vendos në një kohë ku ai s’është në gjendje të dallojë kufijtë mes asaj që është reale dhe asaj që s’është reale, sepse është i përfshirë në një kohë të pamatshme. Për këtë ai përdor një mjet mjaft produktiv siç është ëndrra, ku vetë ëndrra është një gjendje kur njeriu e përjeton atë që sheh në ëndërr si të ishte e vërtetë, sepse i ka humbur gjurmet e kohës. Në të njëjtën mënyrë është paraqitur koha edhe tek proza e Gogolit, duke e përdorur ëndrrën si një mjet artistik për këndvështrimin e tij të kohës që ai e sheh si lojën me të cilën ai bën ç’të dojë. Shembuj që vërtetojnë këtë gjë janë tek tregimi i tij Manteli: ”A e shihte ai këtë apo nuk e shihte? Ëndërr ishte kjo apo zgjëndërr”, ”Kur u zgjua e tëtë ngjarja e natës i’u duk si ëndërr”[20].

Sipas K. Hoxhës: ”Gogoli duke përthyer kohën dhe hapësirën përmes metaforës dhe ëndrrës së keqe të realitetit, shfaqet si një reformator i madh edhe në rrafshin europian të letërsisë. Sillni ndërmend Metamorfozën e F. Kafkës si një paralele e Hundës së Gogolit apo qoftë edhe artin e A. Kamysë dhe D. Buxatit për t’a prekur këtë ndjesi. Ndjesi, e cila të kujton parimin e enëve komunikuese”[21]. Më konkretisht në novelat e Gogolit gjen fraza të tipit: ”Këtu e pesë vjet më parë”, ”Asokohe kujtoj se”, ”O zot sa e sa kujtime”[22].

Kuteli, Gogoli dhe Turgenievi i jepin kohës një funksion mitik të palimitizuar, përgjithues dhe gati të panjohur para veprës së tyre në letërsinë shqipe, por edhe në letërsinë ruse. Moderniteti i këtij miti qëndron para së gjithash në praninë e ndryshimit, lëvizjës dhe në qëndrimin ndaj kohës, në limitet kohore që përfshijnë disa mijëravjeçarë. Te tregimet e Kuteli si: “E madhe gjëma e mëkatit, “Natë muaji maj”, “I gjalli dhe i vdekuri”, “Zbulesa e dytë e Pjetër Kulirës, “Rinë-Katërinëza” mund të ”konceptojmë një kohë shumë të gjatë dhe të gjerë, apo një hapsirë të pamatshme”[23].

Ai vetë rrëfenjte se kish parë me sytë e tij një lugat, ”aty ne Lumi. Shkrepi sa shkrepi si me zjarr, ferrë më ferrë dhe pastaj, kur e ndjenë e iu turrë qentë e Mulla Zyberit, plasi si një pllofkë shtogu, se u çorr në ferrë. Gjithë asaj nate nuk fjeti Llambi nga frika (se lugat ky, vjen e të mbyt!”[24].

Koha, shndërrohet nga një kategori objektive në subjektive: “Përzierja e realitetit me vegimet e botës subjektive- qoftë kur është fjala thjesht për ëndrra-i ngatërron rrafshet epike. Miti i Metamorfozës na ndihmon të dallojmë lidhjen e kohës relative të “periodicitetit biologjik dhe stinor” me kohën absolute të “bashkëngjitur” e cila “bashkon të vdekurit e të gjallët e të gjitha gjeneratave”[25]. Tek “E madhe gjëma e mekatit” gjejmë këtë transformim të kohëve:

“Nga çasti i shembjes ditët u bënë javë, javët u bënë muaj, muajt vjete. Dhe vjetet u mblodhë u bënë shekuj. Në kaq gjëmë kohë u ngrehnë e u shembnë kështjella, u ngritnë e ranë pushtete, ardhë e shkuan breza. As faqja e tokës dhe as shtate e ujrave nuk mbetnë të pandryshuar. Kish një dëshirë ay: vdekjen. Po vdekja që godiste të gjithë njerëzit në ditën e shënuar për secilin, e linte atë të paprekur”[26].

Te Kuteli shohim konceptin e kohës së mbyllur që shfaqet dhe në lidhjen e ngjarjeve me muajt e me stinët cikloke, që përsëriten dhe tek tregimet si: “Vjeshta e Xhelabin beut”, “Natë muaji Shënmitër”, “Natë kolozhegu”, “Natë marsi”, “Natë prilli”, “Natë qershori, “Natë vjeshte e tretë”, “Natë muaji maj”[27].

Eliade përqendrohet te dy koncepte themelore: te ai i Kohës dhe i Hapësirës, duke vënë në spikamë se: ”Për njeriun religjioz as koha as hapësira nuk janë homogjene dhe të përhershme”[28]. Çdo rrëfim mitik është rikthim në rrëfimin e Kohës, të cilën Eliade e quan ab initio. Të rrëfyerit mitik i përgjigjet shpalljes së një sekreti (fshehtësie), sepse personazhet mitikë nuk janë qenie njerëzore- ata janë perëndi ose heronj mitikë, nuk janë qenie njerëzore- ata janë perëndi ose heronj iluministë, prandaj veprimet e tyre përmbajnë sakramente, të cilat nuk do të mund t’i njihte po të mos i ishin shpallur.

Atë që e kemi thënë më lart për konceptin e kohës dhe të hapsirës mitike, deri në një masë do t’i shkonte edhe përrallës. ”Mirëpo përralla është një formë, e cila kryesisht rrëfen ngjarje me një domethënie të konsideruar më të rëndësishme ngjarjen se sa personat, të cilët e përjetojnë”[29].

Shtojzavallet janë krijesa të bukura me fuqi të mbinatyrshme jetojnë në pyje të dendura e në kullota bjeshkësh, ku e kalojnë kohën me këngë e me valle. Ato janë në gjendje të qëndrojnë pezull në ajër dhe natën tjerrin fillin e jetës së njeriut.

Sipas Viliem Baskomin (Ëilliam Bascom) ”përrallat janë narracione të prozës, të cilat konsiderohen fiksion. Ato nuk pranohen si dogmë apo si histori edhe pse rrëfehen vetëm për zbavitje, kanë edhe funksione të tjera të rëndësishme. Ndodhia mund të vendoset në çdo kohë dhe hapsirë”[30].

4. 4 Jetës dhe vdekjes

Në Shqipëri e besojnë shumë magjinë, shprehet Edith Durham[31]. Ajo luan një rol të madh në jetën e njerëzve që jetojnë në një gjendje të përhershme, kur u duhet të mbrojnë veten nga veprimet e forcave të këqija dhe për të fituar forcat e mira. Me magji merren si burrat, ashtu edhe gratë. Magjistaren e quajnë “shtrigë”. ”Shtriga figurë e krijimeve popullore, e përfytyruar si plakë e keqe dhe e shëmtuar, që ha njerëz dhe bën magjira të liga”[32]. Kuteli shkruan kështu: ”Një ditë na vjen ngëc - ngëc, me stap në dorë, ajo shtriga e zezë, plakë-guxhamagë, gufallë, e çalë, si gjithë shtrigat e botës. Duart i ka si masha, tërë gdhenj, tërë lesh; gishtërinjtë i ka si dhëmbë sfurku me ca thonj si të dacit të egër, sytë...Jo, ta lëmë me kaq, se na del natën nga vatra, si hije, e na zë tartakuti. Kjo (e djegtë zjarri) na paskej pasur një pasqyrë të zezë që i shikonte të gjitha e dinte se ç’bëhej në botë”[33].

Gogoli e jep figurën e shtrigës dhe të djallit në këtë formë: ”Ndërkaq shtriga u ngrit aq lart sa së largu ngjante vetëm si ndonjë vurratë e zezë. Por kudo që shfaqej ajo vurratë, yjtë zhdukeshin në qiell njëri pas tjetrit, nuk shkoi shumë dhe shtriga mblodhi një shumicë prej tyre. Nga përpara vinte jo si vendas, por si i huaj: turiri i ngushtë, që i vërtitej pa pushim dhe nuhaste çdo gjë përreth, këmbët i i kishte aq të holla, nga pas i varej një bisht, bisht aq i hollë dhe aq i gjatë, mjekra prej cjapit përfund turirit, nga brirët e vegjël që i dukeshin në kokë dhe nga lëkura e zezë si ajo e ndonjë oxhakpastruesi, mund ta gjeje me mend se ai nuk ishte ndonjë i huaj, por djalli vetë, të cilit nata e fundit i kishte mbetur për t’i futur njerëzit e mirë në rrugën e mëkatit. Të nesërmen, sapo të binin kambanat e para për lutjet e mëngjesit, ao do të mblidhte bishtin nën shalë dhe do të rendte në strofkën e vet, pa kthyer kokën prapa”[34].

Sëmundjet dhe dhimbjet, që nuk shkaktohen nga një plagë, zakonisht besohet se janë pasojë e magjive që u janë bërë. Shtrigat jo vetëm shkaktojnë sëmundje me anën e magjisë, por edhe thithin gjakun e njerëzve e ua shterin jetën pak nga pak. Shtriga kur ngopet me gjak del jashtë në errësirë dhe e vjell. Një fakt të tillë e gjejmë të tregimi i Gogolit: ”Kukudhi”: ”Njërit magjistarja me pamjen e një mullari bari i qe afruar mu te dera e shtëpisë; tjetrit i kishte vjedhur shapkën ose çibukun; shumë vajzave të fshatit u kishte prerë gërshetin; të tjerave u kishte pirë nga disa kova me gjak”[35].

Po ta ndiqni nga pas pa ju diktuar, duhet të merrni ca gjak me një monedhë argjendi, ta mbështillni dhe ta mbani si hajmali. Ajo do t’ju mbrojë nga të gjitha shtrigat që pijnë gjak. Ato që ndryshojnë në paraqitjet e përbashkta janë forcat e errëta të cilave u vishen sëmundjet ose vdekja: fajtori, herë është një shtrigan, herë është shpirti i një të vdekuri, herë janë forca pak a shumë të përcaktuara ose të dalluara; ajo që mbetet e ngjashme ose mund të thuhet e njëjtë, është lidhja midis sëmundjes dhe vdekjes, nga njëra anë dhe një fuqie të padukshme, nga ana tjetër[36]. Një fakt të tillë na e jep Kuteli dhe Turgenievi në tregimet e tyre: ”Po kërkoj, i tha atë barin e magjisë. Po kështu i tha me zë të mbytur, shumë të mbytur: barin e magjisë. Unë pandenja se të vdekurit mund t’i shohësh vetëm të shtunën e të vdekurve. Të vdekurit mund t’i shohësh kur të duash, u përgjegj me zë të plotë Iliusha, i cili, siç m’u duk mua, i njihte më mirë nga të tjerët të gjitha bestytnitë e fshatit”[37].

Kuteli na jep një mjedis tipik shqiptar duke folur për ngjizjen e magjive: ”Tani, nga frika e lugatit, udha që shkon rëposh varreve është e shkretë. Vozitin vetëm qentë e shtrigat e fshatit, në orët e tmerrshme kur zien magjitë. Në hënë të re magjistricat hyjnë në varre kaluar mbi maçokë të egër e marrin dhe e eshtër të vdekuri për të mbyllur e për të çelur, për të lidhur e për të zgjidhur, për të mbërthyer e për të zbërthyer. E si mbarohet puna, dalin lugetërit me thes në kokë e ia krisin valles me daulle e zurna, sa dridhet e vdes çdo gjë e gjallë që ndodhet aty pranë”[38].

Magjia, kulti i shpirtrave ose kafshëve, adhurimi i perëndive, mitologjia, besëtytnitë e çdo lloji, duken shumë të ndërlikuara nëse do të merren veçmas, por tërësia është tejet e thjeshtë. Njeriu është e vetmja kafshë, veprimi i të cilit është i pasigurt, që ngurron dhe ecën verbërisht[39], që formëson projekte me shpresën për t’ia arritur dhe frikën për të mos arritur qëllimin. Është i vetmi që ndihet subjekt ndaj sëmundjes dhe i vetmi që di se duhet të vdesë. Të tjerat në natyrë jetojnë në një qetësi të përkryer.

Ja si shprehet Kuteli: “Me të vërtetë, gjyshja kish ca sy të fortë, të zinj, të fshehur thellë midis qepallave të gjata, si shtija, dhe strehës së vetullave: të vinte në gjumë kur të donte. Me një të shikuar e një të gogësitur! Ajo dinte të yshtura me fije fshese e koqiska kripe të hedhura në zjarr dinte; magjira nuk dinte. E as që donte të dëgjonte. Me të yshtura shëronte ata që kishin rënë më sy, ata që kishin qenë orgraisur në ndonjë strehë a në ndonjë hije arre e të tjera të kësaj dore”[40].

Xhindi si djalli kanë hyrë në mitologjinë shqiptare nga sfera e feve monotiste, zakanisht këta jetojnë në përrenj duke bërë zhurmë e potere dhe duke u rënë daulleve mbase këtë do të thotë edhe kjo pjesë e besës së Muajit që mbaron me vargun “Zira, tokë, përjashta në natë të vorrit”. Kuteli e përshkruan kështu: “Dëgjova si nëpër ëndërr mulla Sulin që tha: “Ky djalë paska ograisur një ndajnatë ne pragu i shtëpisë, se paska shkelur djalin e një xhindeshe jeshile”. Gjyshja ia preu e i tha: “Padashur, efendi, padashur. Ja, më plaçin këta të dy, se djali..”. “e di, moj motër, ia priti mulla Suli dhe e shikoi që mbi xhamet e syzeve, po xhindesha është zemëruar shumë e ngul këmbë: nuk e lëshoj, nuk e lëshoj!po të kish qenë xhindeshë e verdhë a e kuqe, bënim si bënim, ia gjenim radhën, mik pas miku, se kështu e kanë këto punë...Mirëpo xhindesha jeshile është shumë abrazhe. Të shohim se ç’do të thotë i madhi i xhindeve jeshile, se unë do ta thërres që sonte në shtëpi e do t’i flas”[41].

4. 5 Relativizmi i koncepteve të jetës dhe vdekjes

Një tjetër element mjaft prezent në krijimtarinë e Kuteli, Gogolit dhe Turgenievit është edhe vdekja. Një dukuri kjo, për të cilën kanë shkruar shumë shkrimtarë të tjerë, por tek tek këta autorë merr një përmasë tjetër për nga mënyra e të perceptuarit dhe e të përjetuarit të saj. “Problemi i kulluar letrar i finales, në realitet ka si adekuat problemin e vdekjes. Fillim-fundi dhe vdekja janë të lidhura pandarazi me mundësinë për të kuptuar realitetin jetësor si diëka të kuptimësuar. Kontradita tragjike ndërmjet pafundësisë së jetës si e tillë dhe mbarimësisë së jetës njerëzore, është veçse një dukuri e veçantë e një kontradite akoma më të thellë ndërmjet kodit gjenetik që gjendet jashtë kategorisë së jetës dhe të vdekjes dhe qenësisë individuale të organizimit”[42].

Vetë vdekja është një dukuri, prej së cilës askush prej nesh nuk mund të jetë indiferent sa herë që flitet apo shkruhet për të. Jo vetëm që shkakton tensione, frikë, dhimbje apo spastrim, katarsis ose shpëtim për disa të tjerë, por vdekja në letërsi bëhet edhe një element, që zotëron një fushë semantike mjaft të gjerë. Kjo është ajo që kam konstatuar në rrëfenjat e këtyre tre shkrimtarëve.

Të përmendësh vdekjen, për disa njerëz është sikur t’u kesh sjellë vdekjen në ato momente, sepse e shohin atë si fundi për të gjitha dhe as që mendojnë për një jetë tjetër pas saj. Ndërkohë, që për një kategori tjetër njerëzish është ndryshe, sepse sipas tyre vetë vdekja është një lindje e një jetë tjetër, që ne ende nuk mund të pretendojmë se e njohim, por thjesht e parashikojmë përmes fantazisë dhe imagjinatës apo “dëshmive” se si ajo mund të jetë, por pa hedhur pyetjen, nëse ka apo jo një jetë tjetër pas vdekjes fizike.

Misteri i pazakontë kutelian si artthënie, në një farë mënyrë, e gjen shpjegimin në sugjerimin e I. Calvinos, kut thotë: “Në universin e pafund të letërsisë hapen gjithnjë rrugë të reja për t’u zbuluar, shumë të reja ose shumë të vjetra, stile dhe forma që mund të ndryshojnë imazhin tonë të botës”[43].

Nëpër këto valë idesh noton proza e këtyre tre shkrimtarëve, për të cilët po flasim.

Një raport të ngushtë me vdekjen e gjejmë edhe në prozën e tyre, vetëm se mënyra e paraqitjes dhe e konceptimit të saj është e ndryshme. Tek të tre vdekjet janë shumë të pranishme në tërësinë e syzheut artistik, por në forma, variante dhe natyra të ndryshme.

Kujtojmë, që në rrëfenjat e këtyre tre shkrimtarëve vdekjet e personazheve janë të njëpasnjëshme dhe gjurmët e saj janë mjaft të thella dhe që rezultojnë të tilla për një kohë të gjatë në vazhdimin e linjës artistike të syzheut dhe të vetë botëkuptimit ideor dhe përmbajtësor të të gjithë mesazhit, që vepra jep në tërësi.

Përmendim Gogolin kur shkruan se: “si kishte vdekur e bija ajo”, ”se vdekja e të atit e kishte bërë atë që të”, “dhe më pas ai vdiq”, “më pas të vdekurën e shpunë në kishë”, “ja kështu, sepse ka vdekur”, “Ka katër ditë që është varrosur dhe”, “e më në fund dha shpirt”, në tregimin “Kukudhi”[44].

Të tregimi i tij ”Vdekja”, Turgenievi e përshkruan kështu: “Vdekja e të ndjerit Maksim më bëri të mendohem thellë. Sa e çuditëshme është vdekja e fshatarit rus! Qëndrimi i tij përballë vdekjës nuk mund të quhet as indiferencë, as mungesë ndjenje. Aty vdes sikur të përmbushte ndonjë ritual: i qetë edhe i thjeshtë”[45].

Njëkohësisht edhe tek Kuteli vdekjet janë mjaft të pranishme në tekst. Sipas mitologjisë shqiptare, të vdekurit nuk janë inaktivë, ata hanin, pinin, dëgjonin, prandaj për ta tregohej kujdes si psh: u çohej ushqim në varre jo vetëm në përvjetorë po edhe në festa të ndryshme. Kështu te tregimi “Lugetërit e fshatit tonë” kur vapin varrin e Zef Kanxhallozit, e gjejnë atë këmbë mbi këmbë duke pirë duhan. Po të kujtojmë të njëjtën tablo te Eposi i Kreshnikëve, kur Mujit pasi i hapin varrin gjendet këmbëkryq duke pirë duhan, do të bindeshim se këto elemente mitike që gjenden në veprën e Kutelit, origjinën e kanë nga folklori, të cilin autori jo vetëm e kishte për zemër, por edhe i kishte kushtuar një pjesë të madhe të kohës e veprimtarisë së tij[46].

Kujtojmë tregimin “Vjeshta e Xhelabin Beut” kur ai shkruan: “Sa më shumë zgjaste lufta aq më shumë kishte të vrarë, sepse burrat hidheshin si të verbër në krahët e vdekjes”, “ai kishte vdekur për punë xhelepi dhe dyfeku se”/.../

“atje kish varreza, shumë të vdekurve, se fshatarët e kishin zakon të vdisnin me shumicë, më fort se fëmijët”[47].

Gjithashtu, edhe kur ai shkruan: “I ati vdiq dhe e la jetim me katër motra, që duheshin pajosur e martuar”,/.../ “aty pranë kishte të vrarë, kush të përmbysur, kush i shtrirë përdhe, kush mbledhur kutullaç, i kish zënë vdekja e më pas”, “U vranë, u vranë”,/.../ “dhe vdiq ashtu si vdes e gjithë bota: u shtri në rrogoz, në mulli, shkoi të bluajë në botën tjetër”,/.../ “dhe vdiq nga frika”[48].

Teksti na tregon, se vdekjet janë të shpeshta në prozën e këtyre tre shkrimtarëve, aq sa edhe kritika e ka dalluar këtë element të rëndësishëm e me shumë peshë në prozën e tyre, sa shpeshherë ky element është bërë edhe objekt studimesh apo analizash të thella.

Një ndër ta është A. Uçi i cili është shprehur se: “Shumë tregime të Kutelit mbarojnë me vdekje të natyrshme të heronjve, por në to s’ka dëshpërim, pesimizëm, sepse vdekja konsiderohet prej tyre si një ngjarje e natyrshme e kësaj botë”[49].

Dy personazhet e tregimit “I vdekuri dhe i gjalli”, për të vdekurin që i bën vizitë mikut në botën e të gjallëve dhe për të gjallin që ia kthen vizitën mikut në botën e të vdekurve. Përmenda episodin kur ky i dyti, pas vizitës disadititëshe te miku i vdekur, kthehet në botën e tij dhe nuk gjen asgjë nga sa kish lënë, mbasi në këtë botë ndërkohë kishin kaluar shekuj. Këtë ia pati sqaruar edhe miku i botës tjetër, tek i pati thënë: “Këtu koha rrjedh shpejt se jemi të lumtur, atje ngadalë se jini të mjerë”, por ai nuk e pati besuar”, shprehet A. Plasari[50]. Kjo është pjesërisht e vërtetë, sepse ne vërejmë edhe nga shembujt më lart, se personazhet e Kutelit e pranojnë vdekjen si të natyrshme, madje edhe si një shpagim, që njeriu duhet të paguajë për vendin ku ka jetuar, por s’mund të themi se s’ka dëshpërim. Ata thjesht i fortëson vdekja e të afërmëve për të qënë të përgatitur se si duhet t’a përballojnë jetën e tyre. Ndoshta, kjo vjen edhe si fryt i temperamentit të fortë të shoqërisë shqiptare. “Njeriu vdes gjithmonë për diçka ose për dikë, pasi vetëm vdekja n’a i plotëson kushtet e dëshmisë, por roli i të vdekurit i takon vetëm shkrimtarit” thotë A. Plasari[51].

Shembulli më i mirë për këtë janë raportet, që personazhet e Kutelit vendosin me vdekjen kur thonë se: “Helbete njerëz jemi e vjen dita që edhe vdesim se vdekjen e kemi borxh, po buka është bukë”, “Ata s’e kishin vënë kurrë vdekjen në kandar, s’i qenë drojtur kurrë asaj”[52].

Megjithatë, vdekja në rrëfenjat e Gogolit paraqitet me ngarkesa më të forta emocionale dhe me një figurativitet më të lartë. Kjo ide që unë po hedh, vjen si pasojë e disa frazave në prozën e tij, të cilat mua më janë dukur mjaft pikante dhe simbolike, që e argumentojnë fuqishëm mendimin tim. Në këtë kontekst kam parasysh këtu frazat si: “Si peshk që i ngulin pirunin”, “Një shtëpi guri me dy kate, shtëpia ku jeton edhe vetë zotëria, zotëria flokëverdhë me sy të kaltër”, “Një qiri i tretur mbi parmakun e një kafeneje me kafe të zëzë”[53]. Fraza këto, të shkëputura nga novela të ndryshme, që tregojnë se vdekja për personazhet e Gogolit (kur themi personazhet e Gogolit kemi parasysh vetë Gogolin) përballë vdekjes kanë më tepër indinjatë, zhgënjim nga bota që i rrethon dhe ndjenja e tyre është më e hidhur krahasuar me atë që shfaqin personazhet e Kutelit në rrëfenjat e tij.

Vdekja tek novelat e Kutelit pritet nga personazhet si pjesë e jetës, pavarësisht dhimbjes që ajo shkakton, kurse tek Gogoli dhe Turgenievi vdekja merr konture më të forta dhe më goditëse për personazhet, e cila bën që edhe lexuesi të pritet t’a përjetojë në të njëjtën mënyrë si ata. “Ndërtimi linear i kulturës e bën problemin e vdekjes njërin prej dominanteve në sistenim e kulturës. Vetëdija religjioze është rruga e kapërcimit të vdekjes “vdekja vdekjen korrigjon”[54].

Shembujt e shkëputura më lart nga proza e Gogolit shfaqin mjaft qartë pikvështrimin, që Gogoli ka për pasvdekjen, sepse prej tyre del hapur ideja, se pasi njeriu vdes shkon në qiellin e kaltër aty ku është edhe shtëpia e vetë zotit, pranë të cilit qëndrojnë të gjithë të deceit. Vdekje, e cila është e zëzë dhe e hidhur njësoj si fakeja.

Kurse Turgenievi në lidhje me vdekjën shprehet kështu: “Mjerisht duhet të shtoj se atij viti vdiq Paveli”, “Po shpinin një të vdekur në varr”, “Kam vënë re ngahera,-vazhdoi karrocjeri,-se është shënjë e keqe kur takon në rrugë një të vdekur”, “Sapo që i vdekuri shkoi më tutje dhe turma hyri përsëri në rrugë, gruaja ja krisi përsëri atij vajtimi që ta bënte zëmrën copë”, “Vdekja merr vetë me dorën e saj atë që i takon”, “Pas tri ditë vdiq”, “Më von, pas vdekjës të së zonjës, që s’dihet se qysh ndodhi”, “Edhe Gornostajev Pantelei vdiq. Të gjithë vdiqnë, të gjithë!”, “Fshatari ka vdekur tani, po në këmbë të tij është djali i madh”, “Tani na erdhi çasti i vdekjes”[55].

Për një vetëdije të tillë, vdekja bëhet “zgjidhje e të gjitha enigmave” dhe “zgjidhje e të gjitha hallkave”[56].

Kur është fjala për vdekjen në letërsi është me vënd të kujtojmë A. Plasarin, i cili thotë se: “Mungesa më e madhe është “mungesa”, domethënë vdekja. Shkak dhe pasojë, thelb i jetës, si e shkuar dhe e ardhme, si përgjigje që vjen përpara pyetjes, si ajo që lejon vendosjen e harmonisë drejt së cilës pritet jeta”[57].

Vdekja tek këta tre shkrimtarë jo vetëm që është e pranishme, por i ka humbur kufijtë me jetën apo e thënë më qartë, bota e të gjallëve dhe e të vdekurve gërshëtohet aq mirë sa vështirë se mund të dallosh kufijtë mes tyre.

“Vdekja është gjithmonë purifikim dhe arrin atë që jeta kërkon” shprehet M. Hamiti[58]. Të Kuteli, Gogoli dhe Tuigenievi, vdekja shihet përmes syve të jetës dhe vetë jeta duket se i ka fillesat prej rrugës që përshon vdekja.

Në pamje të parë, duket sikur është një lojë fjalësh, por në fakt e vërteta artistike është kështu. Vizioni i këtyre të treve ushqehet nga ideja, se bota është ndërtuar në një mënyrë të tillë, ku nëse s’do të kishte vdekje s’do të kishte lindje, qoftë edhe anasjelltas. Jeta dhe vdekja janë në funksion të njëra-tjetrës. “Duke përmendur mendimin e Roland Bartit se ta interpretosh një tekst nuk do të thotë t’ia japësh atij një domethënie, por të kundërtën e kësaj të çmosh se çfarë pluraliteti e konstituon atë”[59].

Një shembull i mirë do të ishte rasti kur Kuteli tek novela “E madhe është gjëma e mëkatit” shkruan: “Ma bëj hallall bukën o vëlla në këtë dhe atë botë”[60].

Një gjë të tillë e gjejmë edhe në prozën e Gogolit kur tek “Manteli” shkruan se: “as e gjallë dhe as e vdekur”, “vajtën i zgjuan dy të vdekurit”, “Njeriu u varros për së gjalli”, “e vdekura u ngrit në këmbë”, “kufoma kërciste dhëmbët”[61].

Vumë në dukje, se në prozën e këtyrë tre shkrimtarëve vdekja është një element me peshë, që paraqitet gjithmonë si paralele e përhershme e jetës.

Në tekst ka edhe raste kur shkrimtari për të mos thënë fjalën “vdekje” shprehet në forma të tjera si: “Këto erëra më kanë hyrë në shpirt e nuk do të më dalin gjersa të më vënë atë plloçkën e varrit dhe më pas”, “dhe mbylli sytë për nga hera”, “shkuan atje ku do të shkojmë të gjithë kur të na vijë rradha” shkruan Kuteli tek “E madhe është gjëma e mëkatit”[62].

Në disa raste personazhit i luten vdekjes dhe jo jetës, si me Tat Tanushin kur zoti e lë të gjallë, si një mënyrë për t’a ndëshkuar për mëkatet që ai ka bërë, sepse ka kundërshtuar atë që zoti ka vendosur për të dashurën e tij. Vdekja shfaqet shumëfaqëshe dhe shumëpërmasore.

Vdekja pritet më qetë dhe më natyrshëm nga personazhet e Kutelit dhe Turgenievit, kurse tek Gogoli ndjehet më shumë zemërimi ndaj zotit, frika nga trishtimi, që vdekja ka shkaktuar, dhimbja dhe mungesa që ajo sjell kur ata humbasin njerëzit që duan.

N. Krasniqi shprehet se: “Letërsia e Kutelit as nuk mbrohet dhe as nuk kundështohet, por përballon vdekjen, madje vihet në ndjekje të saj”[63]. Shembujt që paraqitëm pak më lart e vërtetojnë shumë mirë këtë.

Vdekja në prozën e tyre nuk është vetëm vdekje trupore apo fizike e njeriut, por përdoret edhe në aspektë të tjera si psh: “qetësinë e vdekur” nga Gogoli tek “Manteli” apo “kur u kthye nuk e pyeti më asnjeri aq sa fjala mbeti e vdekur” tek “I gjalli dhe i vdekuri” nga Kuteli, ose “Ja...ja po vjen vdekja, ja ku është”, të tregimi “Vdekja” e Turgenievit.

Shembuj këto, ku vdekja merr kuptime të tjera ose më mirë të themi, shembuj të cilët tregojnë se vdekja është përdorur edhe si epitet.

Nuk ka si të mos përmendim, se këtë raport të jetës me vdekjen, të gërshetimit e të prishjes së kufijve mes botës së të gjallëve të vdekurve, e ndihmon shumë edhe përdorimi i elementit fantazmagorik.

Vdekja tek këta shkrimtarë paraqitet edhe përmes figurave gjysmëtokësore dhe gjysmëhyjnore, të cilat realizojnë këtë shkrirje mes këtyre dy botëve që vështirë se mund t’i ndash nga njëra-tjetra.

“Realiteti i Peterbugut është tjetër, sa konkret aq edhe fantazmogorik e i parrokshëm. Arti i Gogolit i kapërcen kufijtë e natyrëshem të realizmit, ai kap përmasa të tjera deri në atë kohë të pakapshme, duke u shndërruar në shkollë për një plejadë të shkëlqyeshme shkrimtarësh rusë. Do të mjaftonte qoftë një tregim i vetëm, si “ Manteli”, që ai të mbetej i pavdekshëm”, shprehet kritiku dhe profesori i letërsisë ruse, Korab Hoxha[64].

Mund të themi me plot gojën, që vdekja tek proza e këtyre tre shkrimtarëve luan një rol të rëndësishëm. Ajo shfaqet në forma dhe natyra të ndryshme dhe jo rrallëherë shoqerohet me elemente të fantazmagorisë, që shprehin një fantazi të zhvilluar të shkrimtarëve dhe të njëjtën gjë ngjallin edhe për lexuesin.

Elementë, të cilët të futin në një botë të errët, pa skaj, pa formë, pa hapsirë, pa kohë, pa ligje të së përditshmes dhe të së zakonshes, që të bëjnë të ndjesh njëkohësisht edhe frikë edhe kënaqësi estetike. Ja pse, këta shkrimtarë janë kaq të mëdhenj për ne.

4. 6 Së mirës dhe së keqes

Në kulturën artistike popullore, mitologjia demonologjike, në të cilën përfshihen rrëfime për shpirtra të këqij, kuçedra, përbindsha, llami, gjigantë zë një vend të veçantë. Në këtë kuptim demonologjia përfshin rrëfimet për qeniet mitologjike të shëmtuara me forcë të mbinatyrshme. Qeniet mitologjike qiellore, siç trajtohen në tregimet e Kuteli, Gogoli dhe Turgenievit, zbresin në tokë, bëhen tokësor. Engjëlli, simbol i së mirës mitike, qëndron pranë njeriut të mirë apo bëhet njeri i urtë. “Me emrin e tij pagëzohen edhe njerëzit”[65]. Kuteli thotë: “Lëre, ti, se ia marrim ne kocomiut. Na i sjell ëngjëllushi natën. Kjo më ngushëlloi pak. Po jo së gjithash, se kisha pasur natën një grusht pare të bardha nëpër duar e m’i kish tretur mëngjesi”[66].

Djalli ose dreqi, është simbol i së keqes. “Si qenie mbinatyrore, përfytyrohet zakonisht si njeri me brirë, me thundra e me bisht; mishërimi i së keqes dhe i ngasjes për punë të liga, shpirti i keq, dreqi, shejtani”[67].

“Ti, plak, do të rrish në mes të shapatanëve e qoftëlargëve me brirë e me këmbë dhie, që do të të shpojnë me dobec; unë do të rri në mes të engjëllushkave me krahë. Edhe vetë do të bëhem engjëllushkë, do të fluturoj lule më lule, si flutur”[68].

Përmes tregimeve dhe rrëfenjave del nga përroi e vepron në rrafsh. Qëndron pranë njerëzve të këqinjë. Merr edhe trajta të njeriut të keq, apo keqbërës. Ndodh edhe të futet në trup të njeriut të njeriut. Thuhet: “Tash, pak ka dreqën nëpër përroje. Kanë hyrë në trup të njerëzve”[69]. Dhe Turgenievi jep këtë përshkrim: “Ta shikosh si është bërë tani! Thonë se një kohë ka qënë një vajzë shumë e bukur. E shëmtoi ay xhindi i ujit. Siç duket xhindi nuk e pandente se njerëzit do ta nxirrnin kaq shpejt nga lumi. Ay e tërhoqi në fund të lumit edhe e shëmtoi”[70].

Të Gogoli djalli merr pjesë në jetën e njeriut, po ashtu edhe të Kuteli vërejmë të njëjtën situatë:“Djalli u përmblodh sakaq dhe u zvoglua aq shumë sa iu fut fare lehtë në xhep”[71].

“Ti ç’kërkon?- e pyeti dreqi i madh njerinë. Ky u drodh e u përdrodh, si mos më keq. E jo nga zjarri që i dilte dreqit nga sytë, as nga zjarri i maçokëve e i bufëve, po sepse brenda tij bëhej luftë midis së mirës e së ligës. Zgjati pastaj dorën- një dorë të thatë e leshtore, (dorë dreqi)- edhe e kapi dreqin tradhtar edhe e flaku në zjarr e tym, sa ky u lebetit me tmerr të madh. Ti në vend të më sjellësh njerëz, më merr! Ti s’je për mua, se rreh të bëhesh engjëll i bardhë!”[72].

Konflikti në përrallat e Kutelit përftohet nga ndeshja ndërmjet dy forcave antagoniste, kategori të njohura në përrallën tonë, në mes së Mirës dhe së Keqës, së Bukurës e së Shëmtuarës, të Voglit e të Madhit, ku përherë fiton i pari mbi të dytin. Ato mishërohen në personazhe si Xinxilua, Trëndelinua, Ariu i Madh, e Bukura e Detit, Talëloshi etj. Ata veprojnë në një atmosferë të vërtetë përrallore, që dëshmojnë për një fantazi të begatë, po dhe në mjedise reale, ku zbulohet bota e kafshëve e shpendëve, e drurëve dhe e bimëve, flora dhe fauna shqiptare, për të cilat autori ka dituri të gjëra e të sakta.

“Për kukumjaçka mos më fol në shtëpi, se është tres. Dhe unë s’fola më. Përse të flisja për një shpes që sillte vetëm të këqija!”[73].

Proza e shkutër e Kutelit bashkon në një njësitë dhe përbërësat e trajtës së qenies që mbart në përmbajtjen e vet “shpirtin e mirë ose të keq”. Te ky shpirt gjejmë “kuptimet personale” të shkrimtarit si “një rrugë të jetës” në kërkim të së vërtetës së humbur. Kjo e vërtetë zbulohet po të kapërcehen shndërrimet e thjeshta dhe, përmes principit të Metamorfozës shfaqet koncepti i rritjes si progresion, i degradimit (Vjeshta e Xheladin Beut”, i ringjalljës (Letrat e ndajnatës”, “Lugetërit e fshatit tonë”).

Motivi invariant përrallor i udhëtimit në botën tjetër, përdorur në rrëfimin: “I vdekuri dhe i gjalli”, është një tjetër mënyrë për të këshilluar shërim moral ndaj plagëve që ka hapur historia.

Sipas një invarianti të njohur përrallor, “i miri” dërgon lajmëtarin, me një plloskë vere në dorë, për të ftuar pjesëmarrësit në dasmën e të birit dhe, rastësisht, ky i fundit derdh pikat e fundit të verës mbi një varr në një kryqëzim rruge duke ftuar kështu, pa dashje, të vdekurin që, edhe pse i vdekur, “respekton” karakterin e shenjtë të ftesës.

“Atyre moteve s’kish të pasur e të vobektë veçse me fjalë, se për të rrojtur, gjith bota rronte si në gji të Perëndisë e me vllazëri si në një”[74].

Ashtu siç e do rregulli, i vdekuri ia kthen ftesën të gjallit, duke e ftuar në botën e përtejme. Kur filloi lufta dhe “shpirti dhe trupi i tij ishin të brengosur fort”[75], ai vendos të mbajë fjalën dhe shkon në botën e të vdekurit. Braktis trupin në bregun e një lumi të kaltër për të shkuar më tej dhe “u ndje aqë herë më i lumtur sa fletë kishin të gjitha ato pemët e atij vendi”, “u suall mbi ujërat e kaltra brenda tyre, pastaj me të vërtetë u shtuan përtej gazet edhe lumturitë”. Kur kthehet të marrë trupin e tij që e “lith me tokë e që errëson lumturitë, ka kaluar shumë kohë (500 vjet sepse në botën e përtejme “koha rrjedh shpejt se jemi të lumtur, atje ngadalë se jini të mjerë)”; dhe ai, i shtyrë nga “malli i kësaj bote me helme” kthehet në botën e të gjallëve dhe ja se çfarë gjen: “As gjyrmë nga shtëpia e tij e nga muret që e rrëthonin. Pyet këtej, pyet andej, gjeti gjyrma nga nip stërnipt e tij. Të tjerët ishin ngritur nga ky vend e kishin kaluar male e dete, që të mbeten të lirë. Ata që kishin mbetur, ishin ndarë e përçarë e vriteshin shoq me shoq. As gjyrmë nga gazet e e lumtërit e së kaluarës”[76].

Situatat narrative të rrëfimeve të Kutelit, ndryshe nga situatat e përrallave, nuk vihen në shërbim të funksioneve të personazheve. Zakonisht, rrëfimi i Kutelit i zgjedh ngjarjet dhe i vë në shërbim të një logjike “historiko-kronologjike”. Kështu tek “I pasuri që ish i varfër fort”, lufta mes të mirës dhe të keqes nuk zgjidhet nga ndonjë veprim tipik i personazhit, por sipas teknikës së parabolës.

“Ky u drodh e u përdrodh, si mos më keq. E jo nga zjarri që i dilte dreqit nga sytë, as nga zjarri i maçokëve e i bufëve, po sepse brenda tij bëhej luftë midis së mirës e së ligës”[77].

Një figurë tjetër mitologjike është Lugati, një njeri i ringjallur dhe simbol i së keqes e i frikës.

Figura e Dragoit është prezente në disa tregime të Kutelit. Ata janë me pamje njeriu, por kanë forcë mbinatyrore. Bashkëpunojnë më Orë e Zana dhe luftojnë me kuçedrën që në këtë rast simbolizon mikun, pra të mirën.

Si figurë e mitologjisë shqiptare paraqitet edhe qyqja e cila me vajin e vet zakonisht paralajmëron diçka të keqe, të kobshme. Sorra gjithashtu me krrokamen e vet paralajmëron diçka të trishtueshme.

“Vetëm qyqja e kuqe kukat në një rrem të thatë dhe kënga e saj kumbon kobshëm valtheve të lugjeve:- Kuku, Kuku!”- shprehet Kuteli[78].

Në fjalorin e Elsiesë, shpjegohet se lugat bëhet njeriu i lig, koprraci, ose përfituesi dhe njeriu me veti të tilla besohet se kthehet prapë natën për t’iu bërë dëme njerëzve. Në këtë rast besimi lidhet me normat e shoqërisë dhe me ndëshkimin për cilësitë e këqija të njeriut krahas besimit për ngritjet nga varri të njeriut jo të mirë, pra krahas figurës së Lugatit, fantazia popullore ka krijuar figurën tjetër vampirin. Sipas shpjegimit të rrëfimtarit vampiri është forca që i kundërvihet Lugatit dhe ky nuk është dikush tjetër, por “djali i lugatit të cilin e ka bërë me gruan e vet pas vdekjes”[79].

Lufta me të keqen gjithmonë e ka shtyer njeriun ta personifikojë forcën që do t’i kundërvihej dhe vetëm duke ia vënë përballë “birin e tij”, është besuar se është shkatërruar e keqja, në këtë rast lugati si personifikim i saj.


[1] Fjala tabu, që do të thotë “ndalim”, është sipas pohimeve të studiuesve me origjinë polineziane.

[2]Durham, Edith: “Brenga e Ballkanit dhe vepra të tjera për Shqipërinë dhe shqiptarët”, “Naum Veqilharxhi”, Tiranë, 1998, fq. 517.

[3] Kuteli, Mitrush: “Tregime të moçme shqiptare”, “Mitrush Kuteli”, Tiranë, 2005, fq. 102.

[4] Kuteli, Mitrush: “Vepra letrare 2”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, fq. 180.

[5] Tirta, Mark: “Mitologjia ndër shqiptarë”, “Mësonjëtorja”, Tiranë, 2004, fq. 182.

[6] Sigmund, Freudi: “Totem dhe Tabu”, “Dituria”, Tiranë, 2003, fq. 10.

[7] Suta, Blerina: “Eposi i At Gjergj Fishtës përballë eposeve të shkrimtavëve romantikë sllavojugorë”, “Onufri”, Tiranë, 2007, fq. 137.

[8] Fjalori (FGJSH) i gjuhës shqipe, Tiranë, 2006, fq. 503.

[9] Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë: “Fjalor i gjuhës shqipe”, Tiranë, 2006, fq. 503.

[10] Kroçe, Benedeto: “Estetika si shkencë e shprehjes dhe e gjuhësisë së përgjithshme”, Apollonia, Tiranë, 1998, f. 5.

[11] Kuteli, Mitrush: “Vepra letrare 2”, “Naim Frashëi”, Tiranë, 1990, fq. 222.

[12] Kuteli, Mitrush: “Vepra letrare 2”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, fq. 310.

[13] Po aty, fq. 312.

[14] Gogoli, Nikolaj: “Tregime dhe novela”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, fq. 54.

[15] Çaushi, Tefik: “Fjalori i Estetikës”, “Ombra”, Tiranë, 2005, fq. 139.

[16] Matoshi, Liman: “Seminari mbi Kulturën, Gjuhën dhe Letërsinë Shqipe, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë, 2005, fq. 153.

[17]Rrahmani, Kujtim: “Seminari mbi Kulturën, Gjuhën dhe Letërsinë Shqipe, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë, 2005, fq. 165-168.

[18] Kuteli, Mitrush: “Vepra letrare 2”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, fq. 80.

[19] Kuteli, Mitrush: “Tregime të zgjedhura”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1972, fq. 212.

[20] Gogoli, Nikolaj: “Tregime dhe novela”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1987, fq. 512-517.

[21] Hoxha, Korab: “200 vjetori i lindjes së Gogolit”, Universiteti i Tiranës, “Departamenti i Letërsisë”, Tiranë, 2009, fq. 23.

[22] Gogoli, Nikolaj: “Tregime dhe novela”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1987, fq. 459.

[23] Plasari, Aurel: “Kuteli midis të gjallëve dhe të vdekurve”, “Apollonia”, Tiranë, 1995, fq. 45.

[24] Kuteli, Mitrush: “Vepra letrare 2”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, fq. 202.

[25] C-L-Strauss: “Mendimi i egër”, “Pejë”, 1999, fq. 43.

[26] Kuteli, Kuteli: “E madhe gjëma e mëkatit”, “Apollonia”, Tiranë, 2000, fq. 34.

[27] Uçi, Alfred: “Pesë të mëdhenjtë e letërsisë shqipe në optikën e një rileximi”, “Vatra”, Shkup, 2003, fq. 158.

[28]Gashi, Osman: “Miti dhe kufijtë e letërsisë (Miti dhe koha)”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Prishtinë, 2006, fq. 127.

[29]Gashi, Osman: “Miti dhe kufijtë e letërsisë (Miti dhe letërsia), Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Prishtinë, 2006, fq. 130.

[30] Mustafa, Myzafere: “Përralla dhe Miti”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Prishtinë, 2006, fq. 335.

[31]Durham, Edith: “Brenga e Ballkanit dhe vepra të tjera për Shqipërinë dhe Shqiptaret”, “Naum Veqilharxhi”, Tiranë, 1998, fq. 500.

[32] Akadmia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë: “Fjalor i gjuhës shqipe”, Tiranë, 2006, fq. 1059.

[33] Kuteli, Mitrush: “Tregime të moçme shqiptare”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, fq. 442.

[34] Gogoli, Nikolaj: “Tregime dhe novela”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1987, fq. 52.

[35] Gogoli, Nikolaj: “Tregime dhe novela”, Tregimi: “Kukudhi”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1987, fq. 220.

[36] Bergson, Henri: “Burimet e moralit dhe fesë”, “Shtëpia e Librit & Komunikimit”, Tiranë, 2002, fq. 115.

[37] Turgenievi, Ivan: “Kujtimet e një gjahtari”, “Ndërmarrja Shtërërore e Botimeve”, Tiranë, 1955, fq. 105.

[38] Kuteli, Mitrush: “Vepra letrare 2”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, fq. 300.

[39] Bergson, Henri: “Burimet e moralit dhe fesë”, “Shtëpia e Librit & Komunikimit”, Tiranë, 2002, fq. 162.

[40] Kuteli, Mitrush: “Vepra letrare 2”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, fq. 130.

[41] Kuteli, Mitrush: “Tregime të moçme shqiptare”, Përralla “E Bukura e Detit”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, fq. 372-373.

[42]Llotman, Juri: “Kultura dhe bumi”, përktheu nga origjinali Agron Tufa, “Shtëpia e Librit & Komunikimit”, Tiranë, 2004, fq. 213.

[43]Calvino, Italo: “Leksione Amerikane”, “Dritëro”, Tiranë, 2000, fq. 49.

[44] Gogoli, Nikolaj: “Tregime dhe novela”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1987, fq. 210.

[45] Turgenievi, Ivan: “Kujtimet e një gjahtari”, “Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve”, Tiranë, 1955, fq. 207.

[46] Meminaj, Mariglena: “Veçori të metodës krijuese në prozën e Mitrush Kutelit”, “Maluka”, Tiranë, 2005, fq. 55.

[47] Mitrush, Kuteli: “Tregime të zgjedhura”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1972, fq. 147.

[48] Kuteli, Mitrush: “Tregime të zgjedhura”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1972, fq. 159.

[49] Uçi, Alfred: “5 të mëdhenjtë e letërsisë shqipe në optikën e një rileximi”, “Vatra”, Shkup, 2003, fq.151.

[50] Plasari, Aurel: “Letërsia dhe muret”, “Enti Botues Zëri i Rinisë”, Tiranë, 1993, fq. 74.

[51] Plasari, Aurel: “Kuteli mes të gjallëve dhe të vdekurve”, “Apollonia”, Tiranë, 1995, fq. 95.

[52] Kuteli, Mitrush: “E madhe është gjëma e mëkatit”, “Apollonia”, Tiranë, 2000, fq.42.

[53] Gogoli, Nikolaj: “Tregime dhe novela”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1987, fq. 432.

[54]Llotman, Juri: ”Kultura dhe bumi”, përktheu nga origjinali Agron Tufa, “Shtëpia e Librit & Komunikimit”, Tiranë, 2004, fq. 215.

[55] Turgenievi, Ivan: ”Kujtimet e një gjahtari”, “Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve”, Tiranë, 1955, fq. 195-200.

[56]Llotman, Juri: “Kultura dhe bumi”, përktheu nga origjinali Agron Tufa, “Shtëpia e Librit & Komunikimit”, Tiranë, 2004, fq. 215.

[57] Plasari, Aurel: “Kuteli mes të gjallëve dhe të vdekurve”, “Apollonia”, Tiranë, 1995, fq. 45.

[58]Hamiti, Muhamet: “Seminari mbi Kulturën, Gjuhën dhe Letërsinë Shqipe:, Fakulteti i Filologjisë, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 2005, fq. 93.

[59] Barti, Roland: “Aventura Semiologjike”, “Rilindja”, Prishtinë, 1987, fq. 5.

[60] Mitrush, Kuteli: “E madhe është gjëma e mëkatit”, “Apollonia”, Tiranë, 2000, fq. 44.

[61] Gogoli, Nikolaj: “Tregime dhe novela”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1987, fq. 523.

[62] Kuteli, Mitrush: “E madhe është gjëma e mëkatit”, “Apollonia”, Tiranë, 2000, fq. 299.

[63] Po aty, fq. 300.

[64] Hoxha, Korab: “200 vjetori i Gogolit”, Universiteti i Tiranës, “Departamenti i Letërsisë”, Tiranë, 2009, fq. 25.

[65]Rukiqi, Mehmet: “Mitologjia në krijimtarinë popullore anekdotike”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Prishtinë, 2006, fq. 396.

[66]Kuteli, Mitrush: “Vepra letrare 2”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, fq. 73.

[67]Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë: “Fjalor i gjuhës shqipe”, Tiranë, 2006, fq.200.

[68] Kuteli, Mitrush: “Vepra letrare 2”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, fq. 154.

[69] Çaushi, Tefik: “Fjalori i Estetikës”, “Onufri”, Tiranë, 1998, fq. 246.

[70] Turgenievi, Ivan: “Kujtimet e një gjahtari”, Tregimi “Luadhi i Biezhës”, “Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve”, Tiranë, 1955, fq. 109.

[71] Gogoli, Nikolaj: “Tregime dhe novela”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1987, fq. 88.

[72] Kuteli, Mitrush: “Vepra letrare 2”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, fq. 223.

[73] Kuteli, Mitrush: “Vepra letrare 2”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, fq. 80.

[74] Kuteli, Mitrush: Tregimi “I vdekuri dhe i gjalli”, “Vepra letrare 1”, “Naim Frashëri”, 1990, fq. 42.

[75] Suta, Blerina: “Pamje të modernitetit në letërsinë shqipe”, “Onufri”, Tiranë, 2004, fq. 106.

[76] Kuteli, Mitrush: Tregimi “I vdekuri dhe i gjalli”, “Vepra letrare 1”, “Naim Frashëri”, 1990, fq. 51.

[77] Kuteli, Mitrush: Tregimi “I pasuri që ish i varfër fort”, “Vepra letrare 2”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, fq. 223.

[78] Kuteli, Mitrush: “Tregime të moçme shqiptare”, “Mitrush Kuteli”, Tiranë, 2005, fq. 201.

[79]Dushi, Arbnora: “Miti dhe rrëfimi gojor personal”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën shqiptare, Prishtinë, 2006, fq. 375.


Rovena Vata

Gjithaçka që është demoniake është e ndërmjetme mes të vdekshmes dhe të pavdekshmes.
Platoni


Sepse natyra është demoniake.
Aristoteli



Ka hyjni ndërmjetëse që banojnë mes lartësive të qiellit dhe elementeve tokësore, në këtë mjedis gjendet ajri, dhe që i transmeton  perëndive dëshirave tona dhe meritat e veprimeve tona: grekët i quajnë demonë.
Apuleius

Njerezimi gjithmone ka qene i prirur te besoje ne ekzistencen e forcave objektive te djallit.Ne fakt kjo mund te jete arsyeja kryesore  e skepticizmit tone modern rreth okultit.
Pothuajse cdo pune e rendesishme mbi magjine permban lista te pafundme me demone, me detaje se si mund te thirret ose te largohet secili prej tyre.
Madje edhe nje veper e vonshme e Barretit « The Magus » (1801) shpjegon se ekzistojne nente lloje te ndryshme demonesh, te rradhitur qe nga veselet e ligesise, te cilet shpiken letrat dhe zaret, deri tek ata qe te zene ne kurth, te cilet jetojne te cdo njeri.

Marre nga libri  « Mstere » e Colin Wilson-it

Nisur nga pervoja ime vetjake, dua te them se e vetmja menyre se si t'i luftosh demonet eshte duke larguar friken prej tyre.
Frika ndaj tyre qe vjen prej pamjes se tyre, energjise qe percjellin, sa me e madhe te behet, aq me te fuqishem keta demone paraqiten ndaj jush. Ata ushqehen me energjine e frikes. Ne momentin qe frika zhduket, ju fitoni force dhe ata gradualisht terhiqen. Askush nk te demton nqs nk e lejon ate.