Mendimtarët e mëdhenj të Antikitetit

Lidhja spirituale me hyjnorin nëqoftëse e ke nuk të sjellë fitime, por ke obligime të mëdha, dhe kjo lidhje spirituale mund të arrihet vetëm në objektet e kultit.

Por të shohim me kujdes se çfarë thoshin mendimtarët e mëdhenj të antikitetit për spiritualen dhe trupin e njeriut. Ata bënë një vëzhgim të hollsishëm të këtyre fenomeneve duke na dhënë sot një filozofi të tërë.

Por sipas shkrimeve të shënjta zoti i drejtohet një profeti duke i thënë se : « Profetët që profetizojnë gënjeshtra në emrin tim, unë nuk i kam dërguar, nuk  u kam dhënë asnjë urdhër dhe nuk kam folur me ta. Ata ju profetizojnë një pamje të rreme, një parashikim të kotë dhe mashtrimin e zemrës së tyre ».  Por në boën e antikitetit shumë nga filozofët e saj kohe kanë vëzhguar me kujdes feneomenet e kësaj natyre dhe themi se na kanë dhenë një përgjigje të plotë të kësaj dukurie. Le ti shohim me kujdes se si i trajtonin ata këto çeshtje.

Në botën antike pavarsisht se njerzit ishin politeistë ata mendonin që tu jepnin shpjegim gjërave që nuk i kuptonin. Ata kishin arritur që të krijonin një mendim të tyre i cili ka arritur deri  në ditët tona për analizën e mprehtë që i bëjnë  natyrës që i rrethon. Kështu njëri nga këta njerëz të ditur të antikitetit që i studjoi këto fenomene ishte edhe Pitagora. Pitagora më shumë u interesua për matematikë, dhe me sa duket ai u intersua për të më shumë për arsye fetare. Dhe ne mund të themi se origjinaliteti i tij qëndron në bindjen e tij se studimi i matematikës është pastrami  më i mirë i shpirtit.

Pra ai ishte themeluesi  i një sekti fetar dhe në të njëjtën kohë ishte edhe themelus i një shkolle të matematikës. Ajo që bëri të lindëte  sekti Pitagorian ishte dëshira midis njerzëve për një besim të thellë shpirtëror për të kapërcyer përhapjen e ndjenjës së pastërtisë morale që të mund të siguronte mjetet për të pastruar shpirtin dhe për tu garantuar nga imoraliteti.

Perenditë tek Homeri nuk ishin perendi në kuptimin teologjik deri sa ishin po aq imoralë  sa dhe qeniet njerzore dhe si të tilla nuk mund të ishin objekt adhurimi dhe as burim i ndonjë fuqie shpirtërore për të kapërcyer përkrahjen e ndjenjës së papastërtisë morale dhe njëkohësisht atributet njerzore mbi shkurtësinë e jetës, fundin e saj dhe vdekjen. Lëvizja fetare që më parë merrej me këto probleme njerzore  ishte feja e Dionisit e cila u përhap gjatë shekullit të VII dhe  të VI –te p.e.s.

Adhurimi ndaj Dionisit kënaqte deri në një farë mase dëshirën për pastërti dhe pavdeksi. E organizuar në shoqëri të vogla sekrete dhe mistike, pasuesit duhej të adhuronin Dionisin në forma të ndryshme kafshësh duke vepruar së bashku në valle të shfrenuara dhe njëkohësisht duke kënduar ata duhej të pinin gjakun e këtyre kafshëve të cilat ata i shqyenin pjesë pjesë në një gjendje dehje dhe më së fundi arrinin në një rraskapitje të plotë dhe ishin të bindur se në kulmin e tërbimit të tyre hynte shpirti i Dionisit duke i pastruar ata dhe duke ju dhuruar pa vdeksinë e tij në shpirtërat e tyre.

Kështu pra së pari ishte Pitagora i cili zbatoi tre ndarjet e shpirtit dhe tre lloje të ndryshme jete duke thënë se janë tre lloje njerzish që shkojnë në lojrat olimpike. Gjithmonë duhet të kemi parasyshë se shoqëria antike tashmë kishte bërë një evolim të madh aq sa kishte arritur të ndahej në klasa. Pra për kohën që flasim jemi në rendin skllavopronar. Ky rend ishte ndarë në klasa të ulta dhe klasa të larta.

Klasa e ulët ishte e përbërë nga ata që shkonin në lojrat olimpike për të fituar nderime. Por Pitagora mendonte se më të mirët e të gjithëve ishin ata të cilët venin si spektatorë të cilët reflektonin duke analizuar se çfar ndodhte. Mirpo triumfi mistik final i Pitagorës ishte çlirimi i tij  nga rrota e lindjes, nga emigrimi i shpirtit tek kafshët dhe njëkohësisht forma të tjera në progresin konstant të vdekjes dhe lindjes, sepse kështu spektatori  arrin një bashkim me zotin dhe merr pjesë në pa vdeksinë e tij.

Pra kështu kemi tashmë një arsye dhe një ligj universal. Sepse procesi i ndryshimit nuk është një lëvizje e rastit por është një produkt i arsyes (logos) universale të zotit. Kjo ide e arsyes vjen nga bindja fetare e Heraklitit se gjëja reale e gjithçkaje është shpirti dhe se vetia më e dallueshme dhe më e rëndësishme e shpirtit është urtësia ose të menduarit. Mirpo shpirti tek njeriu është pjesë e Zotit sepse Zoti është kudo dhe si rrjedhim urtësia dhe mendimi është aktiviteti kryesor i njeriut. Dhe logjikisht kjo llogari natyrore racionale  tek njeriu do të thotë se të gjitha mendimet e njeriut janë mendime të Zotit.

Ky concept shërbeu si bazë  për idenë kozmopolite të stoikëve të cilët ishin të idesë se të gjithë njerzit janë qytetarë të bashkuar të botës. Por fakti se shqisat nuk na çojnë tek realiteti por vetëm tek dukja dhe për pasojë nuk na japin dije të besueshme por vetëm opinione dhe kjo është provuar nga një filozof  tjetër i antikitetit Zenoni me anë të shembullit të farave të Miletit.

Zenoni këtë shembull e shpjegonte kështu: nëqoftësë marrim një farë meli dhe e hedhim mbi tokë atëherë ajo nuk do të bëjë zhurmë. Nga ky ndryshim Zenoni nxjerr konkluzionin se shqisat tona na gënjejnë sepse ose kemi zhurmë kur hedhim një farë ose nuk kemi zhurmë kur hedhim shumë fara. Dhe për të arritur të vërtetën thotë ai është më mirë të ndjekësh rrugën e arsyes se sa  atë të shqisave. Shqisat edhe mund të na gënjejnë por arsyeja mund ti afrohet më shumë së vërtetës.

Një rrymë tjetër e filozofisë së antikitetit janë edhe sofistët. Sofistët mendonin se në se feja dhe kodet morale të tyre janë konvencionale d.m.th të ndryshueshëm apo natyrore d.m.th të pa ndryshueshëm. Njëri nga sofistët ishte Protogora i cili për çështjen e fesë e mohonte një qëndrim të ngjashëm duke thënë së pa mundësia për të njohur me siguri ekzistencën dhe natyrën e perendisë të cilat nuk duhet të na pengojnë në adhurimin e perendive.

Pra shohim se dijetarët e lashte ishin në kërkim të së panjohurës. Një filozof tjetë r i kësaj rryme filozofike ishte edhe një filozof i madh i antikiteti Sokrati. Sokrati krijoi konceptin e shpirtit dhe të psiqikës. Por tek shpirti nuk kemi ndonjë dhunti të veçantë substanciale por deri në një farë shkalle është kapacitet për inteligjencë dhe njëkohësisht karakter. Ai është personaliteti i vetëdijshëm i njeriut.

Sokrati më vonë shpjegoi se çfarë  kuptonte ai me shpirt. Ai me shpirt kuptonte diçka brenda nesh në bazë të së cilës ne jemi përcaktuar të zgjuar ose budallenj, të mirë ose të këqinj. Duke e përshkruar atë me këto terma Sokrati e identifikoi shpirtin me fuqitë normale të inteligjencës dhe të karakterit në vend që ta identifikonte atë me ndonjë substancë mbinatyrore. Pra ky filozof i madh theksonte se shpirti  është struktura e personalitetit.

Një filozof tjetër i kësaj periudhe që shqetësohej për fenë është edhe Platoni. Ai ishte nxënsi i Sokratit. Dhe nëqoftë se ne kemi njohuri për natyën e vërtetë të njeriut  ne kemi çelsin bazë që tregon se si njeriu duhet të sillet. Por ne gjithnjë na shqetëson fakti se cili do të jetë fati i fundit i njeriut?  Kjo ishte një pyetje që e shqetësonte Platonin.

Nëqoftëse dikush pyet se pse shpirti zbret tek trupi ai përgjigjet thjeshtë, është tendenca e pjesës irracionale, e pjesës së shpirtit e cila nuk është e përkryer që të jetë e pa bindur dhe njëkohsisht ta shtyjë shpirtin drej tokës. Sepse ai thotë se kur është i përkryer duke humbur krahët e tij dhe duke u dobësuar në fluturimin e tij më në fund vendoset në tokën e ngurtë. Ai atje duke gjetur një strehë merr një formë tokësore. Dhe kjo përzierje e shpirtit dhe e trupit quhet krijesë e vdekshme. Shpirti bie dhe më së fundi kjo është rruga se si ai vjen tek trupi.

Platoni u muar me studimin e këtyre dy elementëve shpirtit dhe të trupit. Ai theksonte se shpirti ka dy pjesë kryesore, të cilat janë racionalja dhe irracionalja. Pjesa irracionales është e përbërë nga dy ndarje nga shpirti dhe orekset, tek e cila nga pjesët kryesore kanë një origjinë të ndryshme dhe nuk kanë një origjinë të njëjtë. Pjesa racionale e shpirtit është krijuar nga krijuesi (Dimiurgu) nga e njëjta përzierje e shpirtitit botëror, ndërsa pjesa irracionale është krijuar nga perenditë hyjnore të cilat gjithashtu krijuan trupin.

Tek trupi shpirti pranon ndjenjat, dëshirat, kënaqësitë dhe dhëmbjet ashtu sikurse frikën dhe ankthin. Në analizën e fundit trupi është ai që për shkak të injorancës, të nxitimit dhe të epshit e turbullojnë  punën e pastër të arsyes së shpirtit dhe  të dëshirave duke ekspozuar shpirtin përpara ujëvarës së ndjenjave. Në këtë gjendje shpirti ka një harmoni të bazuar midis pjesës racionale dhe pjesës irracionale.

Kjo është një harmoni ku arsyeja kontrollon shpirtin dhe dëshirat nëpërmjet njohurive të saj mbi të vërtetën. Por derisa pjesa irracionale e shpirtit ka mundësinë e mosprefeksionimit ajo e shpreh këtë mundësi duke u tërhequr nga dëshirat e një rangu të ulët, duke tërhequr me vete edhe shpirtin, edhe arsyen. Me hyrjen në trup, harmonia e mëparshme e pjesëve të shpirtit përçahet më tej. Dija e mëparshme harrohet dhe inercia e trupit pengon zbulimin e kësaj dige. Platoni gjithashtu theksonte se Zoti kishte krijuar që të gjithë njerzit.

Një filozof tjetrër që u muar me studimin e këtyre elementëve si Platoni ishte edhe Arisoteli. Edhe Arisoteli theksonte se shpirti është forma e një trupi të organizuar.Trupi dhe shpirti as që mund të egzistojnë pa njëri tjetrin dhe njëkohësisht as janë identikë.

Nga kjo në mënyrë të pa dyshimtë rrjedh  se shpirti është  pandashëm nga trupi…dhe se pa trupin shpirti nuk mund të egzistojë ashtu siç nuk mund të ketë pamje pa sy.

Për trupin shpirti as nuk mund të jetë dhe as nuk mund ti ushtrojë funksionet e tij. Ai nga ana e tjetër  lidh frymën dhe trupin kaq ngushtë së bashku sa që me vdekjen e trupit shpirti, shkaku i tij organizues gjithashtu zhduket. Gjithashtu  për të mendja fillon si një tabelë e bardhë.

Në botën antike filluan njëra pas tjetrës të zhvilloheshin rryma të ndryshme për të shpjeguar ekzistencën e Zotit. Një nga këto rryma ishte edhe stoicizmi. Ata filozofë që e përfaqësonin këtë rrymë u quajtën stoikë. Stoikët u mbështetën në një ide të veçantë të zotit, për të shpjeguar këtë pamje të botës sepse ata e mendonin zotin si një substancë racionale që nuk egziston vetëm në disa vende të vetme por ekziston në të gjithë natyrën dhe në të gjitha sendet. Ishte ky zot i një formë substanciale e përshkrueshme e arsyes që kontrollon dhe rregullon që të gjithë strukturën e natyrës ose siç thoshin stoikët që përcakton kursin e ngjarjeve.

Ata thoshin se zoti është në çdo gjë. Ideja bazë e stoikëve është se zoti është në çdo gjë, që do të thotë të nxjerrësh përfundimin se e gjithë natyra ka në thelb parimin e arsyes. Ata thoshin se njeriu përmban një shkëndijë hyjnore brenda tij, dhe thoshin se në të vërtetë  njeriu përmban pjesë të substancës së Zotit.

Shpirti trupor, material vjen nga zoti dhe është transformuar nga prindërit tek fëmija në mënyrë fizike. Ata mendonin se shpirti është i përqëndruar në zemër dhe se ai qarkullon nëpërmjet rrymës së gjakut. Por derisa Zoti është logos  ose arsyeja, shpirti i njeriut gjithashtu ka zënë rrënjë tek arsyeja dhe personaliteti i njeriut vazhdimisht gjen shprehjen e tij të vetme në racionalitetin e tij.

Njëri nga filozofët e rrymës stoiciste theksonte se: është Zoti ose parimi i arsyes që vendos se çfar do të jetë çdo njeri dhe se si ai do të orientohet në histori. Dhe ky filozof ishte Epikteti. Sipas Ciceronit i cili thoshte se derisa arsyeja ekziston tek njeriu dhe tek zoti atëherë gjëja e parë e përbashkët e njeriut dhe e zotit është arsyeja.

Filozofia klasike kishte përfaqësuesit e saj. Ata në mënyra të ndryshme argumentonin ekzistencën e Zotit. Gjithashtu filozofia klasike kishte kulmin e sajë në atë kohë, dhe ky kulm u arrit me njërin nga filozofët e antikitetit i cili ishte figura më me influencë në kulmin e filozofisë klasike që parfaqësohej me Plotinin. Plotini lindi në vitin 204 -270 të e.s. Ai jetoi në një kohë kur nuk gjendej ndonjë doktrinë filozofike e nevojshme që të mund të plotësonte kërkesat e veçanta të kohës së tij.

Variateti i shumë kulteve fetare tregon për përpjekjet e dëshpruara nga njerzit e shekullit të dytë dhe të tretë të botës romake për të gjetur një shpjegim të jetës dhe të fatit të tyre. Ishte koha e sinkretizimit kur idetë e marra nga burime të ndryshme vendoseshin së bashku si filozofi dhe si fe. Kulti i Isisit kombinonte idetë greke dhe Egjiptiane mbi perenditë.

Romakët zhvilluan kultin perandorak dhe nderimin ndaj perandorisë së tyre të gjallë dhe të vdekur, dishepujt e kultit Mithraik nderonin qiellin, dhe gjithushtu kemi besimin frixhian të nënës së madhërishme të perendive. Në këtë kohë krishterimi konsiderohej akoma si një kult megjithësë tashmë kishin dalë disa mendimtarë kristianë siç ishte  Justin Martyr i lindur në vitet 100-165 të e.s, Klementi i Aleksandrisë i lindur në vitet 150-220 të e.s.Tertuliani 160- 230 të e.s dhe Origeni 185-254  të cilët donin që ti jepnin fesë kristiane një karakter sistematik dhe një mbrojtje intelektuale.

Origeni  përpoq që të siguronte një strukturë platonike dhe stoike për krishterimin. Më parë Klementi i Aleksandrisë u përpoq që të bashkonte mendimin e krishterë me idetë filozofike. Dhe teologjia e krishterë  mundi të arrinte forcën e saj të plotë atëherë kur Agustini formuloi sintezën e tij të fuqishme të mendimit të krishterë,  dhe platonik. Ura lidhëse midis  filozofisë klasike dhe Agustinit do të jenë shkrimet e Plotinit. Plotini asnjëherë nuk e përmendi krishterimin. Por kontributi i tij original qëndron në një version të ri të filozofisë së Plotinit.

Ai thoshte se është shpirti ai që është primar sepse ai i jep jetë trupit në tërsi. Nocioni në shpirt ka egzistencë para se të hyjë në trup dhe deri sa nuk ka hyrë akoma në trup ai nuk është i burgosur dhe përpiqet që të shpëtojë nga robëria dhe të kthehet tek burimi i tij idenë nësë realiteti i vërtetë gjendet jo në botën materiale por në botën shpirtërore.

Realiteti i vërtetë është zoti rreth së cilit nuk mund të thuash asgjë specifike përveçse ka ekzistencë absolute, transhendentale ose qëndron para çdo gjëje në botë. Dhe për këtë arsye Zoti nuk është material, ai është i pafundëm, i pandashëm dhe nuk ka formë specifike si lëndë, shpirt, mendje, gjëra që këto pësojnë ndryshime. Ai nuk mund të përcaktohet me ndonjë ide ose me disa ide të intelektit dhe për keto arsye nuk mund të shprehet me gjuhën njerzore. Ai nuk është i kapshëm nga shqisat por mund të arrihet vetëm me anë të ekstazës mistike e  cila është e pa varur nga eksperienca racionale ose shqisore. Për këtë arsye Plotini flet për Zotin si një të vetëm d.m.th se ai është absolutisht kompleks dhe se zoti është unitet absolut. Ai mendon se Zoti është një, ka kuptimin më tepër se Zoti nuk ndryshon por është i pandashëm, dhe nuk ka shumëllojshmëri, që është i krijueshëm dhe njëkohësisht është i pandryshueshëm.

Pra nuk është e mundur të thuhet se Zoti është ky, dhe njëkohësisht nuk është kjo përderisa kjo procedurë do ti vendoste zotit kufij të caktuar.Të thuash se Zoti është njëshi do të thotë të pohosh se Zoti ekziston përtej kufijve të botës dhe se ai thjeshtë është pa ndonjë dualitet, potencialitet ose kufizime materiale.  Ai i kapërcen që të gjitha kufizimet. Në këtë kuptim Zoti nuk mund të merret me ndonjë aktivitet të vetëndërgjegjshëm, deri sa kjo do të nënkuptonte kompleksitetin nëpërmjet të menduarit të veçantë më përpara dhe më pas nënkupton ndryshimin. Zoti në asnjë mënyrë nuk i ngjan njeriut. Se ai në të vërtetë është thjeshtë njëshi, uniteti absolut.

Plotini e shpjegon origjinën e sendeve se ata rrjedhin nga zoti jo nëpërmjet aktit të lirë të krijimit por nëpërmjet domosdoshmërisë. Për të shprehur se çfarë kuptonte me domosdoshmëri Plotini përdor metafora të ndryshme dhe në mënyrë të veçantë metaforën e zanafillës. Sendet zënë fill, pra ata rrjedhin nga zoti ashtu si drita që buron nga dielli, ashtu si uji që rrjedh nga burimi dhe nuk ka burim të jashtëm në vetvete.

Zoti është burimi i çdo gjëje dhe njëkohësisht çdo gjë manifeston zotin. Por asgjë nuk është e barabartë me zotin ashtu si rrezet e dritës nuk janë të barabarta me diellin.

Ashtu si drita që buron nga dielli duke e zvogëluar intensitetin, po kështu rradha e qenieve të cilat rrjedhin nga zoti përfaqësojnë një rënie në shkallën e përsosmërisë.

Në këtë mënyrë « Nous » është burimi i shpirtit. Por shpirti i botës ka dy aspekte  duke e parë lart siç ka qenë drejt « nousit » ose racionalitetit të pastër, shpirti përpiqet të sodisë idetë e përjetshme të të gjithë sendeve.

Aktiviteti i shpirtit kryhet gjatë fenomenit kohë, përderisa tani kemi lindjen e sendeve dhe marrëdhëniet e sendeve me njëri tjetrin që çojnë në ngjarjet dhe ngjarjet që vijnë njëra pas tjetrës. Kjo marrëdhënie ngjarjesh është ajo që do të thotë kohë. Për të qenë të sigurtë, Njëshi, nousi dhe shpirti botëror janë të bashkëpërjetshëm. Në shpirtin botëror gjendet realiteti i natyrës së sendeve të veçantë të cilët e pasqyrojnë në mënyra të ndryshme d.m.th në kohë idetë e përjetshme.

Por natyrshëm ne mund të shtrojmë pyetjen rreth shpirtit. Deri tani filozofët klasikë u munduan të na shpjegonin duke përdorur arsyen se çfarë është shpirti dhe trupi. Por ku e ka zanafillën shpirti njerzor? Shpirti njerzor e ka zanafillën nga shpirti botëror dhe ai gjithashtu ka dy aspekte. Duke parë lart shpirti njerzor,  merr pjesë në « nousin » ose në arsyen universale, ndërsa duke parë poshtë shpirti lidhet por nuk bëhet identik me trupin.

Këtu Plotini mohon doktrinën e Platonit mbi paraekzistencën e shpirtit duke besuar gjithashtu se bashkimi i shpirtit me trupin mbijeton duke kryer një sërë transformimesh nga një trup në një tjetër dhe duke qenë shpirtëror d.m.th me të vërtetë real ai nuk zhduket por do të bashkohet përsëri me shpirtërat e tjerë në shpirtin botëror. Dhe përsa kohë shpirti është tek trupi shpirti siguron fuqinë e racionalitetit, ndjeshmërinë dhe vitalitetin.

Errësira është e kundërta e dritës, dhe po kështu materia është e kundërta e shpirtit dhe njëkohësisht është kështu e kundërta e njëshit.

Njerzit gjithashtu pyesin se çfar e shkakton të keqen? Në dokrinën e zanafillës  Plotini argumenton se Zoti në mënyrë të domosdoshme rrezaton me qëllim  që të shpërndajë sa më shumë atë të jetë e mundur, përsosmërinë e tij. Pra përderisa Zoti nuk mund të ridublojë veten në mënyrë të përkryer ai e bën këtë nëpërmjet mënyrës së vetme të mundimshme d.m.th duke na paraqitur ne rrezatimet e tij të gjitha shkallët e tij të mundshme  të prefeksionimit.

Problemi kyç i së keqes  qëndron në atë se shpirti është i bashkuar me trupin material dhe në kundërshtim  me karakterin racional të shpirtit ai duhet të luftojë me trupin, ku natyra materiale e të cilit është e prirur të lëvizë poshtë dhe larg kontrollit racional. E keqia është mospajtimi midis qëllimeve të drejta të shpirtit dhe sjelljes së tij aktuale, ajo është një mosperfektshmëri në lidhjen shpirt-trup dhe në të shumtën, shkaku për këtë mospërkryerje paraqitet  si lëvizja e fundit irracinale e trupit material. E keqja eshtë mungesë e formës së lëndës ashtu si errësira është mungesë e dritës dhe formës së lëndës. Pra edhe para filozofisë moderne shtrohet një çështje e madhe siç është  çështja e raportit midis mendimit dhe qenies.

Qysh në kohët e lashta njerzit duke mos pasur asnjë ide për ndërtimin e trupit të tyre dhe njëkohësisht duke mos ditur se si ti shpjegonin ëndrat arritën tek pikpamja se mendimi dhe ndijimet e tyre nuk ishin veprimtari e trupit të tyre por e një shpirti të veçantë që banonte në këtë trup dhe që e braktiste pas vdekjes, dhe qysh prej kësaj kohe u detyruan të mendonin për raportet që egzistonin midis këtij shpirti dhe botës së jashtme.

Nëqoftëse në çastin e vdekjes shpirti ndahet nga trupi dhe vazhdon të jetojë  atëherë s’ka asnjë arsye të shpiket për të edhe një vdekje e veçantë. Dhe kështu lindi ideja se shpirti është i pa vdekshëm, gjë që në atë shkallë të zhvillimit nuk dukej aspak si një ngushëllim por si një fat të cilit nuk i shpëton dot dhe shpesh herë p.sh ndër grekët shikohej si një fatkeqësi  e vërtetë.

Nuk ishte nevoja e ngushëllimit fetar ajo që i çoi kudo njerzit te mendimi i mërzitshëm se ata janë të pa vdekshëm, por thjeshtë fakti se pasi kishin pranuar ekzistencën e shpirtit ata për shkak të ngushtësisë së tyre të përgjithshme nuk ishin kurrësesi në gjendje që ti shpjegonin vetes se ku shkonte ky shpirt pas vdekjes  së trupit.

Krejt në këtë mënyrë lindën si pasojë e mëshirimit të forcave të natyrës perenditë e para që gjatë zhvillimit të mëtejshëm të fesë në përgjithësi morën gjithnjë e më tepër  trajtën e forcave të mbinatyrshme derisa si rezultat i procesit të abstragimit për pak do të kisha thënë i procesit të destilimit në mënyrë krejt të natyrshme gjatë zhvillimit mendor nga perenditë e shumta pak a shumë të kufizuara dhe që kufizonin njëra tjetrën  në kokat e njerzëve lindi ideja e perendisë së vetme ekskluzive e fesë moneteiste.

Çështja e lartë e tërë filozofisë  është çështja e raportit midis mendimit dhe qenies, frymës dhe natyrës e cila i ka rrënjët e veta jo më pak se tek çdo fe dhe në idetë e kufizuara dhe në padijen e njerzëve të periudhës së egërsisë. Por që të jemi të qartë se kjo çështje nuk mund të shtrohet me tërë forcën e vet dhe merrte tërë egërsinë që ka veçse atëherë kur popullsia e Europës u zgjua nga letragjia e gjatë e mesjetës së krishterë.

Çështja e raportit të e mendimit dhe  qenies  çështja se çfarë është primare fryma apo natyra, ku kjo çështje ka lojtur një rol të madh edhe në skolastikën mesjetare dhe në kundërshhim me predikimet e kishës mori një formë kritike a është krijuar bota nga perendia apo ekziston në jetë të jetëve.

Sipas përgjigjes që i jepnin filozofët kësaj pyetje ishin ndarë në dy kampe të mëdha. Ata që thoshin se fryma ka egzistuar para natyrës dhe pranonin kështu në fund të fundit se në një mënyrë ose në një tjetër bota ishte krijuar dhe tek filozofët si p.sh te Hegeli krijimi i botës shpesh herë është më i koklavitur dhe më absurd se në doktrinën e krishterë, këto formuan kampin idealist kurse ata që e merrnin  si primare natyrën së bashku me shkollat e ndryshme dhe kampin e materializmit.

Nga Kujtim Stojku