Medea ose një tragjizëm universal!

Medea ose një tragjizëm universal!


Ky studim është realizuar gati diçka më shumë se 10 vite më parë. Me që keto dite është hapur një diskutim lidhur me vrasjen e tre fëmijëve nga një nënë shqiptare e cila paraprakisht konsiderohet si jo normale mëndërisht, dhe përmendet dhe Medea e Euripidit, e gjej me vend ta ndaj me cilindo lexues shqiptar...

 

Nëse raporti jetë vdekje do të ishte vetëm individual, vdekja nuk do të ishte institucion dhe jeta nuk do te ndërtohej si kryeinstitucion!

Nëse tragjizmi do të ishte pjesë e jetës të një njeriu, të një familje apo tejet më gjërë të një komuniteti antropologjik apo popullësie , ai nuk do të merrte strukturën e funebritetit njerëzor, që ka si kredo grishjen nga jeta dhe humanizimi i saj, duke fituar betejën me verëbrinë dhe gjithë derivatet që mban honi i vetëdijes dhe thellësia e saj psiqika, ku instikti i shpagimit bën komandën dhe këndon një muzikë që i ngjan ulurimës..

Nëse jeta njerëzore nuk do të bekohej që në krye të fillesës ekzistenciale me dashurinë njerëzore , atëhere dy gjasa do të pllakosnin, institikti i lënies së pasardhëseve ose grupimi ne kopene e deleve ku unifikim për shkak të ngjashmërisë nuk do të lejonte emrin individual dhe lindjen e individit si institucion.

Nëse morali do të mbetej tabu individuale dhe nuk do të shëndrohej në mardhënie komunitare ku opinioni nëm po aq sa ligji( fillimisht ligji u quajt nomos/mallkim kështu e përdori edhe Soloni hartuesi i Kushtetutës së parë në Greqi ), atëhere nuk do të kishte struktura antropologjike si familja, breza njerëzor brenda saj, komunitet, opinion publik, gjykim në njësinë ku je i strehuar .

Nëse ato që ndodhin nuk përjetohen jo vetëm nga ata që e pësojnë por edhe nga ata që viktimizohen në klimën e krijuar si përjetim, si përgjegjësi, dhe si bashkëjetesë, atëherë, njeriu do të mund të mos kujtonte, dhe kryemuza “Kujtesa”, arshiva e parë dhe kodi i parë i kujdesit dhe pasurisë nuk do të kishte lindur.
Njerzit do të mbeteshin të verbër me sy, të shurdhër me veshë, të mangët me mëndje dhe endacak pa histori. Do të mungonte harta e rrugës dhe busulla e arsyes,drita e medjes dhe vetkontrolli.

Në këtë kuptim tragjizmi i antikitetit është një anatomi e kozmogonisë njerëzore dhe jo një përshkrim ngjarjesh të identifikuara thjesht si histori të disa individëve që kanë emrin konkret, Medea apo Jason, Orest apo Klitemestra.
Antikiteti duket sikur njëherë e mirë e voli frutin e tragjizmit dhe e vuri të vinte si musht universal, që të zjente pijen e veçantë të dhimbjes njerëzore dhe kupën e saj çdo njëri nga ne, në të gjitha kohërat ta pinte me pika të vogla, për të mos u helmuar, për të mos helmuar të gjallët dhe për të mos fuzuar në damar një helm më të fortë, vdekjen universale.
Ja përse brenda tragjedisë së Euripidit “Medea”, e gjen tragjedinë në shumë planësi rrënqethëse dhe makabre, por të besueshme për dy arsye themelore.

E para se ajo është e përzjerr edhe me jetën, pra edhe me humanizmin. E dyta sepse ajo duket sikur pafton rrugën drejt krimit vdekjendjellës në të gjitha format e shpërfaqjes dhe ekstremiteteve ku edhe mund të shkojë shpagimi njerëzor por me atributin e një paralajmërimi, “mos, nuk duhet të shkojmë deri këtu”, ndaj njerëz mos e vrisni jetën.
Në ndryshim nga Eskili tek Orestia, ngasja e Medeas është njerëzore vetëm toksore, dhe nuk lidhet më ndonjë porosi nga lart, nga hierarkia mitike. Tragjizmi i saj vjen si një shpagim nga fyerja e asaj që është më e shtrënjtë për familjen dhe gruan, besnikëria bashkëshortore.Por tharmi dhe mekanizmi është “një zemër gruaje me brenga”.

Tek Euripidi cdo gjë është antropologjike, edhe si moral, edhe si gjykim e paragjykim, edhe si vendosmëri edhe si lëkundje, edhe si kënaqësi edhe si zbrasje njerëzore. Euripidi është produkt i shkollës së Anaksagorës dhe ka brenda vetes recitimin logjik të Perikliut, ndaj ai është racional dhe argumentues dhe jo metaforik dhe hamëndësor.

Ai karakterizohet nga një realizëm rëqethës, por operon si strukturalist antropologjik sepse materiali i tij njerëzor nuk zbukurohet artistitikisht. Për Euripidin artistikja është e thjeshtë e drejtëpërdrejtë si antropomendim,antropondjenjë, antropopasion dhe antroposhpagim. Struktura e tij bazë është “njeriu është masë për çdo gjë”.
Ky kryeinstitucion vesh me materien njerëzorë çdo institucion tjetër. Ai mat dhe modulon çdo marrëdhënie, çdo ndjenjë,çdo ëndërim,çdo përgjegjësi, çdo detyrim,çdo urrejtje, çdo krim.

Pra njësia strukturore është antropoinidividi me universalitetin e vlerave të tij të mirfillta, autentike. Kur del jashtë vetes në treg, në kuptimin e gjërë të fjalës ai tjetërsohet, ndaj ikja nga vetja pa kontroll, prodhon jo ndjenja, humanizëm dhe dashuri, por intersa, posedim, kamje.

Euripidi është nga të parët që me figurën e Jasonit dhe jasonizmin njerëzor, paralajmëron për sëmundjen gjithkohore që sot është një patollogji inherente e individit me emrin e tregut: “Unë jam çfarë unë kam”.
Këto dy veçori thelbësore euripidiane regjizori i pjesës Mikel Kalemi, i ka rokur mjeshtërisht dhe i ka projektuar si shinat ku lëviz materiali dramaturgjik, edhe si veprim edhe si fjalë, edhe si gjest edhe si segment trupor, apo vektor i fjalës së thënë që nuk kthehet pas, (pavarësisht nga dyshimi i hamëndësimit), sepse bart shpagimin.
Edhe mbreti është njeri dhe vjen ai tek Medea dhe nuk shkon ajo tek ai.

Bile duket shumë “i vogël” kur thotë :
“E dua atdheun,por më shumë se atdheun dua fëmijët e mijë”. E sinqertë dhe çmitizuese kjo thënie që e bën Medean të kuptojë se edhe autoritarët kanë pika të dobëta dhe pushteti i tyre nuk është gjithëfuqi.
Vdekja nuk vjen si një fatalitet sa hap e mbyll sytë, por si një mekanizëm mbi të cilin arsytohet dhe bëhen llogari dhe që herë shihet e veçuar, herë e lidhur me pjesën tjetër të jetës, e cila sado e poshtër të jetë, sado e shpërdal apo tradhëtore, është jetë dhe i bartë të gjitha dhe të gjithë. Këtë elementë e gjejmë të realizuar mjeshtërisht tek Jasoni.Vasian Lami që e interpreton rolin e Jasonit, është për mua në rolin e tij më të mirë.
Ai është më pranë anës filozofike euripidiane, pasi vepron në mënyrë shumë të sakt me fjalën dhe përjetimin kuptimor e emocional të saj, si dhe me funksionin mardhënie që ka fjala.

Lami është i përkryer në emocionin përmbyllës të dramës përball vdekjes së djemëve. Klithma e tij në fund është një buçim njerëzore por dhe një gjest i shkëlqyer dramatik, kur ecën këmba dorës si ata fëmijët që ende nuk janë ngritur në këmbë. Duket se paralajmëron nga 2400 vjet më parë se ende si adult, burra, prindër apo dhëndurë, nuk jemi ritur përtej zvaritjes fëmijnore, e gjithë kjo në planin moral.

Të rritur në moral kjo është jeta e antropologjisë me një homosapjens që ka ende udhë për të baritur.
Ai dhe Ema Andrea(Medea) fiksohen si në një stop kamera dhe të kujtojnë impresinonizmin primitiv të skulpturës njerëzore të antikitetit.

Të katër aktorët e Teatrit Kombëtar, Anagnosti,Toçi, Lami dhe Pasha, spikasin për përdorimin e fjalës për shqiptimin dhe përjetimin e saj.Aktorët e rinj dallojnë në pantomimë, dansing, heshtje dhe veprim, por fjala e tyre lyp përmirësim si në kuptimin e saj ashtu edhe në të shprehur. Forca e kësaj fjale që herë vinte si bashkëbisedim, herë si korr dhe herë si polifoni, do të ndihmonte në rritjen e ngarkesës emocionale dhe në zbërthimin nga jashtë të histerisë medeiane.
Euripidin e quajnë filozof të skenës, sepse ai operon me mendimin, arsyen, monologun, vetdialogun, dialogun, polifoninë mendore, me koralitetin të gjitha këto forma, shmangin aksionin dhe virtualisht sikur të izolojnë nga realiteti, duke i bërë atij njëkohësisht një anatomi logjike për vlerat dhe ligësitë.

Ne nuk e shohim vdekjen e bijës së mbretit dhe të vetë mbretit Keront, por rëfenja e shërbëtorit e gdhëndur me fjalët e filozofit Euripid të llahatërisin më shumë se akti i përjetuar drejtëpërsëdrejti.
Heroina e dramës Medea e interpretuar nga Ema Andrea të emocionon pa masë, pasi aspekti tragjik i Medeas është përthithur gati në mënyrë qelizore. Andrea të “merr për dore” dhe të shpie në honet e llahtarit, të himnotizon me marëzinë ku të shpie hakmarrja dhe shpagimi kur ndjehesh e fyer, e zhgënjyer, e përdorur. Ajo është në një aksion logjik dhe jo logjik përtej limiteve të konceptueshme, por është reale.Vrasja që ajo i bënë në fund dy fëmijëve të saj është vrasja me dorën e saj, vrasje që ne e shohim, vrasje që ajo e justifikon me mbrojtjen e tyre, por që shumë kush mund të thotë kjo nuk mund të ndodhë.

Po ju sjell në vëmëndje se jo më larg se para disa dekadash në Francë, kur ende ekzistonte dënimi me vdekje dhe përdorej gijotina, gruaja e fundit që shkoi në një dënim të tillë ishte një grua që vrau të dy fëmijët e saj, vetëm për tu hakmarrë ndaj bashkëshortit që e kishte tradhëtuar me një grua tjetër, duke braktisur me divorc nënën e fëmijëve.
Por kjo anë gjithëautoritare e Medeas është aq joshëse për Andrean sa që ajo ka lënë si pak më njëanë ato momente dhe fjalë, dialogje apo vetbisedë, ku shpërfaqet ana humane e Medeas, arsyeja e të qënit kaq e ngarkuar. Fjalët për ligësinë, për trajtimin e gruas si një masë trupore, për shtratin dhe epshin ,për paritetin dhe sakrificën, për sinqeritetin dhe ndjenjën njerëzore, duket sikur rëshkasin sepse proi i emocionit e merr rrjedhën plotësisht tek tragjizmi. Andrea është sot një personalitet i fjalës së ndjerë.

Jo më shumë se para pak ditësh e pashë të recitonte në një mbrëmje të fjalës poetike, poezitë e një poeti romatik gjerman me një muzikalitet gurgullues.
Por fjala e skenës dramatike, do të duhet të artikulohet më lartë më pastër dhe me të tre aspektet funksionale, kuptim, ndjenjë dhe marrëdhënie.

Gjithësesi Andrea po çan një rrugë që i mungon dramaturgjizmit skenik shqiptar. Personalitetet e antikitetit tragjik janë universitete të dinjitetit profesional dhe Ema Andrea me Medean, tregoi jo vetëm vlera apsolute por edhe një gen tragjik tonin si shqiptar, që vjen që nga kohët pellazgjike.
Magama njerëzore është e vednosur në ambjentin shtet sespe flitet për mbretërinë Korinthit, pra një një atmosferë ku ka ligje institucione dhe moral, opinion dhe ndëshkim.

Është vendosur gjithçka në familje pra, në qelizën antropinstitucionale dhe brenda saj shpërfaqet martesa në çift dhe ndarja(divorci themi ne sot) e drejta për t’u rimartuar dhe kjo është një e drejtë civile.
Medea braktisi familjen pra gjakun nga lisi dhe nga mjalti familjar dhe për hirë të dashurisë së penguar me Jasonin, dalldisi deri në krim ndaj njerëzve të saj, vetëm e vetëm që të ishte e tij, dhe në këtë martesë sjell në jetë dy fëmijë, një frut kuptimplotë për qëllimet që ka jeta dhe misionin që ka familje.

Por Medea nuk kishte paramenduar se një grua që dashuron është edhe një femër, se një femër është edhe një materie seksuale, se një femërgruaseksuale, është në qëndër të ekzistencës, është AND e jetës dhe e lumturisë, por se të gjitha këto nuk mjaftojë, sepse jashtë saj dhe mardhënieve që ajo mund të prodhojë, është edhe tregu, konvertimi, interesi, pasuria, instikti dhe veset me gjithë pushtetin e tyre.

Euripidi ky filozof i tragjedisë na paralajmëron për të gjitha këto ndaj jo më kot, në qëndër vë gruan që quhet Medea por mund të marrë në gjithëkohësi çdo lloj emri. Edhe regjizori i ri dhe i talentuar Kalemi, i cili me “Studjo 31” po e vë në skenë prej disa ditësh këtë kryevepër të tragjizmit universal, me mjaft llogjikë, edhe ideore edhe si aksion dramarurgjik por edhe si mardhënie e vetmardhënie(monologjet) e ka vënë në qëndër Medean.

Ngritja dhe ulja e skenës që lëvizet nga korri i vajtocave dhe konsultuesve morale(gratë e Korintit) qe herë psherëtijnë herë heshtin, herë dancojnë herë këndojnë, herë qajnë dhe herë paralajmërojnë, krijon përshtypjen viziuale dhe konceptuale të dallgëve të jetës, nga ku edhe buron aksioma fundamentale e dramatizmit njerëzor, “gabojmë për të mësuar”, “regjistrojmë për të mos haruar”, ‘rëfejmë për tu pastruar”.

Mjeshtri i dekorit dhe korografi kanë realizuar një ambjent dramatik të mrekullueshëm dhe kanë zgjeruar mundësinë e shprehjes megjithëse ka vetëm një skenë. Atje është edhe izolimi fizik i gruas si dhe ndodhte në Athinë në atë kohë, por edhe lëvizja, si ajo individuale dhe ajo komunitare, si ajo reale ashtu edhe ajo virtuale.Ka momente që personazhet të duken si skulptura që flasin rënkojnë qajnë dhe heshtin.

Tragjizmi dhe vdekja kanë këtë mision qysh nga tragjizmi pellazgjik dhe kulmoi artistikisht me treshen e artë Sofokliu, Euripidi dhe Eskili. Është misioni që na mëton çdo ditë tek leksioni i parë i humanizmit, “jemi të gjithë të vdekshme pavarësisht nga posti apo pasuria”, ndaj lumturia gjëndet tek jeta e vdekshme për gjithësejcilën dhe për të gjithë ne. Sa më larg vdekja e parakohëshme dhe e pamerituar si edhe mund të jetë vdekja e fëmijëve.


Dr. Përparim Kabo