Budizmi

Tema e leksionit të sotëm është budizmi. Nuk do të marr të thellohem në historinë e tij të gjatë prej afro dymijë e pesëqind vjetësh më parë në Benares, kur mbreti i Nepalit Sid'harta, apo Hautama që u bë Buda, vuri në lëvizje rrotën e d’harmas, duke proklamuar katër të vërtetat fisnike dhe rrugën tetëshe. Do t’ju flas për atë më kryesoren në këtë religjion nga më të përhapurit në botë.

Elementet e budizmit ruhen nga shekulli V para lindjes së Krishtit, domethënë nga koha e Heraklitit, Pitagorës, Zenonit e gjer në ditët tona, kur shfaqen interpretimet që i ka bërë atij doktor Suzuki në Japoni. Këto elemente nuk kanë ndryshuar. Tani feja është përshkuar nga mitologjia, astronomia, besimet e çuditshme, magjitë, por, përderisa tema është e vështirë, unë po kufizohem me atë çka i lidh sektet e ndryshme. Ajo mund t’i korrespondojë hinajanës, apo rrotës së vogël. Theksojmë para së gjithash jetëgjatësinë e budizmit.

Kjo jetëgjatësi mund të shpjegohet historikisht, megjithëse këto shpjegime janë rastësore apo, më mirë të themi, të dyshueshme, të gabuara. Unë mendoj se ekzistojnë dy arsye themelore. E para – durueshmëria e budizmit. Kjo durimtari e çuditshme e dallon budizmin, jo vetëm në periudha të caktuara, si në fetë e tjera, - budizmi ka qenë i durueshëm gjithmonë.

Ai kurrë nuk ka rendur tek zjarri dhe shpata, nuk është bazuar në aftësinë e tyre për të bindur. Kur perandori indian Ashoka u bë budist, ai nuk ia imponoi askujt fenë e tij të re. Budisti i pastër mund të jetë luterian, metodist, kalvinist, sintoist, daosist, katolik, mund të jetë zbatues i riteve fetare islame apo hebreje pa asnjë kufizim. Përkundrazi, as kristianit, as hebreut, as muslimanit nuk i lejohet të jetë budist.

Durueshmëria e budizmit – nuk është dobësi, porse thelbi i tij. Budizmi është, para së gjithash ajo që mund ta quajmë joga. Çfarë domethënieje ka fjala jogë? Është po ajo fjalë sikundër dhe “yugo” – “zgjedhë”, e cila i ka rrënjët në latinishte “yugu”. Zgjedha, disiplina, së cilës i nënshtrohet njeriu. Pastaj, nëse e marrim vesh, se për çfarë flet Buda në predikimin e parë në korijen e Drerëve të Benaresit dymijë e pesëqind vjet më parë, ne do ta kuptonim budizmin. Ndërkaq nuk është fjala që të kuptosh, por që të ndjesh thellë, të ndjesh me shpirt e me trup, për më tepër budizmi në realitet nuk e pranon as shpirtin, as trupin. Do mundohem t’jua provoj këtë.
Përveç kësaj, ka edhe një arsye tjetër. Budizmi në më të shumtën ekziston për hesap të fesë sonë. Është e qartë se çdo religjion përfaqëson në vetvete akt besimi. Sikundërse dhe atdheu përfaqëson në vetvete akt besimi.

Çdo të thotë, të jesh argjentinas? - e kam pyetur veten unë më se një herë. Të jesh argjentinas – do të thotë të ndjesh, që ne jemi argjentinas. Çdo të thotë të jesh budist? Të jesh budist nuk do të thotë të kuptosh, përderisa të kuptuarit mund të vijë nga minuta në minutë, kurse të ndjesh tri të vërtetat fisnike dhe rrugën tetëshe (të tetëfishtë). Nuk do t’i hyjmë të merremi me shpjegimin e rrugës së tetëfishtë, pasiqë kjo shifër shpjegohet me zakonin që kanë indianët për ta ndarë e stërndarë çdo gjë për tetë, por do t’u kthehemi katër të vërtetave fisnike.

Përveç kësaj ekziston legjenda mbi Budën. Ne mund dhe të mos e besojmë këtë legjendë. Unë kam një mik japonez, xzenbudist, me të cilin bëjmë diskutime të gjata. Unë i thashë që besoj në të vërtetën historike të Budës. Besoj që dymijë e pesëqind vjet më parë ka jetuar mbreti nepalas me emrin Sid’harta, apo Hautama, i cili u bë Budë, domethënë i ardhur në vete, i përkthjelluar, në ndryshim nga ne, që flemë apo që shohim ëndrrën e gjatë – jetën. Më bie në hatër një frazë e Xhojsit: “Historia – është një makth nga i cili dua të zgjohem. Kështu pra, Sid’hart’ha në moshën tridhjetë vjeç u përshkund nga gjumi dhe u bë Budë.

Me mikun tim budist (nuk jam i sigurt në jam kristian, dhe i bindur që s’jam budist) unë vazhdoj diskutimin dhe i them atij: “Përse të mos besosh në mbretin Sid’hart’ha, që ka lindur në Kapilovastë pesëqind vjet para se të fillonte besimi kristian? “Ai më përgjigjet: “Sepse kjo është krejt e parëndësishme, rëndësi ka të besosh në Doktrinë”. Ai shton, duke ndjekur me gjasë fantazinë, sesa të vërtetën, që të besosh në ekzistencën historike të Budës apo të interesohesh për të, do të kishte qenë diç e ngjashme me përzierjen e mësimeve të matematikës me biografinë e Pitagorës apo Njutonit. Njëra nga temat për meditime ndër murgjërit e manastireve e Kinës dhe Japonisë është dyshimi në ekzistencën e Budës. Ky është njëri ndër dyshimet, të cilin ata duhet ta kapërcejnë, që të arrijnë të vërtetën.

Të tjera fe në një masë të madhe mvaren nga aftësitë tona për të besuar. Nëse ne jemi kristianë, duhet të besojmë në atë, që nga Trinia e Shenjtë, njëri ka zbritur në tokë që të bëhet njeri dhe u kryqëzua në Jude. Nëse jemi myslimanë, duhet të besojmë në atë, që s’ka Zot, përveç All’llahut, dhe që Muhamedi është profeti i tij. Ne mund të jemi budistë predikues dhe ta mohojmë që Buda të ketë ekzistuar. Apo, më mirë të themi, ne mund të mendojmë, duhet të mendojmë, që besimi ynë në ekzistencën e tij historike nuk ka rëndësi, rëndësi ka besimi i Doktrinës. Megjithatë legjenda mbi Budën është aq e mrekullueshme, sa zor ta mposhtësh tundimin e ta lësh pa rrëfyer.

Francezët i kushtojnë vëmendje të posaçme studimit të legjendës mbi Budën. Ata udhëhiqen nga kjo gjë: jeta e Budës – është ajo çka ngjau me një njeri për një interval të shkurtër kohor. Jeta e tij mund të ndërthurej në këtë apo atë mënyrë. Po legjenda mbi Budën ka ndriçuar dhe ndriçon mijëra njerëz. Kjo legjendë ka shërbyer si burim për shumë piktura, skulptura dhe poema. Budizmi përfaqëson në vetvete jo vetëm fenë, por dhe mitologjinë, kozmologjinë, sistemin metafizik apo, më mirë të themi, një radhë sistemesh metafizike, që kundërshtojnë njëri-tjetrin.

Legjenda e Budës kthjellon, por besimi në të – nuk është i domosdoshëm. Në Japoni pohojnë që Buda nuk ka ekzistuar. Porse mbrojnë Doktrinën. Legjenda zë fill në qiell. Në qiell dikush në rrjedhën e shekujve, fjalëpërfjalë në një rrjedhë shumëfish të panumërimtë shekujsh, u përkrye, derisa e kuptoi, se në mishërimin (ri-inkarnacionit) tjetër do të bëhet Budë.

Ai zgjodhi kontinentin në të cilin do të lindej. Sipas kozmologjisë budiste, bota është e ndarë në katër kontinente trekëndëshash, dhe në qendër të saj është mali i artë, mali Meru. Ai do të lindej atje ku të gjendej India. Ai zgjodhi shekullin, në të cilin do të lindej, zgjodhi kastën, zgjodhi nënën. Tani – pjesa tokësore e legjendës. Jetonte njëherit mbretëresha Maja. Maja do të thotë “ëndërr”. Mbretëreshës iu shtir një ëndërr, e cila mund të na duket e tmerrshme ne, por jo indianëve.

Mbretëresha kishte për burrë mbretin Shu’hodanin; njëherë asaj iu shtir në ëndërr një elefant me gjashtë dhëmbë që kishte zbritur nga malet e arta dhe i cili depërtoi në brinjën e saj të majtë, pa i shkaktuar dhimbje. Ajo u zgjua; mbreti thirri astrologët e tij, dhe ata shpallën, që mbretëresha do nxjerrë në dritë një fëmijë, i cili mund të bëhet ose zotëruesi i botës, ose Budë – i përkthjelluar, i esëllt, dhe që i është shkruar të shpëtojë të gjithë njerëzit. Mbreti i kujdesshëm zgjodhi të parën: dëshironte që djali i tij të bëhej zot i botës.

I rikthehemi një detaji të tillë, si elefantit të bardhë më gjashtë dhëmbë. Oldenberg thekson se elefanti në Indi është kafshë shtëpiake, e zakonshme. Drita e bardhë gjithnjë simbolizon pafajësinë. Pse vallë gjashtë dhëmbë? Duhet kujtuar (i kthehemi edhe njëherë historisë), që shifra gjashtë, është njëfarësoj për ne një shifër e pazakontë dhe e marrë arbitrarisht (ne do të kishim parapëlqyer shifrën tre ose shtatë), përjetësohet tjetërsoj në Indi, ku konsiderojnë, se ekzistojnë gjashtë dimensione të hapësirës: lart, poshtë, para, prapa, djathtas, majtas. Elefanti i bardhë me gjashtë çatallë nuk u duket idianëve i çuditshëm.

Mbreti thërret magët e vet, kurse mbretëresha lind pa mundime fëmijën e saj. Me të dalë në dritë, djali ngrihet mënjëherë në këmbë, bën katër hapa në Veri, në Jug, në Lindje, në Perëndim dhe flet me një zë të ngjashëm me bulurima luani: “Unë jam i pakrahasueshëm, kjo është lindja ime e fundit”. Indianët besojnë në një shumësi të pafundme lindjesh të mëparshme. Princi rritet, bëhet shigjetari më i mirë, kalorësi më i mirë, notari më i mirë, atleti më i mirë, kaligrafi më i mirë, ai i koriti të gjithë mjekët (këtu mund të ndërmendim të njëjtën gjë për Krishtin dhe xherahët). Në moshën gjashtëmbëdhjet vjeç ai martohet.

Babai e di – i kanë thënë astrologët, - që djalit i kanoset rreziku të bëhet Budë, njeri, i cili shpëton të gjithë të tjerët, nëse arrin të njohë katër gjëra: pleqërinë, sëmundjen, vdekjen dhe asketizmin. Mbreti e vendos djalin në oborr, i zë atij harem – nuk do ta them numrin e femrave, përderisa ai ashiqare është shtuar – në stilin indian. Tekefundit, e pse mos ta them: tetëdhjetë e katër mijë.
Princi jeton i lumtur; ai nuk i njeh mundimet që ekzistojnë në botë, prej tij fshehin pleqërinë, sëmundjen dhe vdekjen.

Në ditën e destinuar ai largohet mbi karrocën e tij përmes njërës nga portat e pallatit kënddrejtë. Le të themi, përmes portave veriore. Sapo pati kaluar portat, ai pa një plak, të ndryshëm nga ç’kish parë deri atëherë. Ai është i gërmuqur, rrudhash, pa flokë. Mezi çapitet, duke rënduar mbi shkop. Princi pyet, çfarë njeriu qenkësh ky, dhe a është vallë njeri ky?! Karrocieri i thotë se ky është plak dhe se ne të gjithë një ditë do të bëhemi të tillë, nëse do ia mbërrijmë asaj dite.

Princi kthehet në pallat i tronditur. Pasi kalojnë gjashtë ditë, ai sërishmi del nga portat e jugut. Ai sheh në një hendek një njeri, edhe më të çuditshëm, të mbuluar nga lebra, me një fytyrë të rrjepur. Pyet, kush është ky njeri dhe a është vallë njeri? Ky është i sëmurë, i përgjigjet karrocieri, ne të gjithë do bëhemi si ky, nëse do jemi gjallë deri atëherë.

Princi, edhe më i shqetësuar, kthehet në pallat. Pas gjashtë ditësh ai sërishmi del dhe sheh një njeri, i cili mund t’i dukej se fle, nëse nuk do t’i binte në sy ngjyra e vdekur e lëkurës. Atë e bartin të tjerë. Princi pyet, kush është ky. Karrocieri i thotë, që ky është i vdekur dhe që ne të gjithë do të vdesim, kur të kemi jetuar njëfarë kohe.

Princi dëshpërohet. Tri të vërteta të tmerrshme iu hapën: e vërteta e pleqërisë, e vërteta e sëmundjes, e vërteta e vdekjes. Ai del nga portat për të katërtën herë. Sheh një njeri pothuaj lakuriq, me fytyrë të mbushur nga qetësia. Pyet, kush është ky. I përgjigjen: ky është asket që ka hequr dorë nga gjithçka dhe ka arritur paqëtimin.
Princi që kish jetuar në lukse, vendos t’i lërë të gjitha. Budizmi presupozon që asketizmi mund të jetë i dobishëm, por vetëm pasi jeta është provuar më parë. Nuk quhet, nëse niset direkt me refuzimin nga gjithçkaja. Duhet njohur jeta deri në fund dhe atëherë të hiqet dorë nga ajo.

Princi merr vendim për t’u bërë Budë. Në këtë çast atij i kumtojnë një të re: bashkëshortja e tij Jashod’hara solli në dritë një djalë. Ai bërtet: “Prangat u përforcuan”. Ky është djali, i cili do ta lidhë atë me jetën, prandaj djalin e quajtën Pranga. Sid’harta në haremin e vet: ai këqyr bukuroshet e reja e të mrekullueshme, të gërbulura nga lebra. Ai shkon në fjetoren e së shoqes. Ajo fle, duke mbajtur përqafe foshnjën. Ai rreh ta puthë gruan, por kujtohet, që, nëse do ta puthë, nuk do mund të ndahet më me të, ndaj largohet.

Ai kërkon mësues. Tashi ne kalojmë në atë pjesë të jetëshkrimit, i cili mund të duket i pasajuar. Përse ta tregojmë atë nxënës të udhëheqësve shpirtërorë, të cilët pastaj ai do t’i braktisë? Këta mësues do t’i mësojnë atij asketizmin, në të cilin ai do të ushtrohet për një kohë të gjatë. Së mbrami ai bie në mes të fushës i palëvizshëm dhe zotat që e shohin atë nga tridhjetë qiejt, mendojnë se ai vdiq. Njëri prej tyre, më i urti, thotë: “Jo, ai nuk ka vdekur; ai do të bëhet Budë”. Princi vjen në vete, i avitet një vije, ha pakëz ushqim dhe ulet nën hijen e një peme të shenjtë, të cilën ne do ta quajmë pemën e ligjit.

Ngjet një ngjarje magjike, e cila ka si gjegjësen e vet në ungjill: lufta me demonin. Emri i demonit është Mara. Ne e kemi ndeshur tashmë fjalën “nightmare” – “demoni i natës”. Demoni zotëron botën, por, me të ndier rrezikun, del nga pallati i tij. Telat në instrumentet e tij muzikore u këputën, dhe ujërat u thanë nëpër gjole. Ai mbledh luftëtarët, ia hyp elefantit me lartësi s’dihet sa milje, shumëzon numrin e duarve të tij, armët e tij dhe lëshohet mbi princin. Princi qëndron në muzg poshtë pemës së dijes – pemës që qe rritur njëkohë me të.

Demoni dhe luftëtarët e tij që përbëheshin prej tigrash, luanësh, devesh dhe monstrash të tjera luftuese, e mbuluan princin me shigjeta. Duke mbërritur deri tek ai, shigjetat ktheheshin në lule. Ata derdhin mbi të male me zjarr, të cilat bëhen shatore prej atlasi mbi kokën e tij. Princi mediton, i palëvizshëm, me krahët e kryqëzuara në krahëror. Ka gjasa ta ketë ditur se po i ekspozohet këtij sulmi. Ai mendon për jetën, ai mbërrin nirvanën, shpëtimin. Pas perëndimit të diellit demoni gjendet i shpartalluar. Vazhdon nata e gjatë e meditimeve; në të dalë të natës Sid’hart’ha nuk është më Sid’hart’ha, ai është bërë Budë, ka mbërritur nirvanën.
Ai vendos të predikojë doktrinën e tij.

Ngrihet tashmë i shpëtuar të shpëtojë të tjerët. Ai jep predikimin e tij në korijen e drerëve në Benarese. Pastaj një tjetër, - për zjarrin, në të cilin, siç thotë ai, digjet gjithçka: shpirti, trupi, gjësendet. Përshembull, në të njëjtën kohë Herakliti i Hefesisë pohon, se gjithçka është zjarr.

Religjioni i Budës – nuk është asketizmi, për të asketizmi është shashtisje. Njeriu nuk duhet ta tejkalojë, as jetën trupore, për shkak se jeta e trupit është e ulët, jo fisnike, e turpshme dhe e pikëllimtë, as asketizmin, i cili gjithashtu është jo fisnik dhe i mjerë. Ai predikon një jetë të matur, nëse flasim me termat e teologjisë, pasi ka mbërritur nirvanën, dhe për dyzet e ca vjet me radhë i kushtohet predikimit. Ai mund të bëhej i pavdekshëm, porse zgjedh për vete momentin e vdekjes, pasi ka lënë tashmë një numër të madh nxënësish.

Ai vdes në një shtëpi farkëtari. Nxënësit e rrethojnë. Ata janë të pangushëllueshëm. Çfarë do të bëjnë tani pa të? Buda u thotë, që ai nuk ekziston, që ai është njeri i tillë njëlloj si ata, po aq joreal dhe po aq i vdekshëm, por që po u lë atyre doktrinën e tij. Këtu kemi një dallim të madh nga Krishti, i cili u tha nxënësve, që, nëse dy prej tyre do të takohen, ai do të jetë me këta i treti. Përkundrazi, Buda u thotë nxënësve të tij: “Juve po ju lë doktrinën time”. Domethënë ai qysh në predikimin e parë e solli në lëvizje rrotën. Pastaj pason zhvillimi i budizmit. Format e tij janë të llojllojshme: llamizmi, budizmi magjik, mahajana, apo qerren e madhe, xzen-budizmi në Japoni.

Unë them, se ekzistojnë dy budizma, në vështrim të parë pothuaj të njëllojtë: ai që ushtrohet në Kinë dhe tjetri në Japoni – xzen-budizmi. Gjithë të tjerët janë shprehje mitologjike, legjenda. Disa nga këto legjenda janë shumë interesante. Dihet, që Buda dinte të bënte mrekullira, po, sikundërse dhe Jesus Krishti, ai nuk i donte mrekullitë, atij nuk i pëlqente t’i krijonte ato. Këto i dukeshin atij vulgare lavdërake. Po ju rrëfej një histori: për një kupë prej druri kuauçuku.

Njëheri në një qytet kinez një tregtar urdhëron t’i gdhendnin një kupë prej druri kauçuku. Ai e vendos atë në lartësinë e disa trungjeve prej bambuje, në një shkop të gjatë (shtagë) të sapunisur. Premton t’ia japë kupën atij që është i zoti ta mbërrijë. Dijetarët heretikë kot gjakojnë ta mbërrijnë. Ata kërkojnë ta korruptojnë tregtarin, që ky të shpallë se ata ia kanë dalë kësaj pune. Tregtari refuzon dhe këtu vjen një nxënës i ri i Budës. Emri i tij nuk përmendet kurrkund, përveç këtij episodi.

Nxënësi ngrihet në ajër, gjashtë herë fluturon përqark kupës, e merr atë dhe ia kthen tregtarit. Kur e mori vesh Buda këtë histori, dha urdhër ta përzënë nxënësin për shkak se është marrë me një punë të tillë të padenjë.

Por dhe vetë Buda ka krijuar mrekullira. Për shembull, mrekullinë e mirësjelljes. Buda duhej të përshkonte shkretëtirën në një orë mesdite. Zotat nga të tridhjetë e tre qiejt i lëshuan secili nga një rryp hije. Buda, që të mos i fyente asnjërin nga zotat, mori trajtën e tridhjetë e tre Budave, kështuqë, secili nga zotat shihte atje lart Budën e mbrojtur nga hija që ia kishin dërguar.

Ndërmjet bëmave të Budës është e mrekullueshme parabola e shigjetës. Një njeri i plagosur në luftë do që t’ia heqin shigjetën nga plaga. Së pari ai mëson emrin e harkëtarit, cilës kaste ai i përket, prej çfarë materiali është bërë shigjeta, ku pati qëndruar harkëtari, cila ka qenë gjatësia e shigjetës së tij. Gjatë kohës që diskutohen këto pyetje, ai vdes. “Po unë – thotë Buda, - mësoj si të nxjerr shigjetën”. Çfarë është shigjeta? Ajo është Gjithësia. Shigjeta është ideja e “unit”, gjithçka që ka zënë vend në ne. Buda thotë, që ne nuk duhet të humbim kohë në çështje të padobishme. Për shembull, e fundme apo e pafundme është Gjithësia? Do të jetojë vallë Buda pas nirvanës apo jo? Të gjitha këto janë të padobishme, e rëndësishme është të heqësh shigjetën nga plaga. Fjala është për përzënien e shpirtrave të këqinj, për fenë e shpëtimit.

Buda thotë: “Ashtu sikundër ujërat e oqeanit kanë vetëm një shije të vetme – shijen e kripës, ashtu dhe mësimet e mia kanë vëtëm një shije – shijen e shpëtimit”. Feja të cilën mëson ai, është e madhe, si det, por ajo ka veçse një shije – shijen e shpëtimit. Sigurisht, vazhduesit hallakaten (ose, ka gjasa, shumë ia qëllojnë) në diskurse metafizike. Qëllimi i budizmit nuk qëndron këtu. Budizmi mund të predikojë çdo lloj feje, duke i mbetur konsekuent budizmit. Rëndësi ka shpëtimi dhe katër të vërtetat fisnike: vuajtja, burimet e vuajtjes, shërimi dhe rruga e shërimit. Në fund arrihet nirvana. Rendi i të vërtetave nuk ka rëndësi. Ka mendime, se ato i korrespondojnë traditës së medicinës antike: sëmundja, diagnoza, mjekimi dhe shërimi. Shërimi në rastin e dhënë është nirvana.

Tani do të kalojmë në më të vështirën. Në atë që mendja jonë perëndimore përpiqet ta fshijë. Tek rimishërimi, i cili për ne është para së gjithash ide poetike. Transmigron jo shpirti (budizmi e mohon ekzistencën e shpirtit), por karma që përfaqëson në vetvete fatin e organizmit mental, i cili rimishërohet me një shumësi të panumërt herësh. Kjo ide është karakteristike për shumë mendimtarë, para së gjithash për Pitagorën. Pitagora njohu një shqyt që mbante në dorë, duke u përleshur në luftën e Trojës nën një emër tjetër. Në librin e dhjetë të “Republikës” Platoni ka shkruar një ëndërr Erit. Ky ushtar sheh shpirtrat, të cilët, para se të pinin nga lumi i harresës, i zgjedhin vetes fatin e mëtejmë. Agamemnoni ka qejf të bëhet shqiponjë, Orfeu – mjellmë, kurse Uliksi, i cili nganjëherë e quante veten Askushi, kërkon të bëhet njëherësh më i thjeshti dhe më i lavdishmi ndër njerëz.

Empedokli nga Akraganti ka një fragment, ku ai kujton jetët e tij të mëparshme: “Unë kam qenë vajzë, kam qenë degë, kam qenë dre dhe kam qenë peshk memec, i cili qet kokën nga deti”. Cezari e quan këtë Doktrina e druidëve. Poeti kelt Talisen thotë, se s’ka formë në Gjithësi, të cilën ai të mos e pranojë: “Unë kam qenë kolonel, kam qenë shpatë në duar, kam qenë pikë, përmes të cilës kalojnë gjashtëdhjetë lumej, jam shndërruar në shkumë ujërash, kam qenë yll, kam qenë dritë, pemë, fjalë në libër, libër”. Dario ka një poezi, ndoshta, më të bukurën nga të gjitha, e cila fillon kështu: “Unë kam qenë ushtari, që kam fjetur në shtrojet e mbretëreshës Kleopatra...”
Rimishërimi zë një vend të madh në letërsi.

Ne e gjejmë këtë temë tek mistikët. Plotin vëren se, të kalosh nga një jetë në një tjetër – është njëlloj sikur të flesh në shtroje të ndryshme në dhoma fjetje të ndryshme. Unë mendoj, se secili ka ka patur ndonjëherë ndjesinë, që një moment të ngjashëm e ka përjetuar në jetët e mëparshme. Në poezinë e mrekullt të Dante Gabriel Roseti-it "Sudden Light" ndeshim këto fjalë: "I have been before" - "Unë kam qenë më parë këtu ". Ai i drejtohet një femre që i ka pasë takuar ose do t'i takojë atij, dhe thotë: "Ti ke pasë qenë e imja në një numër të pafundëm herësh dhe e imja ke me qenë pambarimisht...". Kjo na shpie në teorinë e cikleve, të afërt me budizmin, të cilën Agustini e ka hedhë poshtë në veprën e tij "Qyteti i Zotit".

Por stoikët dhe dishepujt e Pitagorës ishin në dijeni të doktrinës hindu, e cila thotë se universi përbëhet nga një numër i pafundëm ciklesh, të cilët maten me kalpas, një njësi matëse që e tejkalon imagjinatën e njeriut. Le të imagjinojmë për një çast, një mur hekuri, 16 mijë metra të lartë dhe çdo 600 vjet një ëngjëll e përçik atë fare lehtë, me një vel shumë të hollë nga Benaresi. Kur veli ta ketë shembur të gjithë murin, të lartë 16 mijë metra, do të ketë kaluar një ditë Kalpas. Edhe Hyjnitë jetojnë sa të zgjasin kalpaset dhe pastaj vdesin.

Historia e universit ndahet në cikle, cikle të cilat kanë brenda tyre eklipse të gjata kohore, por gjatë të cilave mbeten vetëm fjalët e Vedas . Këto fjalë janë arkëtipat me të cilat krijohen të gjitha gjërat. Edhe hyjnia Brahma vdes dhe rilind gjithashtu. Në këtë histori ka një moment shumë patetik, momenti kur Brahma ndodhet në pallatin e tij. Ai ka lindur përsëri, pasi ka kaluar një kalpas, pas një prej eklipseve. Ecën nëpër pallat, i cili është bosh. Mendon për hyjnitë e tjera dhe sa po mendon për ta, hyjnitë shfaqen dhe mendojnë se i ka krijuar Brahma, sepse ai ishte aty përpara tyre.

Le të ndalemi dhe të mendojmë për këtë përfytyrim të historisë së universit. Budizmi s’ka vetëm një Zot; por edhe në se ka një, nuk është ky thelbi. Thelbi është të besojmë se fati ynë është caktuar që më parë nga karma jonë ose karman-i. Nëse fati im ka qenë të lind në Buenos- Ajres, në vitin 1899, nëse jam i verbër, nëse sonte po mbaj këtë konferencë përpara jush, gjithçka po bëj pra, është rezultat i jetës sime të mëparshme. Nuk ka asnjë detaj të jetë sime të tanishme që nuk është përcaktuar që më parë nga jeta ime e shkuar. Ja pra se ç’është karma. Pra siç e thashë, karma është një lloj strukture mendore, një strukturë shumë e hollë mendore.

Ne e thurim dhe e lidhim atë në çdo çast të jetës sonë dhe jo vetëm nëpërmjet qëllimeve tona, veprimeve, gjysmë ëndrrave, gjumit apo kur jemi gjysmë zgjuar: gjithçka pra brenda nesh thur pafundësisht karma-n. Kur ne vdesim lind dikush tjetër që e trashëgon atë.
Deussen-i, dishepulli i Shopenhauerit, si dhe një dishepull i zjarrtë i budizmit, tregon se një herë në Indi, takoi një lypës të verbër për të cilin i erdhi shumë keq. Lypësi i tha "Nëse jam i verbër, është për fajet që kam bërë gjatë jetës sime të mëparshme, pra është e drejtë të jem i verbër". Pra vuajtja pranohet. Gandi ishte kundër ndërtimit të spitaleve, duke thënë se spitalet dhe veprat e bamirësisë thjesht e vonojnë larjen e borxhit, dhe se nuk duhet t'i ndihmojmë të tjerët, ata vuajnë sepse duhet të vuajnë, pasi duhet të lajnë një faj dhe nëse i ndihmoj atëherë unë e vonoj larjen e këtij borxhi!

Karma është një ligj shumë i egër, por që ka një pasojë shumë të çuditshme matematike: nëse jeta ime e tanishme caktohet nga jeta ime e mëparshme, edhe kjo e fundit ka qenë e caktuar nga një tjetër, e cila po ashtu ka qenë e caktuar nga ajo para saj. Dhe kështu vazhdon deri në pafundësi. E thënë me fjalë të tjera: shkronja Zh është e paracaktuar nga Z-ja; Z-ja nga Y-ja; Y-ja nga Xh-ja; Xh-ja nga nga X-ja; X-ja nga V-ja; V-ja nga U-ja; përjashto këtu faktin që ky alfabet e ka një fund por nuk ka ama fillim. Budizmi dhe hinduizmi përgjthësisht besojne tek e pafundmja aktuale. Ata besojnë se për të mbërritur tek e tanishmja duhet të ketë kaluar tashmë një kohë e pafundme dhe duke thenë e pafundme, nuk dua të them e papërcaktuar, e pamasë, por dua të them pikërisht e pafund.

Nga gjashtë fatet që i janë caktuar njeriut ( mund të jesh demon, bimë, kafshë) më e vështira pra është të jesh njeri dhe duhet të përfitojme kur na vjen kjo për të arritur tek lumturia e përhershme.
Buda imangjinon në fund të detit një breshkë dhe një unazë që noton mbi sipërfaqe. Çdo 600 vjet breshka e nxjer kokën nga uji, por do të qe e pabesueshme që koka e breshkës të futet brenda unazës. Por,- thotë Buda-, fakti që breshka ta gjejë unazën nuk është më i habitëshëm se fakti që ne jemi njerëz. Duhet të përfitojmë nga ky rast për të arritur Nirvanën.

Cili është shkaku i vuajtjes, i jetës, nëse ne e mohojmë idenë e Zotit, nëse nuk ka një Zot që krijon universin? Pikërisht këtë koncept Buda e quan zen. Kjo fjalë mund të na duket e çuditshme, por le ta krahasojmë atë me fjalë të tjera që njohim.

Le të mendojmë pak, ``Vullnetin`` e Shopenhauerit. Ai e percepton botën si vullnet dhe si paraqitje ( Die Welt als Willw und Vorstellung). Brenda nesh ka një vullnet, i cili bën të mundur këtë paraqitje, që quhet Botë. Këtë ide e gjejmë edhe tek filozofë të tjerë, por që mban emra të ndryshëm. Për shembull Bergson-i na flet për "një vrull jetësor", B.Show për "forcë jetësore" që është e njëjta gjë në fakt. Megjithatë ekziston një ndryshim: për Bergsonin dhe Show-n, vrulli jetësor është një lloj force që duhet të imponohet pasi të kemi ëndërruar për botën, pasi ta kemi krijuar atë. Ndërsa për Shopenhauerin, për Shopenhauerin e errët dhe për Budën, bota është një ëndërr dhe ne na duhet të mos ëndërrojmë më për të dhe për t’ia arritur qëllimit duhet të bëjmë shumë ushtrime.

Fillimisht kemi vuajtjen që në fakt është Xzeni. Xzeni prodhon jetën, e cila detyrimisht është e dhimshme. Por çdo të thotë të jetosh në të vërtetë? Të jetosh do të thotë, të lindësh, të plakesh, të sëmuresh, të vdesësh dhe sigurisht pa folur këtu për disa të këqija apo dhimbje të tjera nga të cilat, sipas Budës, më patetikja është të të ndajnë nga ata që duam.

Duhet të heqim dorë nga pasionet. Vetvrasja nuk ka asnjë vlerë sepse edhe ajo është një akt pasioni. Njeriu që vret veten mbetet gjithmonë në botën e ëndrrave. Duhet të kuptojmë se bota është thjesht një fasadë, një ëndërr, edhe jeta po ashtu. Por duhet që këtë gjë ta ndiejmë thellë brenda nesh dhe ta arrijmë nëpërmjet meditimit. Nëpër manastiret budiste një prej ushtrimeve që praktikohen është si vijon : Neofiti duhet të jetojë çdo moment të jetës së vet me shumë intensitet. Duhet të mendojë: ``Tani është mesditë, tani po kaloj mespërmes oborrit, tani do të takohem me eprorin tim``, por në të njëjtën kohë duhet të mendojë edhe se mesdita, oborri, eprori nuk jane realë, janë po aq irealë sa edhe ai vetë, po aq sa edhe mendimet e tij, sepse budizmi e mohon ekzistencën e unit.

Një prej zhgënjimeve më të mëdha është pikërisht uni. Në këtë pikë budizmi është dakort me Hume-n, Shopenhauerin dhe Macedonio Fernandez-in. Nuk eksiston asnjë subjekt apo qenie që mendon, ekzistojnë vetëm disa gjendje mendore. Në se them `` unë po mendoj`` bëj gabim sepse kam parasysh një qenië të qëndrueshme dhe gjithashtu veprën e kësaj qenieje, domethëne faktin që ajo mendon. Por në të vërtetë asnjëra prej tyre nuk ekziston. Pra, sipas Hume-it, duhet thënë : ``mendohet`` pra në pavetore, ashtu sikur themi bie shi dhe jo ``unë po mendoj``. Kur themi `` bie shi`` nuk na shkon nëpër mendje se shiu po ushtron një veprim, thjesht mendojmë se diçka po ndodh. Pra, ashtu sikurse themi bën vapë, ftohtë, bie shi, duhet gjithashtu të themi: mendohet; ka vuajtje; duke mënjanuar kështu qenien që e kryen veprimin.

Nëpër manastiret budiste, neofitët u nënshtrohen një disipline shumë të rreptë. Megjithatë ata mund të largohen nga manastiri kur të duan. Madje as emrat nuk ua regjistrojnë- më thotë Maria Kodama. Kur një neofit vendos të futet në një manastir budist, e vënë të bëjë disa punë shumë të rënda. Nëse e zë gjumi, brenda një çerek ore e zgjojnë, ai duhet të lajë, të fshijë dhe nëse e zë përsëri gjumi, atëherë duhet ti nënshtrohet një ndëshkimi trupor. Kështu pra gjatë gjithë kohës ai nuk duhet të mendojë për gabimet e tij, por për faktin që gjithç është ireale. Ai pra, vazhdimisht duhet të mësohet me irealitetin.

Le të kalojmë tani tek budizmi Xzen dhe Bodhidharma. Ky i fundit ishte misionari i parë në shekullin e gjashtë. Ai kaloi nga India në Kinë ku edhe u takua me një perandor i cili e përkrahte shumë zhvillimin e budizmit dhe që i tregoi atij një listë me emra manastiresh dhe sanktuaresh, si dhe numrin e neofitëve budistë. Bodhidharma i tha: "Gjithshka i përket botës së iluzionit; këto manastire dhe këta murgjër janë po aq ireal sa ti dhe unë" dhe pasi tha këtë, ai u ul pranë një muri dhe filloi të meditonte.

Më pas doktrina budiste përhapet edhe në Japoni ku dhe shpërbëhet në shumë sekte. Më i njohuri ndër ta është sekti zen. Në këtë sekt është zbuluar një proçes me anën e të cilit mund të mbërrish tek përndritja. Por kjo kërkon vite të tëra meditimi. Dhe pastaj papritur mbërrijmë aty; por në fakt në këtë rast nuk bëhet fjalë për një silogjizëm. Kemi një lloj intuite të papritur për të vërtetën. Ky proçes quhet satori, i cili është pikërisht një ngjarje e papritur që qëndron jashtë çdo logjike.

Gjithmonë mendojmë për objekte, subjekte, për shkaqe dhe pasoja, për logjike dhe jo logjike, për gjëra të ndryshme dhe për të kundërtat e tyre; por duhet që ne t`i tejkalojmë keto kategori. Sipa mjeshtërve zen, duhet të mbërijme tek e vërteta nëpërmjet një intuite të papritur dhe nëpërmjet një përgjigjeje jologjike. Një neofit pyet mjeshtrin e tij se kush është Buda . Mjeshtri i përgjigjet: "Qiparisi është kopshti", kjo është një përgjigje krejt jologjike, por që mund të nxjerrë në shesh të vërtetën. Neofiti pyet përsëri se përse Bodhidharma ka ardhur nga perëndimi. Mjeshtri përgjigjet : "Një kile e gjysmë lin". Këto fjalë nuk kanë asnjë kuptim alegorik; këto fjalë janë një përgjigje ekstravagante, e cila ka për qëllim të zgjojë një lloj intuite të papritur. Por përgjigjja mund të ketë gjithashtu formën e një goditjeje. Për shembull dishepulli mund t’i bëjë një pyetje mjeshtrit të tij dhe ky i fundit i përgjigjet me një goditje. Flitet në fakt për një histori që pa dyshim duhet të jetë një legjendë, pra një histori lidhur me Bodhidhramën.

Bodhidhrama shoqërohej gjithmonë nga një dishepull që i bënte përherë pyetje, të cilave ai nuk u përgjigjej kurrë. Dishepulli u përpoq të meditonte, por pas disa kohësh ai preu krahun e tij të majtë dhe shkoi tek mjeshtri, pra Buda, duke menduar se kështu do të mund t’i jepte provën se ai donte të ishte dishepulli i tij. Pra ai kishte gjymtuar veten me vetëdije, në mënyrë që t’i jepte mjeshtrit një provë. Mjeshtri, pa u ndalur fare te ky fakt, që në fund të fundit s’ishte veçse një fakt fizik , pra një iluzion, i tha : "Çfarë do?"
Dishepulli iu përgjigj: "Për shumë kohë kam kërkuar shpirtin tim, por nuk e kam gjetur". Mjeshtri i tha : "S'e ke gjetur, sepse ai nuk ekziston". Në këtë çast, dishepulli e kuptoi të vërtetën, kuptoi se uni nuk ekziston, kuptoi se asgjë nuk është reale. Ja pra ky është pak a shumë thelbi i budizmit xzen.

Eshtë e vështirë të shpjegosh një fe, sidomos një fe të cilës nuk i përket. Besoj se nuk është e rëndësishme ta jetosh budizmin si një bashkësi legjendash, por e rëndësishme është ta shohësh atë si një disiplinë: një disiplinë që e kemi në pëllëmbë të dorës dhe që nuk kërkon asnjë lloj asketizmi nga ana jonë. Megjithatë ajo nuk na lejon që ne t`i dorëzohemi jetës trupore. Kjo disiplinë na kërkon vetëm të meditojmë, pra të meditojmë, por jo duke pasur si objekt të saj gabimet apo të shkuarën tonë.

Nj prej subjekteve me të cilat merret budizmi xzen përqëndrohet pikërisht në mendimin se jeta jonë e shkuar s'ka qenë veçse një iluzion. Nëse do të isha një murg budist, do të mendoja se kam filluar të jetoj pikërisht tani dhe se gjithë ajo çka ka jetuar Borhesi me parë s'ka qenë veçse një ëndërr dhe gjithë historia universale, po ashtu. Falë disa ushtrimeve intelektuale, ne çlirohemi pak nga pak nga xzeni. Sapo të kemi kuptuar që uni nuk ekziston, nuk do të mendojmë më se ai mund të jetë i lumtur kështu që detyra jonë do të jetë ta bëjmë atë të tillë. Dhe atëherë do të kemi rënë në qetësi. Por, kjo nuk do të thotë që nirvana është e barasvlefshme me ndjesinë e të menduarit dhe se legjenda e Budës do të mund të na i japë këto prova. Ky i fundit, duke ndenjur nën pemë e fikut të shenjtë, arrin nirvanën dhe megjithatë vazhdon të jetojë dhe të predikojë doktrinën e tij, edhe për shumë vjet të tjera.

Çdo të thotë të arrish nirvanën? Eshtë shumë e thejshtë, do të thotë që veprimet tona nuk bëjnë më hije. Për sa kohë që jemi në këtë botë, do të jemi robër të karma-s. Pra, çdo veprim që bëjmë thur atë strukturë mendore të cilën ne e quajmë karma. Dhe kur kemi arritur nirvanën, veprimet tona nuk lënë më hije, ne jemi të lirë. Shën-Agustini ka thënë se, që nga momenti kur jemi të shpëtuar, nuk duhet të shqetësohemi më për të mirën apo të keqen pasi do të vazhdojmë të veprojmë sipas të mirës pa e ditur as vetë.

Ç’është Nirvana? Një pjesë e mirë e vëmendjes që ka pasur Perëndimi për budizmin lidhet pikërisht me këtë fjalë. Duket e pamundur që kjo fjalë, pra nirvana, të mos ketë diçka të mrekullueshme brenda vetes. Por ç’është në të vërtetë nirvana? Eshtë një lloj shuarjeje, është llamba mbi të cilën ne fryjmë për ta shuar. Mendohej se në momentin kur një qenie arrinte nirvanën, ajo shuhej. Por kur ajo vdiste, atëherë ndodhte nirvana e madhe dhe më pas shuarja përfundimtare. Në kundërshtim me këtë ide, një orientalist austriak, ka treguar se Buda ka përfituar nga shkenca e fizikës, e zhvilluar në kohën e tij, ku mendimi që kishin atëherë për flakën ndryshonte nga yni; në atë kohë mendohej se flaka, pas shuarjes, nuk zhdukej. Ajo vazhdonte të jetonte duke marrë forma të tjera dhe nirvana nuk presupozonte detyrimisht shuarjen përfundimtare. Kjo ndoshta do të thotë që ne vazhdojmë të jetojmë në një mënyrë tjetër. Por në një mënyrë të cilën ne nuk mund ta përcatojmë. Metaforat mistike zakonisht janë të mbushura plot me premtime, por ato të Budës nuk janë të tilla. Kur flasim për nirvanën, nuk flasim për verën apo për trëndafilin e nirvanës apo edhe për të puthurat e saj. Ne e krahasojmë atë më shumë me një ishull. Një ishull që ndodhet në mes të stuhive. E krahasojmë me një kullë të lartë, por mund ta krahasojmë edhe me një kopsht. Bëhet fjalë për diçka të mëvetshme, pavarësisht nga ne të gjithë dhe jashtë nesh.

Këto që thashë sot nuk janë të plota. Do të kishte qenë absurde t’ju flisja për një doktrinë dhe t’ua paraqisja atë, sonte, këtu, siç bëjmë me eksponatet në një muze, dhe sidomos një doktrinë të cilës i kam kushtuar kaq pak vite pune dhe t’ju them të vërtetën nuk e kam kuptuar dhe aq. Pë mua budizmi s’është aspak një eksponat: është thjesht një rrugë drejt lumturisë së përhershme. Dhe jo vetëm për mua, por për miliona njerëz. Eshtë feja më e përhapur në botë dhe mendoj se ua kam paraqitur, sonte, me gjithë respektin që meriton.


Horhe Luis Borhes (Jorge Luis Borges)

Përktheu: Agron Tufa