Besëtytni

BESËTYTNI

Cili prej nesh nuk e ka pëshpëritur, së paku me vete, një dëshirë kur ka parë një yll natën të këputet?

Cili nuk ka hedhur një monedhë në hauzin e shatërvanit që i ka pëlqyer?

Cili nuk është përpjekur, në mëngjes, ta lexojë ëndrrën që sapo iu ndërpre, sikur të ishte fjalë e orakullit?

Bota e besëtytnisë (supersticionit) ekziston paralelisht me tjetrën, të arsyeshmen dhe të rregulltën; edhe pse për shumëkënd të dyja ndërthuren si fijet e një pëlhure.

Nëse bota e arsyes organizohet në bazë ligjësish, ose së paku rregullsish, tjetra është një dorëshkrim që duhet lexuar, në bazë kodesh herë të fshehta herë të pakuptueshme.

Hudhra në xhep mbron nga syri i keq; patkoi i ngulur në derë të shtëpisë sjell fat; kur derdhet kripë duhet hedhur prapa kurrizit; pasqyra e thyer është tersllëk; e marta gjithashtu, por e ka një orë të mirë; disa i tremben trembëdhjetës, të tjerë shtatëmbëdhjetës, të tjerë akoma katrës; merimanga që të del përpara para mesditës është fatkeqësi, pas mesditës mbarësi.

Besëtytnia është një lloj hermeneutike e realitetit që e merr veten shumë seriozisht; sepse e ka gati interpretimin për gjithfarë rastësish, sikurse e ka gati parashikimin për çfarëdo të ardhmeje.

E keqja mund të parandalohet, në qoftë se respektohet një rutinë rregullash arbitrare, por të domosdoshme; kaosi fsheh në vetvete disiplinë; e mira mund të ndillet nëpërmjet algoritmit të magjisë; e ardhmja paralajmërohet në letrat, në filxhanin e kafes, në shpatullën e gjelit; sëmundja luftohet madje mposhtet me një yshtje ose nuskë të varur në qafë ose një të prekur të tyrbes.

Tek e fundit, kanë të drejtë të gjithë ata që e afrojnë magjinë me shkencën, edhe kur nuk e afrojnë me teknologjinë.

Edhe Arthur Clarke thoshte se për një vëzhgues sado të arsyeshëm, teknologjia e përparuar nuk ndryshon nga magjia – siç e ka konfirmuar prej kohësh kontakti midis qytetërimeve në botën tonë.

Deri edhe Muji kreshnik u habit kur ia hapi e shtëna me pushkë një vrimë në pëllëmbë të dorës…

Shoqëria ku jam rritur unë, edhe pse qytetare ndonjëherë me pretendime elitare dhe gjithsesi zyrtarisht racionale dhe materialiste, ishte e kredhur në besëtytni.

Gratë shkonin te njëra-tjetra për të parë filxhanet e kafeve; kur sëmureshin fëmijët thërrisnin fshehurazi plaka për t’i yshtur; fallxhoret gjithnjë bënin ndonjë lek, edhe pse shiheshin shtrembër; syri i keq shpjegonte shumëçka; lajmet e mira mbaheshin të fshehta, madje edhe më të fshehta se të këqiat; macet, merimangat, qentë, lepujt, kumrijet, qyqet dhe hutini nuk ishin aq gjallesa sa fjalë për t’u kuptuar dhe përdorur drejt; ëndrrat ishin çelësa për të shpjeguar ditën e ndoshta të ardhmen; ndonjë mjektar i mbetur tek-tuk ziente në furnellën me vajguri pocione “popullore”, sidomos për sëmundje të pashpresa; në park shpesh të dilte përpara arixhofka që të të thoshte “fatin” duke të marrë një qime nga supi i xhaketës; magjia bëhej zakonisht e bardhë, shumë rrallë e zezë; pasqyrat e thyera hidheshin në ujë; flokët e prerë në zjarr ose në nevojtore; këmisha e veshur mbrapsht ishte haber ose rrugë; dhëmbi që i binte fëmijës duhej hedhur në çati; po të rrëmoje sirtareve do të gjeje ndonjë gur “të mirë”, ose relike tjetër të pakuptueshme, por të vyer.

Ideologjia zyrtare e asaj kohe jo vetëm i luftonte besëtytnitë së bashku me besimet fetare, por edhe i konsideronte si trajta të së njëjtës qasje irracionale ndaj botës.

Megjithatë, s’ishte e thënë të ishe fetar e të besoje në Zot, për të veshur gjithnjë të njëjtën bluzë bojëqielli kur luante skuadra jote, ose të shkoje i parruar në provim, ose të prekje një shtyllë metalike neoni sa herë që të kalonte afër ndonjë sakat, ose të mos numëroje yjet, nga frika se mos të dilte ndonjë lyth në shpinë të dorës.

Të gjithë e kemi pasur ndonjë mënyrë tonën, tepër të thellë dhe personale, për të përballuar stresin përpara një ngjarjeje kritike, ose frikën për fatkeqësinë që mund t’i ngjiste një të afërmi.

Madje edhe refuzimi për të treguar ëndrrat, ose për ta lënë fallxhoren e sprovuar të të shihte letrat shprehte pasigurinë e kujt nuk guxonte t’i dilte përballë së ardhmes së vet, duke preferuar ta linte të mjegullt, të pazgjidhur, të pavendosur.

Për më të mençurit, kontradikta midis doktrinës që e merrte gjithçka si “të shkruar” dhe doktrinës se fati ose rastësia mund të manipulohej me teknikat magjike përkatëse ishte arsye e mjaftueshme për t’i mbajtur sytë mbyllur.

Vite më pas, dëgjova se Kisha, madje edhe kisha katolike, u kundërvihej parimisht besëtytnive; pastaj qëllova të lexoj se një nga ankimet më të përsëritura të misionarëve të Vatikanit historikisht në malësitë shqiptare ishte se banorët atje i kishin pranuar dhe i zbatonin disa rituale të fesë katolike, por duke i reduktuar në besëtytni e duke i integruar me besëtytni të tjera që s’kishin fare të bënin me katolicizmin, madje as me krishtërimin.

Kjo më habiti në krye, sepse në atë kohë ateizmi, në trajtat e veta sovjetike, këmbëngulte për natyrën besëtytë të fesë, duke sjellë shembuj të tillë që të tingëllonin bindës: statujat e Shën Mërisë që derdhnin lot; stigmatat që u shfaqeshin murgjve; shndërrimi sado simbolik i bukës dhe i verës në trupin dhe në gjakun e Krishtit; vetitë çudibërëse të relikeve; mrekullitë e shenjtve; uji i bekuar dhe temjani.

Doktrinarët fetarë janë të mendimit ndaj besëtytnisë nuk ekspozohen aq besimtarët e vërtetë, sesa humanistët, ateistët, agnostikët dhe shekullaristët; madje Kisha Katolike e gjykon besëtytninë si mëkat, sadoqë është akuzuar vetë prej protestantëve për praktika të afërta me besëtytninë.

E vërteta është se shumë njerëz që e quajnë veten besimtarë të devotshëm, e përjetojnë fenë e tyre nëpërmjet një vargu besëtytnish të cilat i lidh së bashku një narrativë pak a shumë konsistente (p.sh. Bibla ose Kurani).

Ndonjë agnostik do të ngrihej e të thoshte se feja nuk është veçse një sistem i rregulluar dhe i kontrolluar besëtytnish, i cili ofron një vizion koherent të realitetit irracional dhe i mban larg besëtytnitë e tjera, të vetvetishme, ose të trashëguara nga fe të tjera, të dikurshme; ose nga praktika të ndërmjetme midis fesë, magjisë dhe njohjes.

Nëse përvoja fetare, në trajtat e veta të shumëllojshme, mund të reduktohet në besëtytni të një lloji të veçantë, kjo nuk do të thotë se çdo besëtytni mund të sublimohet në trajta të një feje.

Për fat të keq, në sytë e shumë shqiptarëve të Shqipërisë viti 1990 shënoi jo aq momentin e shumëpritur të rikthimit të praktikave fetare, sesa rrëzimin nga froni të racionalizmit, si e vetmja filozofi praktike për të shpjeguar të përditshmen dhe për të kontrolluar rastësinë, duke përfshirë këtu të ardhmen, fatin dhe vdekjen.

Natyrisht, të rikthesh jetën fetare në një komunitet është shumë më e vështirë sesa të varësh kryqet në qafë dhe të shkosh për pelegrinazh te një varr i shenjtë për t’ia prekur rrasën, ose te mali i Tomorrit.

(Tek e fundit, edhe kur vdiq Enver Hoxha në 1985-ën, u shkul gjithë Shqipëria për të shkuar në varrezat e për t’ia prekur mermerin e varrit; ndonjëherë edhe për t’ia puthur.)

Kultura pop, pas 1990-ës, ndihmoi së tepërmi me këtë rehabilitim të irracionales publike.

Të gjitha gazetat kryesore filluan të botojnë horoskopet dhe të tjera “analiza” astrologjike; shkrime të ndryshme me natyrë mjekësore, psikologjike ose etike filluan të flisnin rregullisht për karma, abduksione, vibracione, kristale, profeci të Nostradamus-it, pellazgë, atlantë, kiromanci, energji pozitive, energji negative, ri-inkarnime dhe të tjera dukuri marrëdhëniesh magjike me objekte ose njerëz.

Llotaritë, bingot dhe bixhozi në përgjithësi morën përhapje masive; së bashku me diskursin gjithëpërfshirës të “fatit”, si rrugë alternative ndaj punës ose përkushtimit, për t’u realizuar madje edhe moralisht.

Numerologjia tashmë ka pushtuar edhe politikat editoriale të ndonjë gazete si “Tirana Observer”, pa përmendur dietat çudibërëse për dobësim, shtatë rregullat dhe dymbëdhjetë porositë, tetë gabimet dhe gjashtë pyetjet; dhe kinezëri të tjera të ngjashme.

Në vetvete, ky aspekt i besëtytnisë si një katalizator relaksimi, ose interpretimi peshëlehtë i të papriturave në emër të largimit të ankthit, zbutjes së stresit, ngushëllimit dhe shpresës për realizim të dëshirave nuk mund të ndahet nga roli terapeutik i mass mediave dhe nuk është për t’u shqetësuar; sa kohë që një vizion fund e krye racional i së përditshmes do të ishte i mërzitshëm, madje i frikshëm dhe autoritar.

Midis Nancy Reagan-it që konsultohej me një astrolog për çështje madhore të politikës amerikane, dhe presidentit George W. Bush që thotë ndonjëherë se vendimet më të rëndësishme i merr duke u këshilluar me Zotin, do të preferoja menjëherë të parën; meqë fanatizmi është gjithnjë më i rrezikshëm se irracionalizmi.

Megjithatë, çka më shqetëson në shoqërinë shqiptare nuk është aq rehabilitimi dhe normalizimi i besëtytnisë, sesa bindja shoqëruese që kjo lidhet njëfarësoj me restaurimin e jetës fetare në Shqipëri.

Dhe më shqetëson jo aq nga pikëpamja ngushtësisht fetare, sesa ngaqë, për mendimin tim, një nga arsyet madhore të krizës së sotme në Shqipëri ka të bëjë me mungesën, pothuajse totale, të përmasës shpirtërore në jetën publike; meqë kjo përmasë nuk ka fare të bëjë me besëtytnitë, horoskopet, fatin dhe kryqet e ngritura në majë të kodrave.

Bestytnitë
Pikepamje islamike - Neo


Macja, gjarpri, horoskopi…! A e përcaktojnë fatin tonë?!

Historikisht shoqëritë njerëzore kanë qënë të prirura drejt bestytnive, thënë ndryshe drejt besimeve dhe paragjykimeve të kota. Mungesa e dijes së mirfilltë i ka shtyrë popujt të besojnë verbërisht në bestytni të ndryshme. Jo në pak raste, një shoqëri e tërë, shpjegimet kryesore i ka bazuar në bestytnitë që janë bërë pjesë e kulturës dhe shpirtit të saj.

Kureshtja e njeriut për të njohur të ardhmen (fatin dhe fatkeqësitë e tij) edhe sot e kësaj dite, krahas zhvillimeve të shumta, mbetet diçka e synuar por e panjohur, ashtu siç ishte edhe në kohët e qytetërimeve të lashta, e siç do të mbetet edhe në të ardhmen.

I ndodhur përballë të papriturave që kanosin edhe vetë ekzistencën e familjeve, fiseve apo popujve të caktuar, ishte njeriu ai që me dëshirën dhe kujdesin e tij, mundohej që të evitonte fatkeqësitë dhe të ndiqte rrugën për të arritur deri tek njohja e fatit.

Por synimi për të realizuar këtë qëllim bëri që njeriu gjatë shekujve të ruaj në traditën e vet edhe bestytnitë e trashëguara nga paraardhësit si dhe të krijojë pa reshtur besime e bindje të pa baza. Misteret që shoqërojnë bestytnitë vazhdojnë të ndikojnë përgjatë shekujve në zhvillimin shpirtëror e kulturor të popujve të ndryshëm anë e mban botës.

Me zbritjen e shpalljeve nga Zoti e veçanarisht me ardhjen e profetit të fundit, Muhammedit s.a.u.s. u vendosën bazat e një besimi të pastër larg bestytnive. Një rol të madh luajtën edhe zhvillimet e vrullshme shkencore, të cilat i bindën njerëzit se shumë prej gjërave që i mendonin sit ë paspjegueshme apo misterioze, kishin shpjegime të natyrshme dhe racionale.

Nëpërnjet tyre u pa se shumë prej fenomeneve që ndodhin në natyrë, nuk përcaktonin ndonjë gjë në të ardhmen e njerëzve. Në këtë mënyrë u hodhën poshtë pretendimet se bestytni të ndryshme kishin baza fetare, logjike apo shkencore.

Tradita të bestytnive ruhen akoma në popullin tonë. Kuptohet që çdo bestytni në besimet e popullit tone rrënjët i ka në traditat e trashëguara për shekuj me radhë.

Ana më e errët e këtij fenomeni është krijimi i bazave për idhujtarinë në objekte, vende apo fenomene, për të cilat besohet se kanë fuqi të sjellin mirë apo keq, atribute që në realitet nuk i kanë.

Duhet llogaritur edhe kostoja morale, shpirtërore e materiale që njerëz hallexhinj paguaj anembane vendit duke kërkuar ndihmë apo shpëtim personave apo tempujve, te cilëve u pershkruhen cilësi hyjnore.

Në vazhdim do të sjellim bestytnitë më të përhapura mes shqiptarëve, duke shpresuar se nga shpjegimet e tyre do të kthjellojmë mendjen qe priret nga iluzionet e kota e të pavlera të besimit tek bestytnitë, të cilat shpesh shërbejnë për të organizuar ditët, muajt e vitet, madje edhe jetën mbi ujra të turbullta dhe të cekta, por që njeriun e fundosin në botën e mëkateve e të paditurisë.

Gurët që bëjnë “veprime” magjike

Ritin pagan të lutjeve ndaj gurëve sot e ndeshim në vende të ndryshme. Origjina e kësaj bestytnie rrjedh nga ekzistenca e gërmadhave të kulteve të lashta, të cilave nuk u dihet saktësisht as emir as funksioni, por që me kalimin e viteve, nga brezi në brez i janë mveshur nga njerëzit atribute çudibërëse e mrekullibërëse.

Hallexhinjtë që u luten këtyre gurëve janë të shumtë, duke filluar që nga gratë shterpë, të sëmurët e deri tek djemtë e vajzat beqare, që krëkojnë zgjidhjen e fatit të tyre tek këta gurë.
Medaljone me fytyra profetësh, shenjtorësh, kryqe, etj.

Kryesisht, në Shqipëri, këto simbole i mbajnë besimtarë të besimit të krishterë, por edhe të sekteve të ndryshme, të cilët krahas respektit për këto figura, besojnë në aftësitë e tyre për t’i ndihmuar apo mbrojtur, ekështu i luten atyre.

Nuskat dhe hajmalitë

Mund të jenë me shkronja nga Kur’ani apo pa to, në varësi të atij që e shkruan. Nëse u ndodh ndonjë e mirë, njerëzit besojnë se u ka ardhur nga hajmalia, e gjithashtu besojnë se duke e varur në qafë, hajmalia do t’i mbrjë nga fatkeqësitë. Në këtë mënyrë besimi dhe bindja tek hajmalitë, tek dobitë dhe mrojtjet që rrjedhin prej saj, tek persona të caktuar kalon edhe besimin tek Zoti. Të tjerë nuk besojnë direkt, por e shohin hajmalinë si shkak që Zoti ka realizuar dëshirën e tyre.

Madhërimi i varreve dhe tyrbeve

Praktikohet gjithandej vendeve me popullsi shqiptare. Arsyetimi i këtij veprimi është kryerja e një vepre të mirë, ku varri ose tyrbja merret si ndërmjetës në mes lutjes dhe realizimit të dëshirës së personit, nga ana e Zotit. Kjo vjen nga besimi se në ato varre prehet një njeri i mirë, i cili ka aftësinë e ndërmjetësimit te Zoti.

Patkonjtë e kuajve

Shumë shtëpi kanë të varur një patkua kali sipër derës hyrëse në shtëpitë e tyre. Në raste të tjera i gjejmë të varura edhe në makina, apo imitime të patkonjëve mbahen si varëse e bylyzykë, etj. Kjo bedstytni e ka origjinën në mitologjinë greke, ku kuajt konsideroheshin të shenjtë. Varja e patkoit sipër derës besohet se sjell mbarësi.

Horoskopi dhe përcaktimi i fatit

Horoskopi është forma moderne e bestytnisë e përhapur në një shkallë njaft të gjerë tek të rinjtë. Një pjesë e madhe e tyre ndikohen ditrekt duke besuar në fatin apo fatkeqësinë që lajmëron horoskopi. Origjina e kësaj bestytnie është në studimet astrologjike, që pretendojnë se personalitetet e njerëzve janë të përcaktuara nga yjet.

Shikimi i filxhanit të kafesë

Bazohet në besimin se figurat që dalin pas pirjes së kafesë në filxhan, mund të lexohet e ardhmja e personit dhe ngjarjet që do e ndjekin. Këtu mund të perfshijmë edhe leximin e fatit nga vijat e rudhave të dorës, nga letratr e bixhozit, etj. Këto bestytni kanë prejardhje nga lashtësia, porn ë periudha të ndryshme janë freskuar dhe sofistikuar paralelisht me zhvillimin e shoqërive.

Fatkeqësisht lista e bestytnive që ka shoqëruar e vazhdon të shoqërojë popullin tonë është e gjatë dhe e larmishme. Sit ë tilla mund të përmenden: frika nga fatkeqësitë që sjell pasqyra e thyer, varja e hudhrave në ambjente të ndryshme, numri 13, besimi në dobitë apo dëmet e ditëve apo muajve të veçantë, derdhja e kripës, prerja e rrugës nga macja e zezë etj, etj…

Në shembujt e mësipërm shohim se bestytnitë e shumta shpesh mund të ndërhyjnë në funksionet jetësore të individëve, duke i penguar ata të bëjnë veprime të nevojshme, apo duke i shtyrë të kryejn veprime të panevojshme, e aq më keq akoma, të dëmshme.

Në Kur’anin Famëlartë gjejmë fjalët e Zotit:
“… A po adhuroni pra në vend të Allahut ata që nuk u sjellin kurrfarë dobie as dëmi?” (21:66)
“S’ka dyshim se ata që poi adhuroni ju, veç Allahut, janë të krijuar ashtu si ju…” (7:194)
“Nëse Allahu të godet me ndonjë të keqe, s’ka kush ta largon, veç Tij.” (6:17)
“Askush veç Allahut, as në qiell, as në tokë, nuk e di të fshehtën…”(27:65)

Njeriu, njëherë e mirë, duhet të kuptojë se mbarësia dhe fatkeqësia janë të caktuara nga Zoti dhe janë pjesë e sprovave të kësaj jete. Të gjitha përpjekjet e njeriut për ti anashkaluar, penguar, shpejtuar, apo zbuluar këto ndodhi, duke kërkuar ndihmën e atyre që s’kanë forcë e aftësi të mbrohen për vete, janë të kota.

Nga kjo njerëzit nuk përfitjnë asnjë dobi, por rrezikojnë të bëhen prej atyre, që Zoti nuk do ti ketë nën mëshirën e Vet.

“S’ka dyshim se Allahu nuk fal t’i përshkruhet Atij shok (idhujtarinë), e përveç këtij (mëkati), (të tjerat) ia fal atij që do…” (4:48)

Në kushtet e një zhvillimi dhe edukimi të mirëfilltë fetar, bestytnitë nuk do të ekzistonin. Ndihma dhe mëshira vijnë vetëm prej Krijuesit të gjithçkaje, prandaj a ia vlen që të mbajmë shpresë në besime të kota, duke sakrifikuar dhe humbur ndihmën dhe mëshirën e vërtetë?!


Nga I. Lutolli dhe S.Ademi