Lufta e shenjtë dhe lufta e drejtë

Lufta e shenjtë dhe lufta e drejtë në shekullin e XXI

Një fenomen me rëndësi vendimtare, edhe pse vetëm pjesërisht i ri, është ndikimi prepotent i faktorit fetar ndaj luftës. “Luftës së shenjtë” islamike të nisur nga islami, dhe shpesh në mënyrë të pasaktë e besuar sinonim i xhihadit, i është kundërvënë, jo vetëm nga ana e kishave, por edhe e përgjegjësve politikë perëndimorë, koncepti i “luftës së drejtë”, që ka zëvendësuar termin “luftë legjitime”, karakteristik e jus publicum europeum.

Një zëvendësim i tillë është një fakt i ri sidomos për Evropën. Nuk është në fakt për Shtetet e Bashkuara, që e kishin quajtur “kryqëzatë” ndërhyrjen e tyre në Evropë në konfliktin e dytë botëror.

Kishat, si ato katolike, ashtu dhe ato të reformuarat, kanë marrë doktrinat tradicionale agostiniane – atomistike lidhur me “luftën e drejtë”, të përsosura nga teologët katolikë të shekullit të XVI-të dhe laicizuara më pas nga juristët internacionalistë të shekullit të XVII-të. Një konfirmim i mëtejshëm i rëndësisë së faktorit fetar në përdorimin e forcës dhe në konfliktualitetin e shekullit të XXI-të.

Fetë në vetvete – edhe islami, të paktën në “mesazhin e Medinës”, të ilustruar pikërisht në faqet e revistës “Aspenia” nga Princi Hassan i Jordanisë, nuk e predikojnë luftën për luftën. Janë përgjithësisht paqësore dhe tolerante, megjithëse me intensitete dhe tone të ndryshme sipas rrethanave.

Midis Ungjillit dhe Kuranit, Krishti ka vdekur në kryq, ndërsa Muhamedi ka qenë një luftëtar dhe një pushtues i madh. Idetë lidhur me luftën e feve të ndryshme ndryshojnë me kalimin e kohës. Në Izrael, Zoti zëvendësonte “Zotin e ushtrive” deri kur “populli i zgjedhur” ishte rrethuar nga tribu barinjsh dhe fshatarësh të varfër, të cilët plaçkiteshin dhe skllavëroheshin pa vështirësi.

Por lufta u bë më pas “kamxhiku i Zotit” kur Izraelit ju desh që të përballojë perandori të fuqishme që e mundnin. Në dy shekujt e parë të tij, kristianizmi ishte minoritar dhe i persekutuar. Thënia se “kush me shpatë plagos, nga shpata vdes” përfaqësonte jo vetëm një dënim moral të dhunës, por edhe një akt ngushëllues të dobësisë së vet. Pas Ediktit të Konstantinit të vitit 313, gjërat ndryshuan rrënjësisht.

Në Koncilin e Nikeas të viti 314 afirmohej detyrimi kristian i mbrojtjes së perandorisë dhe dekretohej se jo vetëm ishte e drejtë që një legjionar dezertor të ekzekutohej, por edhe se duhej të shkishërohej. “Rikthimi” i Zotit në politikë dhe, për pasojë, në luftë, duket evident në diferencat midis “Kushtetutave të Kishës” (enciklika Gaudium et Spes) e viti 1968 dhe “Katekizmi i Kishës katolike”, shkruar në vitet tetëdhjetë. Në këtë të fundit, “realizmi katolik” dominon mbi “shpirtin profetik” të Koncilit, duke riafirmuar vlefshmërinë e doktrinës tradicionale të “luftës së drejtë” (veç të tjerash, shumë e ngjashme me teorinë klauzeviciane të “luftës së kufizuar”).

Solidariteti midis anëtarëve të të njëjtit besim fetar nuk është vetëm ideal; zgjerohet në fushën e politikës dhe të konflikteve.

Ndërsa në Luftën Civile spanjolle brigadat ndërkombëtare luftonin nën flamujt e ideologjive, në konfliktin boshnjak vullnetarë si islamikë, ashtu dhe ortodoksë, kanë luftuar për solidaritet fetar. Vullnetarizmi ushtarak fetar është më pak i përhapur midis katolikëve e protestantëve respektivisht myslimanëve.

Të parët ia atribuojnë prioritetin impenjimit humanitar apo formave jo të drejtpërdrejta të presionit, të kryera nga organizata të tilla si Freedom House apo National Endowment for Democracy, protagoniste të “revolucioneve me ngjyra” në Serbi, Liban, Gjeorgji, Ukrainë dhe Kirigizistan.

Vullnetarizmi i kompanive ushtarake private është një zgjedhje profesionale, jo fetare. Influencë të madhe, sidomos në Afrikë, luajnë sektet ungjillore, të cilat u sigurojnë këshilltarë autoritarë qeverive vendore dhe luajnë një rol të rëndësishëm në vendimet për të përdorur forcën. E njëjta gjë ndodh në islam.

Mjafton të mendosh rolin e luajtur nga bamirësitë në mbështetjen financiare ndaj terrorizmit, në propagandën “parateologjike” të kryer nga Al Qaeda dhe nga sektet palafite e aftësitë e rrjeteve të qendrave islamike për të rekrutuar, edhe midis emigrantëve apo të konvertuarve në Evropë, vullnetarë për t’u dërguar në frontet e ndryshme të luftës, për të luftuar “kryqtarë” hebrenj dhe “renegatë”.

Zoti amerikan dhe Evropa pasheorike

Për konfliktet e shekullit të XXI-të feja është bërë një faktor më i rëndësishëm nga sa qe në epokën e mëparshme të luftërave kombëtare dhe ideologjike. Rezultati është zvogëlimi i nacionalitetit në politikë e në strategji, me tendencën për një dhunë më të madhe të konflikteve respektivisht të kaluarës.

Kur janë në lojë fe dhe identitet, “arsyeja” politike nuk arrin që ta mbajë më nën kontroll luftën dhe dhunën. Kjo është e vjetshme kudo: nga Ballkani në Çeçeni, në Lindje të Mesme. Sipas Martin van Creveld, në konfliktet aktuale nuk do të ishte më e vlefshme teoria klazueviciane e luftës. Nuk do të ishin më të praktikueshme vlerësimet e krahasueshme të beneficeve, kostove dhe rreziqeve, tipike të çdo llogarie strategjike.

Nga mjet, dhuna do të bëhej qëllim në vetvete. Lufta civile midis popujve, të dominuar nga pasionet e tyre, dhe jo midis ushtrive, të kontrolluara dhe ë kufizuara nga politika, e nënkuptuar si “inteligjencë e shtetit të personifikuar”. Konfliktet tentojnë të jenë absolutë dhe permanentë. Nuk mendoj se teza e Van Creveld gjejnë qasje në realitet.

Fetarë ose jo, mekanizmat dhe logjika e konflikteve janë gjithmonë të njëjtat. Për sa objektivat e tyre – të paktën ato të deklaruara, si puna e rivendosjes së Kalifatit – mund të duken të çmendura dhe metodat e tyre të papranueshme, krerët e terrorizmit transkombëtar sillen siç kanë bërë gjithmonë politikanët.

U përshtatin objektiva dhe taktika raporteve të forcës ekzistues, duke vlerësuar faktorët kulturorë e socialë, pasi suksesi i tyre dhe mundësitë e rekrutimit e të financimit varen nga shkalla e konsensusit që arrijnë të sigurojnë nga popullsia.

Konfliktet aktualë nuk janë luftëra fetare: të kujtojnë shumë më tepër luftërat e kolonizimit dhe të dekolonizimit. “Perdja e hekurt” midis ideologjive nuk është zëvendësuar nga ajo “e kadifenjtë” midis qytetërimeve dhe feve, e sugjeruar nga Huntington.

Përdoret forca për të futur në dorë pushtetin e pasurinë dhe përdoret feja për të siguruar konsensusin e nevojshëm për të përdorur forcën. Edhe “terrori i shenjtë” apo “parateologjik” i një Bin Ladeni, të paktën për drejtuesit e tij, edhe pse jo për “dorasit martirë” të tij, ka finaliteti politike, siç është vënë në dukje qysh nga viti 2002 në studimin e Aspen Institute lidhur me konfliktet e shekullit të XXI-të. Feja është vetëm një instrument.

Rëndësia më e madhe e saj buron nga aftësia e penetrimit në masa e mundësuara nga ICT-të moderne. “E shenjta” përfaqëson një çimento lidhëse; të rekrutosh Zotin (apo drejtësinë) nën flamujt tuaj përbën një çelës të rëndësishëm suksesi. Vërehet në Shtetet e Bashkuara, ku feja vihet sistematikisht në shërbim të manifest destiny të kombit.

Propagandë dhe public diplomacy shpesh përdorin terma të huazuara nga feja. Kjo nuk ndodh në një Evropë thellësisht të çmilitarizuar dhe pjesërisht të çkristianizuar, të paktën në elitat e saj politike dhe kulturore. Zoti i amerikanëve është i ndryshëm nga ai i evropianëve, ashtu siç është e ndryshme aftësia për t’u sakrifikuar. Evropa është në kulm të “erës pas-heroike”.

Integrimi i saj është imponuar për të shmangur që të shpërthenin luftëra të reja dhe të kombinoheshin bela të reja. Por Evropa nuk ka identitet dhe pa identitet nuk mund të ekzistojnë as një vizion i përbashkët i së ardhmes, as vlera të ndryshme nga ato të një humanitarizmi gjenerik dhe të ndrojtur.

Kështu që, pavarësisht pasurisë dhe ambicieve të saj në këtë fushë, Evropa nuk mund të bëhet një aktor gjeopolitik global. Hendeku i nivelit të religjiozitetit kontribuon për ta çmilitarizuar kulturën dhe zgjatur varësinë evropiane nga Shtetet e Bashkuara.

Përplasja midis arsyes dhe obskurantizmit

Në kundërshtim nga sa konsideronte shkenca politike tradicionale, fetë nuk veprojnë vetëm në sferën private, por edhe në atë publike, si grupe presioni, ashtu dhe si aktorë politikë në kuptimin e vërtetë të fjalës. Kështu që janë përcaktues për studimin e modalitetit me të cilin pushteti operon në shoqëritë dhe në marrëdhëniet ndërkombëtare.

Rëndësia e tyre, siç është parë sipër, është theksuar sa nga zhvillimi i ICT-ve, ashtu dhe nga formimi i një “boshllëku” të buruar nga globalizimi dhe nga rëndësia e tepruar e atribuuar dimensioneve ekonomike dhe teknologjike respektivisht atyre kulturore, shpirtërore e sociale. Përplasja e vërtetë e shekullit të XXI-të nuk do të jetë midis feve, midis liberalizmit dhe konservatorizmit, midis globalizimit dhe identitetit, as edhe midis liberist/merkatistë dhe neokolbertistëve; përplasja e vërtetë do të jetë midis forcave të arsyes dhe atyre të obskurantizmit, të integralizmit dhe të fundamentalizmit.

Ato ekzistojnë transversalisht në të gjitha fetë dhe mund të shprehen edhe në forma të dhunshme. Fitojnë sot rëndësi më të madhe sepse teknologjia moderne u mundëson grupeve të vegjël apo individëve të veçantë të disponojnë një aftësi shkatërrimtare që dikur ishte e drejtë ekskluzive e shteteve dhe kjo pikërisht kur shoqëritë e përparuara, edhe psikologjikisht, janë më të cenueshëm dhe më pak të afta për reagim nga sa qenë ato bujqësore apo industriale të së kaluarës.