Mitologjia Ilire

Aspekte të mitologjisë ilire

Syshikimi teorik, konceptual Është e vetëkuptueshme, që tema e mësipërme kërkon para së gjithash shtrim të drejtë, objektiv, një bazë teorike, konceptuale të saktë.

Në formulimin e temës kemi parasysh të nxjerrim në reliev, jo vetëm aspekte të mitologjisë së mirëfilltë të ilirëve të lashtë, por edhe dukuri mitologjike të sinkronizuara të mitologjive të tjera, të lashta të arealit ballkaniko-mesdhetar, që zunë vend në mendësinë e ilirëve në mënyrë të natyrshme, të shndërruara brendapërbrenda kësaj mendësie në formën e një ndërgjegjeje mitologjike vepruese, në "harmoni" me panteonin ilir.

Në gjendjen e sotme të studimeve në këtë rrafsh (që për fat të keq ende janë shumë të pamjaftueshme si dhe plot teza aprioristike, ose dhe të pasakta), është vështirë të bëhet një trajtim shterues.

Kjo gjë kërkon punë studimore e shumëduarshe, ndërdisiplinore. Burimet e dijes janë shkrimet e autorëve antikë, që kanë përshkruar edhe aspekte të kulteve e të miteve ilire, ndonëse pjesërisht e në mënyrë fragmentare, zbulimet arkeologjike etj. Duhet thënë, se rishikimi i të dhënave të autorëve antikë nga një optikë më e përparuar metodologjike, shfrytëzimi si duhet i këtyre të dhënave në funksion të temës së mësipërme është detyrë e dorës së parë për studiuesin e fushës.

Zbulimet arkeologjike të bëra sidomos në gjysmën e dytë të këtij shekulli në territorin e gjerë të ilirëve në Gadishullin Ballkanik, si edhe ato të enklavave ilire në Italinë e Jugut në Magnia Grecia kanë krijuar një repertor faktesh, të dhënash, që bëjnë të mundur vërtetimin e mitologjisë ilire si një entitet më vete, si degë të veçantë të pemës së mitologjive të lashta evropiane. Sistemimi e organizimi i kulteve të miteve të ilirëve është padyshim një gjë e vështirë, por jo e pamundur.

Ilirët, si një nga popujt më të mëdhenj e më të lashtë të kontinentit tonë, kanë marrë pjesë në proceset e mëdha kulturore e shpirtërore, që kanë ndodhur që në zanafillat e shekujve të parahistorisë e prehistorisë deri në antikitetin e vonë. Në këtë vijë lakore jashtëzakonisht të gjatë kohore, ilirët kanë pasur një "histori" të mitologjisë së tyre, studimi e zbërthimi i së cilës pasuron dijen, ilirologjinë.

Mitologjia ilire është produkt kulturor i llojit të veçantë, veçse nuk duhet harruar jo vetëm karakteri i saj historik, por edhe fakti, se kjo mitologji nuk ka qenë "një mbretëri mitesh në vetvete" apo "një skemë dekorative e mendimit të kulluar të lashtë", por një praktikë e gjallë, e lindur dhe e lidhur ngushtë me jetën dhe historinë ekonomike, politike të ilirëve, me veprimet e tyre në raportet me fqinjët, me artin, etnografinë, etnopsikologjinë, filozofinë e shkencën e mendimit të lashtë, që përfaqëson marrëdhënie uniteti e kontradiktash të vazhdueshme në procesin e gjatë historik. Ilirët, si etnos, nisin të formohen që në eneolit; tipare të plota marrin sidomos në epokën e bronzit.

Etnogjeneza është e lidhur te ilirët edhe me dimensionin e përfytyrimeve më të hershme e arketipale mitologjike. Kuptohet, se në analizën e procesit etnogjenetik është e pranishme edhe analiza e lindjes së kulteve të miteve së bashku me etnogjenezën e format fillestare, që mbijetojnë në epoka të mëvona, të mëpasshme, zhvillohen, kompletohen, krijojnë një ndërgjegje mitologjike në vete. Etnogjeneza e ilirëve është një problem i madh i shkencës, jo vetëm i albanologjisë, por edhe i ballkanistikës dhe evropianistikës. Kuptohet rëndësia deshifruese për epoka skajërisht të hershme të historisë e të qartësimit të plotë, shterues e kësaj etnogjeneze.

Dija në këtë rrafsh ka arritur suksese, që në vija të përgjithshme do t'i quanim të palëkundshme. Kjo i detyrohet sidomos edhe shkencës arkeologjike shqiptare, që për herë të parë ka përcaktuar një shtjellim teorik të qartë të çështjes në fjalë, të argumentuar nga faktet e pamohueshme arkeologjike. Pra si një terminus ante quem ne do të marrim të dhënat e arkeologjisë për praktikat kultike, që në epokën e eneolitit.

Njeriu ilir është nga evropianët e parë të lashtë, që krijon në imagjinatën e vet universin mitologjik jo të shkëputur, por në kontakt edhe me krijimtarinë e popujve të tjerë të kontinentit. Ky ilir i tillë, i përgjithësuar si tip i një populli të caktuar, trashëgon edhe nga përfytyrimet mitologjike të një popullsie akoma më të vjetër, me të cilën ai elaborohet në mënyrë krijuese në një entitet e që konvencionalisht në literaturën arkeologjike të sotme quhen "pellazgë".

Se çfarë ka trashëguar nga "pellazgët" kjo është tema e një studimi më vete, që nuk hyn në shtratin e studimit tonë. Një periodizim kohor në vija tepër të përgjithshme, që i shërben edhe një lloj kronologjie e shtresëzimi të jetës së mitologjisë ilire, ne do ta caktonim kështu: I. Periudha që nga eneoliti deri në procesin e lindjes së urbanizimit, si dukuri e shoqërisë skllavopronare te ilirët; II. Periudha qytetare ilire e qytetit dhe e shtetit ilir deri në pushtimin romak (shekulli II p. e. sonë); III.

Periudha nën sundimin romak deri në antikitetin e vonë (shekulli VI i erës sonë). Në periudhën e parë ka rëndësi ndikimi i një dukurie me karakter mesdhetar: ai i kolonizimit grek, që, veç të tjerave, ka krijuar raporte origjinale edhe me kulturën shpirtërore të ilirëve, sepse kjo kulturë ka reaguar në mënyrë krijuese për degëzime të saj të disa miteve greke në territorin ilir, si krijime të këtij territori.

"Si gjithë popujt e natyrës, ka shkruar Karl Paçi, një nga nismëtarët e studimit të mitologjisë ilire, ashtu dhe ilirët kishin formuar besimin e vet, perënditë e tyre, sipas prirjes shpirtërore dhe qenësisë së tyre etnike, mbas karakterit që kishin, gjendjes së vendit dhe punës, që bënin. Ata ishin politeistë." Politeizmi është thelbi i sistemit mitologjik ilir, gjë e përbashkët edhe me popujt e tjerë të vjetër. Ky politeizëm ka një zhvillim të vetin, që nga mitet e matriarkatit në ato të patriarkatit, të krijimit të një sistemi piramidal të një perëndie kryesore, apo të një "elite" kryesore të një numri të caktuar perëndish të tjera.

Politeizmi pasqyron shpirtëzimin e hyjnizimin e forcave spontane të natyrës, të raporteve të njeriut me natyrën dhe pastaj merr edhe një bazë përfytyrimesh të lindura në jetën shoqërore antike, të forcave të vetë shoqërisë. Në këtë mënyrë mitologjia institucionalizohet, krijohet si fe politeiste zyrtare. Kështu ka ndodhur në kohën e shtetit ilir. Mbretërit ilirë kishin një panteon zyrtar të caktuar, të vënë në shërbim të shtetit ilir dhe pushtetit dinastik.

Në studimet për mitologjinë ilire kanë dhënë ndihmesë një numër dijetarësh të huaj dhe shqiptarë. Do të përmendim G. Hanin, F. Nopçen, K. Paçin, L. Frindlandenin, Pizanin, Q. Truhelkën, D. Sergejevskin, M. Suiçin, A. Evansin, Lambercin, Katiçiçin, Mioceviçin.

Një vlerë të veçantë përfaqësojnë sidomos punimet me karakter përgjithësues tematik në këtë fushë të ilirologut të shquar A. Stipçeviç, si "Ilirët-historia-jeta-kultura" dhe "Kultet e lashta në Iliri". Ky autor erudit ka meritë të veçantë për grumbullimin e sistemimin e miteve e të kulteve të vjetra te ilirët sipas një bibliografie të pasur, të shumanshme të studimeve ilirologjike.

Nga studiuesit tanë, punë pionieri ka bërë prof. Eqrem Çabej, duke na dhënë një model me studimin e tij të vitit 1938 "Djana dhe Zana" dhe me një mori artikujsh për jetën shpirtërore e demonologjinë popullore te shqiptarët si trashëgues të ilirëve. Studime që kanë pasuruar dijen për mitologjinë ilire, parë në lidhje me besimet te shqiptarët, ka bërë edhe M. Tirta, si dhe arkeologu H. Ceka. Për Dardaninë antike e mitet ilire aty ka shkruar studiuesi Zef Mirdita.

Një bazë teorike orientuese për studimin e mitologjisë ilire është dhe libri i prof. Alfred Uçi. E reja që sjellin studimet sot për mitologjinë ilire është jo vetëm paraqitja më e plotë e repertorit mitologjik, pasuruar sidomos nga lënda arkeologjike, që ka pasur një karakter dinamik, por edhe optika, ana konceptuale, cilësisht e re, larg skemave të akulturimit mekanik, që e paraqet mitologjinë ilire e të popujve të tjerë thjesht si një reflektim të mitologjive të tjera fqinje, apo të huazuar, si dhe larg teorisë fetishizuese artificiale të helenocentrizmit, që nuk pranon procesin e brendshëm krijues dhe përjashton apriori mëvehtësinë dhe ekzistencën e një mitologjie ilire. Madje, ky helenocentrizëm arrin deri atje, saqë mohon edhe një tjetër mitologji të njohur të antikitetit, atë romake.

Nga ana tjetër, një mori shkollash të pozitivizmit të sotëm strukturalist, të neopozitivizmit kanë krijuar skema të tjera, mekaniciste, të arketipave të paralindur universalë, të strukturave në vetvete, duke mistifikuar anën formale, të shkëputur nga krijimet origjinale të secilit popull, sidomos të popujve të vegjël. Në shekullin tonë ka një gjallërim të teorive irracionaliste në lidhje me natyrën e funksionin e miteve, të raportit të tyre me shoqërinë, jetën, artin etj. Vetëm metodologjia shumë disiplinore krijon mundësinë e arritjeve shkencore të vërteta, larg spekulimeve, në studimet mitografike të popujve.

Kultet Aikonike

Kultet aikonike janë nga më të kryehershmet te çdo popull. Paçi ka qenë i pari, që ka shënuar se te ilirët në fillim hyjnitë ishin pa emra, pra, shpirtëzime, koncepte imagjinative të fetishizuara të forcave të natyrës. Kjo mungesë e emërtimit kishte si rrjedhim dhe bazë aikonizmin, domethënë mungesën e figurës, të ikonës etj.

Pra, kemi një fazë tepër të skajshme, kur ende nuk është kaluar në një botë mitologjike të personalizuar, të përcaktuar, qoftë edhe ndërmjet simboleve të karakterit ornamentik, grafik. Për këtë fazë kemi fare pak të dhëna.

Një aikonizëm të tillë kishin edhe pellazgët. Herodoti (Historiae, libri II, 52) shënon se "pellazgët kishin zakon t'u flijonin perëndive çdo gjë, sikurse e mësova në Dodonë, dhe ata nuk kishin për ta ndonjë emër, pasi nuk i ka dëgjuar njeri t'i thërrisnin me emra.

Ata i thërrisnin në përgjithësi si perëndi, për arsye se, pasi kishin vënë të gjitha gjërat në rregull, mbanin ligjet e gjithësisë. Ata arritën t'i njohin emrat e perëndive tepër vonë". Mungesa e emrave të perëndive te ilirët, më saktë te parailirët, është më e hershme se mungesa e figurës së përcaktuar mitologjikisht për ta.

Arkeologjikisht është vërejtur një rit i vjetër i neolitit, ai i varrimit të të vdekurve brenda territorit të vendbanimit, në pozicion fjetjeje, me këmbë të mbledhura, pa takëm funeral. Ky kult, që mbijeton deri në epokën e hershme të bronzit, lidhej me kushtimin e fuqive anonime, që mbronin vendbanimin. Është një kult jashtëzakonisht i hershëm ilir, për të cilin mungon edhe emri, dhe është aikonik.

Aikonizmi, duket, është një dukuri mitologjike, që vazhdon edhe më vonë, edhe atëherë kur krijohet sistemi i hyjnive të emërtuara dhe të plotësuara ikonografikisht. Kultet paraqitjen e tyre grafike e kanë fillimisht në formën e simboleve dekorative, që është një fazë më e lartë se aikonizmi.

Simbolika e kulteve në ornamentikën gjeometrike

Gërmimet arkeologjike kanë nxjerrë në dritë një material shumë të pasur objektesh, që mbartin simbole të një ornamentike gjeometrike, që pa dyshim, kanë qenë të lidhura me kultet e mitet e hershme. Ky gjeometrizëm është stilizim i caktuar, fazë abstraksioni, që ka rëndësi të veçantë për botëkuptimin dhe mendësinë mitologjike.

Ornamentika gjeometrike dokumentohet në periudhën parahistorike dhe në tërë periudhat e mëpasshme. Enët, qeramika ilire e eneolitit, e bronzit, e periudhës së hekurit janë plot me simbole gjeometrike, që përbëjnë repertorin ornamentik ilir. Natyrisht, që në këto simbole ilirët kanë futur kuptime të caktuara, magjike, kultike.

A. Stipçeviç ka kataloguar disa nga këto motive gjeometrike, që kanë pasur kuptim të tillë te ilirët. Të tilla janë spiralja, spiralja e dyfishtë, vija valore dhe vija zigzag, disku, rrethi, rrathët koncentrikë, svastika, trikvetrumi (triquetrum), që dallohet nga svastika, se në vend të katër gembave të kthyer ka tre, kryqi, shenja "S", shenja X" etj. Pjesa kryesore e tyre lidhet me simbole lunare e solare.

Spiralja e dyfishtë lidhet me interpretimin e thjeshtëzuar grafik të motivit tejet të lashtë të drurit të jetës. Kurse shenja "S" sipas mendimit të J. Decheletteut nuk është gjë tjetër veçse një vijë e kthyer gjysmësvastike. Ky simbol është gjetur në një përmendore guri në Nesactiumi me funksion sakral.

Shenja "X", të cilën e ka në gjoks dhe një figurinë prej balte të pjekur e shekullit III p.e. sonë nga Durrësi, simbolizon zakonisht diellin; personat që e mbajnë këtë shenjë kanë funksion liturgjik, pozitë të rëndësishme në mjedisin e tyre. Simbolet grafike janë një "gjuhë" parake, një lloj "alfabeti" i paraqitjes së kulteve të lashta. Po jo në çdo rast do të shohim te çdo motiv gjeometrik patjetër edhe kuptim kultik.

Është fakt, se gjeometrizmi rron deri në kohën tonë. Patjetër, që ai e ka humbur sot tërësisht kuptimin e lashtë mitologjik dhe ka thjesht karakter grafik, zbukurimor. Një gjë e tillë ka nisur të ndodhë edhe në antikitet. Gjeometrizmi është një formë e lashtë e një "ikonografie" primitive, ndonëse të stilizuar, të botëkuptimeve kultike te ilirët.

Një grupim më vete zënë ato motive gjeometrike, që formojnë një kompleks, një tërësi figurative, në bazë të një simetrie të rreptë, karakteristike për artin gjeometrik ilir. Këto dokumentohen sidomos në parzmoret e ilirëve, në mburojat e tyre.

Duke analizuar dy parzmore të shekullit VI p.e. sonë të gjetura në një tumë të Urakës dhe një tjetër në një tumë të Matit, S. Islami shikon në sistemin e tyre të motiveve gjeometrike një numër simbolesh solare, të yjeve, "të shpendëve në fluturim", në trajta sigmoidale, ku duket "gati sinteza e artit gjeometrik ilir, paraqitur me një sintaksë e frymë thjesht ilire". Në këtë parzmore sistemi dekorativ paraqet ndoshta një lloj kozmogonie ilire, edhe si koncept mitologjik për ta paraqitur "qiellin dhe tokën: trupat qiellorë, (diellin dhe yjet) të vendosura në qendër të fushës së parzmoreve".

Janë bërë përpjekje për të parë në simbolet e artit gjeometrik ilir një mori përfytyrimesh të mitologjisë "ende të paantropomorfizuar", siç shprehet Stipçeviçi. "Ose, vazhdon ai, ndoshta është rezultat i organizimit të rreptë shoqëror, patriarkal, i cili individëve u linte fare pak hapësirë për "pikniqe" jashtë suazave të mendimeve estetike dhe shoqërore që impononte kjo shoqëri".

Dendromorfizmi e zoomorfizmi te Ilirët

Dendromorfizmi (hyjnitë në trajtë drurësh) është gjithashtu një tjetër formë e hershme e mitologjisë ilire. Për këtë kemi një dëshmi kryesore të rolit shumë të madh mitologjik që ka luajtur "lisi i Dodonës" te ilirët molosë. Homeri te "Iliada" (epi XVI, vargjet 234-235) përmend Dodonën, si dhe fallxhorët e saj "që nuk i lajnë këmbët kurrë".

Në këtë rast larja e këmbëve duhet kuptuar si rit i lashtë, pjesë përbërëse e ceremonialit. Në Dodonë lisi i shenjtë formonte, në fakt, një tempull në natyrë, ose, më saktë, një paratempull. Këtu nuk ishte kult vetëm lisi, druri i shenjtë, i cili më vonë u lidh me një hyjni të antropomorfizuar, supreme, siç qe Zeusi dodonas.

Fillimisht druri i Dodonës qe një lloj "obelisku" i botëkuptimit mitologjik të molosëve, një lloj "qendre e botës" me funksionin e kultit të "omfalit". Orakujt këtu deshifronin lëvizjet e gjetheve, të cilave u jepnin kuptime simbolike.

Me sa duket, kulti i drurit lidhej dhe me atë të fluturimit të zogjve, të cilëve fallxhorët molosë dodonas u gjenin simbolika të së ardhmes, të ngjarjeve që do të ndodhnin, të një "bashkëbisedimi" e të një "dialogu të shenjtë" me hyjninë, ose me botën e fshehtë të hyjnive të religjionit të tyre.

Një jehonë të kultit të drurëve, domethënë të dendromorfizmit, e gjejmë edhe te paraqitja figurative e simbolizuar e "kopshteve të Alinoit" në monedhat e hershme të Durrësit. Origjina e këtij kulti është Epiri ilir e konkretisht Korkyra, sipas tregimit homerik për mbretin Alino dhe kopshtin e tij të pavdekshëm, magjik, përrallor.

Po nga Epiri ilir është dhe tregimi legjendar, që e përmend Eliani, ku thuhet, se në viset epirote ishte një vend me një pyll të shenjtë kushtuar Apollonit, ku kish gjarpërinj të shenjtë, për të cilët besohej se ishin nga Pythoni. Në pyll gjarpërinjtë i ushqenin virgjëreshat lakuriqe. Nëse gjarpërinjtë silleshin miqësisht ndaj virgjëreshave, duke ua pranuar ushqimin, kjo donte të thoshte se viti do të ishte i plleshëm; po t'ua refuzonin, viti do të ishte i thatë.

Pylli i shenjtë, që i kushtohet një hyjnie parakupton, së pari një kultëzim më të hershëm të vetë atij, pra, kemi jehona të dendromorfizmit. Jehona të ngjashme gjejmë dhe në dekoracionet e karakterit floreal të mozaikëve të lashtë apo të monumenteve të tjera.

Kjo duket në dekoracionin floreal të mozaikut të quajtur konvencionalisht "Bukuroshja e Durrësit" (shekulli IV para erës sonë) që tregon për një interpretim vendas të kopshteve të pavdekshme të Hesperidëve, si dhe te motivi i dyfishtë floreal në paftën prej argjendi të Selcës së Poshtme, që është një kryevepër e artit ilir të shekullit III para erës sonë.

Ky motiv i quajtur anthemion (lotus dhe palmetë), ka ngjashmëri me punimet e tareutikës korintase të shekullit VI para erës sonë, por ajo që ka më tepër rëndësi është se figura e gjarprit dragua në skenën e paftës në fjalë ka prirje të shndërrohet në një dekor floreal, njëlloj si mbi parzmoren që ka figurën e lumit perëndi Hebros. Ky shndërrim i motiveve zoomorfe në floreale është vënë re në Iliri, por edhe në Thraki. Kemi këtu një marrëdhënie simbioze midis dendromorfizmit e zoomorfizmit të lashtë.

Përsa i përket zoomorfizmit, te ilirët kemi disa dëshmi tipike. Figurë nga më kryesoret e regjionit të vjetër ilir është padyshim gjarpri. Për rolin e kësaj kafshe të shenjtë, të kultizuar në një lak kohor bukur të gjatë, ka mbledhur një material të hollësishëm A. Stipçeviçi. Bile ka mendime të dijetarëve se gjarpri është homonim i vetë Ilirit par exellence, sepse kanë parë te rrënja e fjalës etimologjinë e vetë gjarprit si kult ktonik.

Figurë tjetër kafshe të shenjtë te ilirët ka qenë dhe kali. Dijetari i shekullit II para erës sonë Festusi ka shkruar, se Neptuni më parë quhej Hippius, fjalë, që shumë filologë e nxjerrin në lidhje me fjalën shqipe "me hipë, me kalërue". Në përfytyrimet më të vjetra mitologjike hyu i detrave jepet dhe në formën e kalit. Festusi shënon se, për këtë arsye, "ilirët në çdo nëntë vjet i flijojnë detit katër kuaj".

Në disa monumente janë vizatuar edhe anijet ilire që kanë te pulenat kokën e kalit. Një anije e tillë është bërë mbi kallçijtë prej bronzi të një luftëtari ilir gjetur në nekropolin e Glasinacit, që i përket shekullit VI para erës sonë, si dhe në një skenë me ndeshje anijesh të picenëve dhe të ilirëve, gjetur në një monument në Nolivara afër Pesarës në Itali.

Elemente të zoomorfizmit, që lidhet me totemizmin, ka edhe në disa emra ilirë. Kështu, që herët te emri i Ulqinit (Ulcinium, Olciniom) është parë emri me bazë indoevropiane i ujkut. Figura e ujkut si totem, si simbol heraldik del deri vonë, në shekullin XIV, në vulën e përdorur nga zotërit e Ulqinit, princërit mesjetarë shqiptarë Balshaj.

Emri i ilirëve taulantë, (që i korrespondon përkthimit greqisht helidonë) ka bërë që Anton Majeri ta shpjegojë këtë fjalë me shqipen tallandushe (dallëndyshe). G. Hani i pari ka parë në emrin e qytetit Delminium rrënjën e fjalës shqipe "delme, dele". Po kështu te emri i ilirëve enkelej është konstatuar përkthimi në greqisht i "ngjalave". Një figurë totemike është edhe kau.

Që në eneolit, në një nga tumat e Pazhokut është zbukuruar në varrin qendror edhe një kafkë kau, dëshmia më e qëmotshme e tarabolisë te ilirët. Në këtë hulli duhet përmendur dhe dreri, si kafshë e shenjtë ceremoniale te ilirët. Filologjia moderne ka parë në emrin e Brindisit një fjalë të kahershme iliro-shqipe "brention – bri, briri".

Së fundi, vend të gjerë në besimet mitologjike të lashta në Iliri zë figura e dhisë, cjapit, që është përdorur shpesh për sakrifikimet për hyjnitë. Kurse në folklorin mesjetar shqiptar dhitë, sidomos tri dhitë e shenjta të zanave, janë jo vetëm atribut i forcës së tyre, por edhe shoqërueset e tyre të përhershme; ato të kujtojnë suitë e Artemisit me ndikim të madh në jetën baritore.

Zoomorfizmi ka qenë shoqërues në procesin e gjatë mitologjik e nuk është shkëputur nga ato figura, që në një stad më të lartë, paraqiten me tipare njerëzore.

Hyjnitë antropomorfe ilire

Politeizmi mesdhetar, si dhe ai ilir, është i antropomorfizuar. Figura e njeriut ka qenë maska, paraqitje e hyjnive bile shumë më herët sesa është menduar. Kështu, që në paleolit e më pas në neolit, krijohen hyjnitë e para të antropomorfizuara.

Në amtriarkat është figurë qendrore paraqitja plastike e gruas, në forma skematike, në formë ploe, në formë violine, ose në formë të dala të pjesëve të trupit (steatopigjike).

Statueta të tilla janë zbuluar me shumicë në trojet e Ilirisë. Këto lidhen me një kult shumë të lashtë, në fakt mesdhetar, me atë të Nënës së Madhe (Magnae Mater), që simbolizon pjellorinë e tokës, të natyrës. Këto statueta, përveç skematizmit, kanë shpesh edhe një formësim natyralistik.

Madje, përfytyrime të tilla ndeshen edhe më përpara sesa të kalohet në artin e gjeometrizuar ilir, i cili zotëron deri në periudhën e hershme të hekurit e që kërkonte, në fakt, një lloj abstraksioni në leximin e simboleve. Nga periudha e parë që nga origjinat e lindjes së mitologjisë ilire deri në jetën qytetare ilire kemi sidomos dy-tri dëshmi artistike të lidhura patjetër me kultet.

Njëra nga këto është piktura rupestre e shpellës së Lepenicës, e datuar nga M. Korkuti si e kohës së eneolitit. Këtu figura e njeriut paraqitet e skematizuar si në shumë piktura të tjera shpellore të njëkohshme. Kemi mendimin, se edhe te një pikturë rupestre në Rubik, të botuar nga prof. Dh. Shuteriqi, nuk kemi një krijim mesjetar, po përkundrazi, një pikturë eneolitike të përafërt me pikturën e Lepenicës.

Kjo duket në ngjashmërinë gati të plotë të figurave njerëzore e në detaje të tjera. Kuptimi i vërtetë, domethënia e plotë e këtyre paraqitjeve antropomorfe të skematizuara gati në gjeometrizëm sot për sot është e pakuptueshme. Po është e sigurtë, se në to ilirët kanë dhënë botëkuptimin e tyre religjioz e, ndoshta, refigurimet e hyjnive të tyre më të para. Këto piktura janë tabelat e para ikonografike të kultit ilir.

Është detyrë e dijes të sqarojë mesazhin e tyre kaq të largët, që nga eneoliti. Një pikturë e tretë rupestre, që i takon epokës së hekurit të hershëm, është ajo e Trenit, botuar për herë të parë po nga M. Korkuti. Kemi në të një skenë kalorësish gjahtarë, që ndjekin drerët. Ndonëse në shikim të parë ngjan thjesht me një motiv laik, profan, në të dijetarët kanë mendimin, se duhet të ketë dhe kuptime religjioze.

Në këtë pikturë, N. Ceka sheh ngjashmëri me skenat e stelave daune në Itali, që i përkasin një mjedisi etnik ilir. Këto stela kanë skena me kalorës si te piktura e Trenit, madje N. Ceka këtë motiv e sheh edhe në skenën e paftës së Selcës së Poshtme, si dhe në disa pafta me të njëjtat motive me kalorës të zbuluara në Gostilje. Këto, kalorësit dhe drerët, janë edhe me kuptime kulti, që lidhen me një ikonografi të caktuar të miteve ilire në dy anët e brigjeve të Adriatikut.

Një figurë e veçantë hyjnie e antropomorfizuar është dhe ajo e një njeriu të ulur me bërrylat të mbështetur në gjunjët e ngritur, me pëllëmbët e duarve të afruara te goja, siç jepet në pjesën e sipërme të disa varëseve prej bronzi zbuluar në tumat e Barçit të rrethit të Korçës e që datohet si e shek. IX-VIII para erës sonë. Arkeologia Zh. Andrea i ka botuar këto varëse e dallon në to disa variante.

Kjo figurë njeriu të ulur ka, gjithashtu, kuptim kultik, por sot për sot nuk mund të thuhet diçka përfundimtare për këtë kuptim që ka pasur për banorët ilirë të fushës së Korçës. Janë dëshmitë arkeologjike, që na flasin për një kalim drejt një antropomorfizmi të plotë të religjionit në botën ilire.

Në periudhën e lindjes së jetës qytetare ilire deri në pushtimin romak dhe sidomos në shekujt e parë të erës sonë kur, ndonëse nën sundimin romak merr hov provincializmi dhe kemi një "rilindje" të madhe të kulteve ilire, çka i përshtatet shumë thënies së Marksit që "në panteonin e Romës i gjeje të tëra hyjnitë e kombeve të tjera", dëshmitë arkeologjike janë më të pasura e në bazë të tyre mund të rindërtojmë diçka nga panteoni mitologjik ilir.

E kemi fjalën këtu për mite e kulte të mirëfillta ilire, disa prej të cilave të dhëna edhe ndërmjet interpretatio greciae e romana. Një grup më vete zënë edhe mitet e legjendat e sinkronizuara ilire dhe greke, si dhe iliro-romake, për të cilat do të flasim dhe më pas më hollësisht.

Hyjni të Panteonit Ilir

Po japim shkurt një numër hyjnish ilire, të dokumentuara ndërmjet monumenteve arkeologjike në viset ilire të Ballkanit e të enklavave ilire në vende të tjera.

Redoni

Hy qendror, ndoshta më kryesori te ilirët e periudhës qytetare e të lulëzimit të shtetit ilir.

Për të ruhet dhe rafigurimi ikonografik në formën e një djaloshi me një kapelë të tipit "kausia", të dhënë në profil. Portreti shoqërohet me figurën e lembes ilire e me delfinin si atribute të hyjnisë. Kështu është dokumentuar në monedhat e Shkodrës dhe të Lisit.

Karakterin e përcaktimin e këtij hyu e bëri arkeologu H. Ceka. Është hyu zyrtar, me sa duket suprem i shtetit ilir të kohës së Gentit. Mbas shkatërrimit të shtetit ilir, kulti i Redonit mbijeton në territoret bregdetare e dëshmohet edhe në shekujt e parë të erës sonë. Kemi hedhur mendimin, se nuk është vetëm hyu i detit, por diçka më shumë dhe patjetër ka qenë lidhur dhe me kultin e familjes mbretërore ilire jo vetëm të kohës së Gentit, por edhe më përpara.

Fakti, që emrin e këtij hyu e gjejmë dhe si toponim gjeografik te Kepi i Redonit, në veri të Durrësit, lë të mendosh se këtu duhet të kërkojmë edhe një vend kulti të tij ndoshta të hapur, në natyrë.

Medauri

Ishte hyu ilir i luftës. Edhe ky është i rëndësishëm.

Një qendër e kultit të Medaurit është Rizoni, por ndoshta dhe varret monumentale në Selcën e Poshtme, ku janë të skalitura atributet e hyut, siç janë mburoja ilire me rrathët e saj koncentrikë karakteristikë dhe përkrenarja.

Gjithashtu, këto atribute dalin edhe në numizmatikë. Edhe për këtë hy kemi një paraqitje ikonografike. Ai është një hy kalorës. Paraqitet i hipur në kalë, me shtizën në dorën e majtë. Në skenën e njohur të paftës së Selcës së Poshtme, në fakt, te kalorësi (që ka pas shpinës gjarprin dragua) kemi Medaurin.

Në këtë skenë kulti i Medaurit është i lidhur me kultin e ujërave (figura e gjarprit-monstër detar, e peshkut etj.) pra me kultin e vetë Redonit. Nuk dimë me saktësi raportet midis këtyre hyjnive: kanë paritet, apo marrëdhënie hierarkike midis tyre. Një gjë është e sigurt: të dyja këto hyjni kanë bashkëjetuar dhe kanë qenë në krye të vendit në panteon.

Në lidhje me natyrën e hyut kalorës Medaur duhet thënë, se studiues të ndryshëm kanë parë një variant ilir të kultit të "kalorësit trak" ose dhe të "kalorësve danubianë". Ka edhe mendime se në skenën me dy kalorës përballë, si te pafta e Selcës së Poshtme apo në brezat e Gostilies duhen parë dhe prototipat më të vjetër të kultit të Dioskurëve, që paraqiten ikonografikisht si kalorës.

Medauri në realitet ka identitet ilir. Ai është një hy i veshur me armaturën tipike ilire, ndryshe nga kalorësi trak, kalorësit e stelave danubiane apo Dioskurët kalorës të dorëve.

Medauri dhe Redoni kanë emra etnikisht ilirë.

Iliri. Eponim i tërë popullit të lashtë e të madh ilir. Legjendën e tij e tregon Apiani: "Iliri, biri i Polifemit dhe i nimfës Galatea... Bijtë e Ilirit qenë Enkeleu, Autari, Dardani, Medi, Taulanti, Perrebi, kurse vajzat qenë Partha, Daortha, Dasara etj., nga kanë rrjedhur taulantët, perrebejtë, enkelejtë, dardanët, parthinët, dasaretët dhe darsejtë... Thonë, se Autari pati për bir Panonin ose Paionin".

Është një legjendë e mbledhur në kohën e sundimit romak e nuk jepet në formën e saj të mirëfilltë, zanafillore. Megjithatë, me rëndësi është fakti, se te ilirët ishte e gjallë vetëdija mitologjike e prejardhjes nga një stërgjysh i tejlargët, i përbashkët, nga një "njeri i parë". Interesant është se ky njeri "demiurg" i fiseve ilire lind nga hyjni, që lidhen jo rastësisht me detin.

Si Polifemi, ashtu edhe Galatea lidhen me hyun e detrave. Pra, Iliri është bir i mjedisit dhe i kultit detar. Kulti detar te ilirët nuk është i atashuar vetëm te emri i Redonit, por edhe në emra të tjerë hyjnish ilire. Iliri, si eponim i popullit ilir, është nderuar në mënyrë të posaçme, po si e qysh nuk e dimë. Disa dijetarë kanë parë në emrin e Ilirit një rrënjë "illo" me kuptimin "kthehem, mbështillem", pra të gjarprit ktonik.

Te hetitët indoevropianë gjarpri është quajtur Ilurjanka, që e lidhin dhe me emrin e Ilirit. Të tjerë e shpjegojnë si emër të banorëve të "lumti Iller" (degë e Danubit). Pavarësisht nga shpjegimet e karakterit filologjik, etimologjik emri i Ilirit është ai që ka emërtuar si asnjë emër tjetër bashkësinë e madhe të fiseve ilire.

Por është dhe një legjendë tjetër, që ka gjallëruar te fisi ilir i enkelejve e fillimisht ka pasur rrezatim në viset e Shqipërisë Qendrore e Lindore, sidomos rreth liqenit Lyhnid. Sipas kësaj legjende, Kadmi dhe Hermonia, kur erdhën dhe u vendosën te enkelejtë, lindën dhe një djalë, që u quajt me emrin Ilir. Këtë legjendë e tregon Apolodori, dijetari i shekullit II para erës sonë. Është për t'u vënë re diçka. Tregimi legjendar i Apolodorit është regjistruar gati 4 shekuj para tregimit të Apianit.

Apolodori i referohet, me sa duket, një opinioni më lokal dhe më të kufizuar në hapësirë. Pra, legjenda e Ilirit, që thotë ai, është më tepër legjendë enkelease. Ajo është gërshetim i një miti të njohur grek, siç do ta shtjellojmë më poshtë, me një legjendë ilire, vendase.

Në fakt, Apiani është autori, që i ka kushtuar një studim të tërë Ilirisë dhe ilirëve dhe regjistrimet e tij përputhen me një gjallërim të madh të elementit ilir në shekullin II të erës sonë, që lidhet me një "rilindje" provinciale ilire, ndonëse në kushtet e nën lëvozhgën e pushtimit romak. Pikërisht në këtë lak kohor dalin përsëri emrat e hyjnive ilire Redon e Medaur, në mbishkrime kushtimore, në epigrame.

Ilirët luajnë role me rëndësi në hierarkinë e Perandorisë Romake, zënë poste me rëndësi nga më të lartat në pushtet. Në këtë frymë, është e kuptueshme, që rilindin disa legjenda shumë të lashta në ndërgjegjen mitologjike të ilirëve. Është Apiani ai, që regjistron legjendën ciklike të Durrësit, një krijim ilir nga më të shënuarit në mitologjinë e Ilirisë së Jugut.

Po kështu edhe legjenda e tij për Ilirin si kryepar, stërgjysh më i madh i gjenealogjisë së fiseve ilire, flet për një mendim unik, për një bosht të përbashkët të mendimit mitologjik të fiseve ilire në tërësi, që i kapërcen kufijtë lokalë dhe legjendat e tjera limitrofe. Si legjenda e themelimit të Durrësit të vjetër, ashtu dhe legjenda e Ilirit, janë të lidhura me botën detare, me mitet e kësaj bote, mite të kuptueshme edhe për ilirët e brendësisë së Ilirisë së Jugut e jo vetëm për ilirët bregdetarë.

Madje, në emrat grekë të Polifemit (birit të hyut të detrave) dhe të Galatesë (nimfa e detit), që jepen si prindërit mitikë të Ilirit, duhen parë në fakt hyjni përkatëse ilire të mitologjisë detare, me emra që nuk janë ruajtur. Në strukturën e saj, legjenda e lindjes së Ilirit e treguar nga Apiani ka ngjashmëri me lindjen e Dyrrahut (nga hyu i detrave e nga vajza e Epidamnit Melisa, që ka emër nimfe) Apiani sjell kështu legjenda kryesore të ilirëve, që janë ringjallur me forcë në kohën e tij.

Diana Kandave

Domethënë Diana e kandavëve (fisi i njohur ilir). Në afërsi të parthinëve kandavët kishin një tempull të rëndësishëm të Dianës të shënuar në Tabula Peutingeriana mbi rrugën Egnatia përbri shtegut në lindje të Skampës (Elbasanit). Në të vërtetë, topografia e përhapjes së këtij kulti është gjetur edhe te deokleasit (në Mal të Zi), ku në altar është bërë një kushtim "Diana e Augustae Candavensi".

Kulti i Dianës

(ky emër, siç e ka shtjelluar në një studim të tij Çabej, ka dhënë emrin Zana) te ilirët ka parasysh një hyjneshë vendase me emrin romak ose dhe me emrin grek Artemis. Disa relieve me përfytyrimin e kësaj hyjneshe vendase studiuesit i kanë lidhur me kultin e vegjetacionit, të pjellshmërisë, të stinëve.

Dionis Dualos

Hy i ilirëve paionë. Dijetarët i ka tërhequr vëmendjen cilësimi i tij, që është shpjeguar nga Jokli e Çabej me fjalën shqipe "dej, me u de". Në të parakuptohen edhe ceremonitë e karakterit dioniziak, ku njerëzit pinin dhe deheshin.

Apolon Derroni

Hy i ilirëve peionë. Ky emër hyu është dhe në monedhat e mbretit Lykeu të këtij fisi, (rreth viteve 335-295 para erës sonë). Monedhat tregojnë në rivers një pendë qe. Nisur nga ky fakt, Çabej bën një zbërthim etimologjik të Derranit, duke e lidhur me një nënfis ilir, derranët, "një polem bujqish. Ndoshta është një me latinishten e mesme (në Delmati) "derrum, darrus-tokë e palëruar". Këtë fjalë Çabej e lidh edhe me shqipen "djerrë".

Dardania

Në një mbishkrim të Dardanisë antike studiuesi Zef Mirdita, që është marrë kohët e fundit dhe me kultet në Dardani, gjen një hyjneshë kryesore vendase ("Dardaniae sacrum"). Kulti i Dardanisë është kult pajtor i tërë krahinës së madhe ilire. Studiuesi thekson rolin e kësaj hyjneshe, ndoshta edhe eponime, me atribute të ngjashme me ato të hyut të shëndetësisë antike, Eskulapit, apo Hygjesë.

Andini

Hy epikorik i trevës dardane. Emri i tij është gjetur në një monument mermeri pranë Kaçanikut, në kufi të Dardanisë dhe të Maqedonisë. Emri futet në repertorin onomastik ilir. Funksionet e këtij hyu Z. Mirdita i përngjason me ato të Vidasit (Silvanit romak).

Anzotika

Hyjneshë e liburnëve me atribute të hyjneshës së bukurisë dhe të dashurisë (Afërditës). Emri i saj është skalitur në një monument në Flamonën e vjetër (Plomini i sotëm).

Ika

Nimfa e një lumi në Liburni (po dhe në Flamona), edhe kjo me atribute të Afërditës.

Lutossika

Përsëri emër nimfe i trevës liburne.

Latra

Nimfë e përafërt me nimfat e tjera të miteve liburne.

Sentona

Një nimfë tjetër lokale (e së njëjtës trevë).

Bindi

Hy kryesor i fisit ilir të japodëve. I janë kushtuar disa altarë votivë, që janë gjetur pranë burimit të përroit Privi afër Bihaqit të sotëm. Në mbishkrimet identifikohet me hyun romak të detrave Neptunin ("Bindo Neptuno sacrum"). Në fakt, më shumë se hyu i detit, Bindi është mbrojtës i burimeve dhe i ujërave. Për nder të tij sakrifikoheshin cjep.

Thana dhe Vidasi

Një çift hyjnor ilir, që është rafiguruar në disa monumente të bëra nga ilirët. Katër altarë votivë me mbishkrime i janë kushtuar këtij çifti e janë gjetur në Topusko. Emrat e këtyre hyjnive janë, me sa duket, emra ilirë. Thana është hyjneshë me atribute të Artemisit, apo Dianës. Vidasi ka atributet e hyut të pyjeve, kullotave e burimeve, të Silvanit romak. Relievet e këtyre hyjnive të këtij binomi kultik janë edhe vepra të vërteta të artit ilir; ato kanë veshje ilire dhe një stil karakteristik vendas.

Tadeni

Ky emër hyu është gjetur në një altar sakrificash jo larg Sarajevës dhe identifikohet nga funksioni kultik me Apolonin (mbishkrimi është i shekullit III para erës sonë).

Drakoni dhe Drakena (Draconi et Draccena)

Një tjetër çift hyjnish. Është shënuar fakti i ekzistencës së tyre në një mbishkrim të gjetur afër Shkupit. Te ky çift duhet parë binomi i gjarpërinjve hyjnorë vendas, si edhe jehona e përfytyrimit të metamorfozës së Kadmit dhe Hermonias, pas vdekjes, në dy gjarpërinj në fushat e Eliseut.

Boa

Hyjni ilire në formë gjarpri në Epidaur. Kulti i tij ka mbijetuar deri në shekullin IV të erës sonë. Këtë hy gjarpër populli vendas e quan pikërisht me këtë emër (Hieronimi në "Vita s. Hilarionis", lib. 9, shënon "quos gentili sermonte Boas vocant" – "që populli në gjuhën e vet e quante Boa").

Nutrika

Hyjneshë e ilirëve veriorë, mbrojtëse e fëmijëve.

Tato

Për këtë hyjni të nderuar në trevat dardane flet Mate Suiçi si për një Deus Patrius. (Z. Mirdita emrin Tato e lidh edhe me emrin epikorik Tatonipol. Në të sheh edhe lidhjen me hyjninë lindore Attis, ose dhe me kultin e kalorësit trak). Në shtyllëzat mbivarrore të Durrësit del shpesh në shekujt III – I p.e.s. emri Tato si ilir.

Dauni

Hyu i daunëve në Itali. Kulti i tij është parë nga V. Pizani si një kult ilir. Ai konkludon, se "raporti i caktuar nga Franc Altheimi ndërmjet hyut romak Faunit (Faunus) dhe mbretit mitik Dauno është eponim i Daunisë dhe sigurisht mbas të vjetërve nga Iliria".

Logetët

Me këtë emër te mesapët Kreçmeri shikon motrat e fatit. Kështu e analizon edhe V. Pizani.

Emra të tjerë hyjnish që mendohen se i përkasin panteonit ilir janë edhe Grabovi, Versobi, Aufani, Iria, Uridua, Melesokue etj. Ky katalogim i shpejtë dhe në vija shumë të përgjithshme i hyjnive të panteonit ilir tregon, se numri i tyre nuk është i pakët. Këtu duhen dalluar në pikëpamje hierarkike hyjnitë superiore dhe ato inferiore, njëkohësisht hyjnitë me rrezatim e ndikim lokal dhe ato me role të gjithmbarshme për trevat e gjëra ilire.

Një problem është edhe shtresëzimi i tyre kohor në hyjni më të vjetra dhe në ato më të reja. Natyrisht, ky panteon nuk ka qenë plotësisht unik. Brenda një uniteti (sidomos ndërmjet hyjnive të përbashkëta për trevat qendrore ilire) ka edhe diversitet, një proces ky normal dhe i kuptueshëm, sidomos për kohëra të lashta të ekzistencës të shumë fiseve ilire dhe aq më tepër të shpërndara në territore shumë të gjëra.

Në momente të caktuara kanë qenë parësore hyjni të ndryshme nga ato, që janë bërë të tilla në momente të tjera. Një moment shumë i thekshëm në tërë historinë ilire ka qenë ai i shtetit ilir (shekujt IV-II para erës sonë). Ky shtet dhe mbretërit e tij kishin edhe kultet dhe hyjnitë zyrtare. Në këtë aspekt dallohet çifti Redon-Medaur me role dhe funksione, që ndërlidhen me njëri-tjetrin.

Sinkronizimi i legjendave ilire me ato greke

Taloci ka shprehur mendimin, se "mitologjia ilire i ka dhënë shumë edhe mitologjisë greke". Ky mendim niset nga pikëpamja se vetë mitologjia greke nuk qe thjesht një krijim i vetvetes, por ka edhe karakter të përgjithshëm mesdhetar, ka formën e një lloj "ideologjie të përgjithshme" në përpunimin e së cilës grekët e vjetër kanë luajtur patjetër një rol të dorës së parë, por edhe ilirët, thrakët e popujt e tjerë kanë kontribuar në formësimin e saj.

Kjo optikë bën të mundur të shikohen objektivisht të dhënat, që flasin për mitet e kultet ilire.

Një lak kohor pikant për historinë e ilirëve të bregdetit ka qenë ai i procesit të kolonizimit të lashtë dorik, që nisi që nga Korkyra, Durrësi, Apollonia, Isa, Fari në Veri etj.

Një mjet i propagandimit të këtyre lëvizjeve të kolonistëve në brigjet ilire kanë qenë edhe mitet e legjendat greke, të përhapura në Iliri.

Këtu ka ndodhur një proces interesant sinkronizimi. Ardhësit, me botëkuptimin e tyre mitologjik, ndeshën në legjendat e mitet vendase.

Një pjesë e miteve greke patën degëzime, zhvillime të pavarura të lidhura këtej e tutje me botën, etnopsikologjinë dhe proceset historike të ilirëve.

Që në shekujt VII-VI para erës sonë, sinkretizmi në mitologji mori hov. Në fakt, kjo dukuri duhet të ketë ndodhur edhe më herët. Detyra e studiuesve të mitologjisë është të hetojnë edhe këtë krijimtari të madhe të përbashkët të ilirëve, që ranë në kontakt me botëkuptimin mitologjik të grekëve.

Në shumicën e tyre mitet e legjendat e sinkronizuara janë krijime origjinale, shtesa shumë të rëndësishme, që dalin jashtë kuadrit të përgjithshëm të skemave rutinore e të arketipave klasikë të mitologjisë greke.

Një trevë nga më interesantet e sinkretizmit mitologjik iliro-grek është treva e Epirit.

Në këtë sinkretizëm ana marrëse dhe dhënëse nga të dy anët kanë pasur një dinamikë të caktuar në kushte e kohë të ndryshme. Kështu, në shumë legjenda dhe mite greke të Greqisë së Veriut kanë dhënë kontribut edhe besimet mitologjike të Ilirëve të Jugut e të Epirit.

Studiuesit francez Alen Mahuzier në një studim të tij është marrë me ndikimin e Ilirisë e të botës ilire në ciklet heroike dhe në legjendat greke.
Ai thotë shprehimisht se ilirët kanë ndikuar në një numër ciklesh si: në ciklin teban, në ciklin thesalian të Argosit, në ciklin heraklian, në ciklin e kthimit nga Troja, në ciklin epirot, ose molos-thesprot, në ciklin iliro-italik etj.

Më poshtë ne do të ndalemi në disa të dhëna nga autorët antikë e në monumentet arkeologjike, që dëshmojnë për legjendat e mitet e sinkronizuara, që me të drejtë nuk duhen konsideruar thjesht si "kalke", por edhe si përshtatje krijuese, të pasuruara, të diktuara nga situata të caktuara historike të botës ilire në raportet e saj ndërkombëtare.


Legjenda e Kadmit dhe Harmonias

Është një legjendë, që ka luajtur rol në botën e ilirëve enkelej, në zonat qendrore të Shqipërisë, por edhe në zonën bregdetare deri sipër në Veri.

Apolodori ka regjistruar variantin greko-ilir të legjendës në fjalë. Kadmi, themelues i Tebës në Boeti, i biri i Agenorit, mbret i finikasve, qe martuar me Harmonian (vajzën e hyut të luftës, Aresit, dhe Afërditës).
Sipas një orakulli, ai shkoi te ilirët enkelej e u bë mbret i tyre. Në këtë mjedis të ri etnik atyre u lind një djalë që u quajt Ilir, nga u mbiquajtën tërë ilirët. Pas vdekjes, edhe Kadmi dhe Harmonia u shndërruan në gjarpërinj hyjnorë.

Pauzania ("Descriptio Graecia", libri IX, 5) shton, se "kur Kadmi emigroi te ilirët, te ata ilirë, që quheshin enkelej, atë e pasoi edhe i biri, Polidori".
Në fakt Polidori nuk luan asnjë rol në versionin enkeleas të mitit të Kadmit. Përkundrazi, ai, që del në qendër të vëmendjes është Iliri.
Një dëshmi tjetër e Stefan Bizantinit shton se në Veri, qyteti i Ilirisë i quajtur Buthoe, mban këtë emër ngaqë "Kadmi e përshkoi rrugën për në Iliri i hypur në një çift qesh".

Gjithashtu, të tjerë thonë, se Kadmi e quajti atë "sipas emrit të qytetit egjyptian Bututus, i cili u shndërrua në Buthoe". Me këtë emër ka lidhje emri i kaut, që në greqishten e vjetër quhet "bous". Ky lloj shpjegimi etimologjik i ka shërbyer edhe njërës nga legjendat për emrin e Butrintit në Jug.

Po sipas Stefan Bizantinit, Kadmi e Harmonia janë varrosur midis "lumenjve Dril (Drin) dhe Lao (i paidentifikuar)". Kadmi dhe Harmonia janë mbiquajtur edhe "dyrrahinoi" për të treguar lidhje me trevat e Durrësit, ose të krahinës Dyrrahia, për të cilën flet edhe Vib Sekuestri.

Kristodor Kopti në një epigramë të tij shton, se qytetin e lashtë Lyhnid e ka ndërtuar Kadmi.

Kalimaku, Skylaksi, Fylarku, Ataneu, Nukadri japin hollësi të tjera për legjendën e mësipërme. Në to thuhet se për këtë çift legjendar mbas vdekjes janë ngritur edhe përmendore guri, që gjenden në disa pika gjeografike, si: në Rizon, në qytetin Kylikes (i paidentifikuar), në brigjet e Naretvës, pranë Durrësit.

Emrin e Kadmit e mban edhe një lumë në fushën e Kestrinës në Thesproti.
Fusha e Kestrinës e mori emrin nga Kestrini, i biri i Elenit të Priamit të Trojës.

Legjenda e Kadmit dhe Harmonias nuk u ndërlidh rastësisht me enkelejtë.
Autorët antikë shënojnë ekskursionet luftarake të enkelejve kundër grekëve veriorë, që kanë plaçkitur edhe vetë Tebën, e cila është mbiquajtur edhe Kadmea.

Madje, ky moment ka bërë, që enkelejtë të bien në kontakt me legjendën greke të qytetit.

Edhe taulantët përmenden për ekskursione shkatërruese deri në Delf, ku patjetër kanë rënë në kontakt me botën mitologjike greke.

Këto lëvizje nga Veriu në Jug të ilirëve, të fiseve nga më kryesoret drejt botës greke, janë marrëdhënie jo pasive, po aktive të botës ilire me fqinjët.

Pra, ky fakt është me peshë për të kuptuar, se legjendat greke nuk janë imponuar me forcë, por janë marrë vetë nga ilirët, që i kanë zhvilluar sipas ngjarjeve e koncepteve të veta mitologjike.
Kadmi është personazh i ciklit teban.

Me këtë cikël lidhet dhe legjenda e Amfionit dhe Zetit, vëllezër mitologjikë, që kanë ndërtuar muret e qytetit të Durrësit.

Kjo legjendë është e përafërt me temën orfeike, që ka qenë e shkruar në një mbishkrim të skalitur në muret e qytetit në fjalë dhe që e përmend Ana Komnena në shekullin XI.

Amfioni ka qenë mbret i Tebës, bir i Zeusit, muzikant i famshëm. Është homolog i Orfeut. Zeti, vëllai i tij, ka qenë pjesëmarrës i ekspeditës së famshme të argonautëve, Zeti ishte me krahë, pra, njeri që fluturonte, atribut ky i veçantë i tij.

Amfioni dhe Zeti, ndërtues mitologjikë të Durrësit, kanë krijuar një traditë vendase.

Studiuesi K. Luka ka konstatuar, se kjo legjendë ka gjurmë edhe në pika të tjera gjeografike të territorit shqiptar.

A kanë pasur pika takimi legjenda e Kadmit dhe Harmonisë me legjendën e Amfionit dhe Zetit?

Legjenda e parë ka lënë më shumë dëshmi te ilirët, ka jetuar më gjatë. Shtojmë se me ciklin teban lidhen dhe veprime të tjera.

Një variant thotë, se Kadmi e Harmonia, të shoqëruar nga Epiri, i biri i Ekionit të Tebës, shkuan në Kaoni, ku Epiri vdiq dhe i dha emrin vetë Epirit. Agavea, një nga vajzat e Kadmit e Harmonisë, u bë grua e mbretit të enkelejve Lukothersi.

Në ciklin teban bën pjesë dhe legjenda e Laodamit dhe Batos, Laodami është pinjolli i brezit të pestë, që rrjedh nga Polidori, i biri i Kadmit, i cili refugjoi në Iliri.

Po kështu, mbas vdekjes së heroit teban Amfirai, karrocieri i tij, Batoja, vjen në Iliri e themelon qytetin Harpia. Stefan Bizantini në Leksikonin e tij Harpian e quan "qytet të Ilirisë".

Legjenda e Argonautëve

Është një nga legjendat më të mëdha të mitologjisë greke. Disa veprime të argonautëve shtjellohen në viset ilire.

Një traditë e hershme thotë se argonautët, kur po ktheheshin nga Koklida (nga brigjet e Pontit), lundruan nëpër Danub e duke, përshkuar Gadishullin Ballkanik, dolën në veri në detin Adriatik.

Kështu shkruan Apoloni nga Rodi në shekullin III para erës sonë.

Emrin e qytetit të Ulqinit (Ulcinius, Olcinio) e kanë lidhur disa dijetarë të lashtë dhe me emrin e kolkidëve, që kanë ndjekur nga pas anijen e argonautëve.

Kohët e fundit studiuesi kosovar Ruzhdi Ushaku ka hedhur mendimin se emri i Ulqinit në të vërtetë duhet të lidhet me toponimin homerik Daulkion, që përmendet në "Odisea" (epi XIX vargu 293). Kështu, ky toponim është nga më të vjetrit e viseve ilire, që del në një kohë skajërisht të tejlargët.

Legjenda e krijimit të qytetit nga kolkidët prapë është e ciklit homerik, jo vetëm si ngjarje në përgjithësi, por me një degëzim vendas për të emërtuar një qytet bregdetar ilir në një largësi bukur të madhe nga viset greke, apo dhe Troja.

Apolodori në tregimin e tij thotë, se "kolkidët që ishin dërguar ta ndiqnin anijen "Argo" dhe që nuk kishin mundur ta arrinin, u vendosën disa në malet Akrokeraune e të tjerë, që u hodhën në brigjet e Ilirisë, u vendosën në ishujt Apsirtide; të tjerë akoma shkuan deri te ishulli i feakëve (është fjala për Korfuzin – shënim im M.Z.) ku i gjetën argonautët".

Përsa i përket ishujve Apsirtide, për emrin e tyre është dhe një legjendë e veçantë, që e ka ruajtur Stefan Bizantini. Ai thotë se ishujt në fjalë janë në Adria (pranë qytetit, që ka emërtuar tërë detin e që dikur ka qenë i taulantëve – shënimi im M.Z.) e u quajtën nga Apsirti, i biri i Aietit, mbret i Kolkidës dhe vëlla i Medesë, i cili u vra tradhtisht nga e motra, që e copëtoi e e hodhi në det, në mënyrë që ndjekësi kolkidas, duke i mbledhur copat e tij, të vonoheshin e të mos e kapnin dot anijen "Argo", së cilës i qenë afruar shumë. Artemidori me emrin Apsirti zë në gojë vetëm një ishull.

Në fakt, këtë emër e mbanin një cikël ishujsh. Kjo legjendë e bregdetit ilir është tipike për të shpjeguar dukurinë e ekzistencës së ishujve dhe të emërtimit të tyre legjendar e njëkohësisht gjeografik.

Aristoteli ("De mirabilibus auscultationibus", 836, b, 81) shkruan për një legjendë tjetër emërtimi, atë të ishujve Elektride në Adriatikun dalmatin, ku kishte shumë plepa nga nxirrej qelibari, me të cilin banorët vendas bënin tregti me Helladën.

Pikërisht "Këtu, vazhdon Aristoteli, erdhi Dedali , i pushtoi ishujt dhe në njërin bëri fytyrën e vet, kurse në tjetrin fytyrën e djalit të vet, Ikarit. Pastaj, pasi e zbuan pellazgët që shkatërruan edhe qytetin Argos, Dedali iku dhe u vendos në ishullin Ikar".

Kjo është legjendë e prototipit të përfaqësuesit mitik të artit të lashtë, Dedali, dhe të birit, Ikarit. Ky është në fakt një mit atikas, po topografia e përhapjes së tij është jashtëzakonisht e gjërë, në Egjypt, Sicili, Kretë, Iliri.
Dedali është skulptori legjendar, të cilit i atribuohet edhe një stil i caktuar i skulpturës arkaike (stili kretez, dedalik). Vepra të këtij stili janë dokumentuar dhe në Durrës.

Kemi një degëzim të sagës së Dedalit në brigjet ilire, madje caktohen edhe ishujt, ku bëri dy vepra skulpturore: vetëportretin dhe portretin e të birit. Është mit i artistëve, arkitektëve, mekanikëve të lashtë, pra, i një bote kulturore, intelektuale e artistike të spikatur, që ka reflektuar në bregdetin ilir, ku ka gjetur mirëkuptim, afinitet, afërsi, përqafim.

Lidhur me legjendën detare të argonautëve në bregdetin ilir të Adriatikut dhe të Jonit duhen parë dhe kultet e vëllezërve mitologjikë Dioskurë, të cilët në gjirin e vogël të Gramatës kanë pasur një vend kulti në natyrë, ku janë gjetur shumë mbishkrime ex-voto drejtuar atyre nga detarët e motshëm gjatë shumë shekujve, pa harruar se simbolet e Dioskurëve dalin dhe në moneshat e lashta të Durrësit, në një skulpturë të gjetur në Baldushk, afër Tiranës, ku Dioskurët jepen në pamjen e tyre si pajtorë e kalorës etj.

Me anijen "Argo" tradita homerike lidhet edhe me kultin e lisit të shenjtë të Dodonës molose, me atribute orakulli. Nga një copë e këtij lisi Jasoni dhe detarët bashkudhëtarë gdhendën për ogur bashin e anijes.

Po me Dodonën, sipas gojëdhënave të thesprotëve e të molosëve, takohet edhe legjenda e "enës prej bakri të Dodonës", për të cilën na jep një dëshmi unike vetë Straboni ("Geographica", libri VII, 3, 4). "Kjo enë bakri, shënon Straboni, ishte brenda në faltore dhe kishte mbi vete një shtatore, që mbante në dorë një kamxhik prej bakri, dhuratë e korkyrasve. Kamxhiku ishte i trefishtë, në formë zinxhiri. Përbëhej prej tri vargjesh të cilat, kur tundeshin nga erërat, godisnin enën prej bakri dhe nxirrnin tinguj aq të gjatë, saqë nga fillimi deri në fund të tingullit mund të numërohej deri në katërqind.

Prej kësaj doli dhe thënia "kamxhiku i korkyrasve". Pasazhi i legjendës lidhet me shekujt IX-VII para erës sonë.

Në këtë hark kohor zotër të Korkyrës qenë liburnët ilirë. Pra, ena e korkyrasve lidhet me liburnët, me detarët ilirë, aq më tepër që kjo enë, si dhe statuja prej bakri e kohës arkaike (kur kryesisht bëheshin skulptura me bakër) i dhuroheshin një mjedisi ilir të molosëve e thesprotëve. Autorët antikë përmendin në shkrimet e tyre udhëpërshkruese edhe emërtime të tilla, si: "Deti i Thesprotisë", "Deti i Molosisë".

Edhe thënia e Homerit se, fallxhorët e Dodonës nuk i lajnë këmbët, duhet kuptuar në suazën e një ceremoniali kultik të miteve, që lidhen dhe forcën çudibërëse të ujit, qoftë i ëmbël, ose i detit.

Fakti, që anija "Argo" domosdo mban në bash një figurë të gdhendur mbi një copë nga lisi i Dodonës do të thotë se ky lis lidhej me kultin e ujit në përgjithësi. Po kështu, me rëndësi për legjendën e argonautëve është dhe legjenda epirote butrintase, që thotë, se Medea, mbas martesës së Jasonit me Kreuzën, mbasi kreu aktin e saj të llahtarshëm të hakmarrjes, "vdiq dhe u varros në Butrint".

Ky version i varrit të Medesë në tokën ilire ndryshon nga ai grek, që e ka shkruar dhe Euripidi në tragjedinë e tij të famshme.

Është interesant të hetohet pse kolkidët, sipas tregimeve legjendare ilire, u vendosën në viset e bregdetit nga Adria, Ulqini deri në Akrokeraune dhe se Apsirti e Medea, që etnikisht nuk ishin grekë, patën vendet e tyre të ruajtjes legjendare të emrave po në viset ilire.

Disa gojëdhëna lokale i shënojnë kolkidasit të ardhur madje dhe te enkelejtë, pranë varrit të Kadmit e të Harmonias; në to thuhet, se u vendosën edhe në Amantia, Orikum, deri dhe në rrethinat e Apollonisë.

Në fakt argonautologjia mbijeton mitikisht deri në mesjetë, madje ka disa dokumente deri në shekullin XVI, që bëjnë fjalë për mitin e Medeas në Ulqin në formë origjinale popullore.

Në një relacion anonim të vitit 1571 në italishten dalmatine, flitet për Ulqinin dhe arealin verior shqiptar; shënohet se, "Ulqini latinisht quhej Kleninium, ose Kolelium, sepse themeluesit e parë të qytetit erdhën prej kolhëve me origjinë veriore të Detit të Zi, kur ata, nën kapedanin e tyre Apsirtin erdhën të hakmerreshin kundër Medeas".

Shekuj më parë Plini (Hist. Nat. lib. III, kap. 27) thotë, se "Ulqini, më parë i quajtur Kolkin, u themelua prej kolhëve". Është i qartë konvencionaliteti i këtij miti, por interesante është se në shekullin XVI fryma humanistike e ringjalli edhe një herë në ndërgjegjen e banorëve praninë e këtij miti të stërlashtë sipas parimit të ringjalljes së antikes klasike pagane në fundin e epokës së krishterë mesjetare.

Figura e Medeas në dokumentin e vitit 1571, që thamë më sipër, del e shumëfishuar, si një gërshetim me figurat e magjistarëve mesjetarë, si një lloj motivi fausin.

Kështu, në këto dokumente për Ulqinin theksohet, se "edhe sot shihen 15 milje larg prej Ulqinit gjurmët dhe themelet e 360 kishëzave të këtij qyteti, që qe strehimi i parë i të dëbuarës Medea, pas vdekjes së shëmtuar që u shkaktoi fëmijëve të vet. Pranë këtij qyteti ka liqene, shpella, burime të kripura dhe është mali i Lisinjës, shumë i ashpër, i mbushur me barëra të farmakosura dhe me banesa femrash magjistare".

Kaq shumë është zhvilluar nga pikëpamja lokale ky mit antik, saqë relatori anonim i dokumentit në fjalë, kur flet për banorët shqiptarë të Ulqinit, nuk harron të verë në reliev faktin, se "shqiptarët nuk i duan të huajtë, bile kundër tyre mbajnë një qëndrim përbuzës. Disa thonë se kjo rrjedh nga grabitja e Medesë, sepse ata zbresin, rrjedhin nga Apsirti dhe Kalilidi, të cilët, duke ndjekur Jasonin e Medenë, për t'u hakmarrur për turpin që u kishte bërë, qëndruan këtu dhe themeluan këtë qytet, duke ushqyer mëri jo vetëm kundër Jasonit e argonautëve, por edhe kundër tërë të huajve, që lindën prej tyre".

Një degëzim i tillë krejt i çuditshëm e paradoksal i mitit antik grek në mesjetën shqiptare është një dukuri vendase për të përdorur edhe gjenealogji fantaziste, ndonëse të një tradite shumë të vjetër paraardhëse, vetëm e vetëm që banorët e Ulqinit të argumentonin domosdoshmërinë e ruajtjes së lirisë e të pavarësisë së tyre nga armiqtë e huaj, pra për të përligjur edhe në formën e një propagande mitologjike, humanistike të drejtën e mbijetesës.

Me emrin e Medeas në mesjetë shpjegonin edhe një toponim tjetër të rëndësishëm bregdetar në Adriatik, atë të Shëngjinit, të quajtur në hartat e shekujve XV-XVII si "Shnjini i Medues, i cili e mori këtë emër nga Medea që u ndal këtu".

Legjenda e kthimit nga Troja

Kthimi i heronjve nga lufta e Trojës, shtegtimet e tyre të ndryshme mbas shkatërrimit përfundimtar të qytetit përmenden në një numër legjendash, që kanë marrë pamje lokale.

Eposi i luftës së Trojës ka tronditur jo vetëm imagjinatën e grekëve, por edhe të popujve të tjerë mesdhetare të Gadishullit Ballkanik.
Në luftën e Trojës, sipas Homerit, morën pjesë edhe fiset ilire, si: paionët, dardanët, etj.

Pauzania dëshmon për një monument në reliev të punuar nga Lyku, i biri i Mironit, në shekullin V para erës sonë. E kishin porositur banorët e Apollonisë, në breg të detit të Ilirisë, të shoqëruar dhe nga një epigramë prej katër vargjesh.

Relievi ishte i shtjelluar sipas një subjekti e tregimi mitologjik të personave e ngjarjeve nga Lufta e Trojës.

Ky monument ka qenë vendosur në Olimp si Ex-voto dhe është zbuluar nga gërmimet e shekullit XX.

Është menduar nga Prashnikeri, se një monument i tillë i ngjashëm do të ketë qenë në qytetin porositës, domethënë në Apolloni. Pauzania bën i pari përshkrimin e figurave të monumentit: "Pranë të ashtuquajturit Hipodam është vendosur një bazament prej mermeri në trajtë gjysmërrethi ku janë figurat e Zeusit, e Tetisit dhe e Himeras, që i luten atij për të bijtë. Të gjitha këto janë në mes të bazamentit.

Në njërin dhe në tjetrin skaj janë përfytyruar me paraqitje luftarake Akili e Memnoni. Aty gjenden përballë njeri-tjetrit barbarë dhe helenë, Odiseu e Eleni, pasi që të dy fituan famë në ushtrinë e tyre për dituri, Menelau me Aleksandrin për armiqësinë që kishin kundër njeri-tjetrit, Ajaksi i Telamonit dhe Deifobi". Në këtë reliev të madh të artit të periudhës klasike ka një evokim të temës homerike, në përgjithësi të miteve kryesore, që lidhen me emrin e Trojës.

Apolloniatët, që e porositën monumentin, e kanë ditur mirë këtë mendësi mitologjike në brigjet e tyre të Ilirisë së Jugut.

Në mbishkrimin poetik ata kanë shënuar dhe një tjetër legjendë, natyrisht të vendit, atë të themelimit të qytetit të tyre nga "Foibi flokëgjatë".
Gojëdhëna lokale të personazheve kryesore të Luftës së Trojës kanë gjalluar me shumicë.

Odiseu, kryepersonazh i poemës homonime, mbas shkatërrimit të Trojës, vjen në Korkyrë, ku takohet me mbretin vendas të "feakëve përrallorë", Alkinoin, dhe me të bijën Nausika. Këtë e ka përshkruar vetë Homeri. Feakët janë ilirë.

Apolodori tregon dhe legjendën tjetër të Odiseut në Epir: "Mbasi bën fli për nder të Hadit, Persefonës dhe Theirezisë, duke kaluar me këmbë nëpër Epir, arriti te ilirët thesprotë dhe, sipas orakullit të Theirezisë, e zbuti zemërimin e Poseidonit me flijime. Kalidika, që ishte në atë kohë mbretëresha e thesprotëve, i kërkoi atij të qëndronte duke i premtuar mbretërinë. Odiseu lindi me të Polupoitën. Ky (Odiseu) mbretëroi me Kalidikën e thesprotëve dhe mundi në luftë ushtrinë e periodikëve".

Po Apolodori ve në dukje edhe legjendën e Neoptolemit, birit të Akilit, i cili, sipas dëshmisë së Plutarkut, nderohej në Epir e quhej Akil Aspeti (në këtë epitet filologët kanë parë fjalën shqipe "i shpejti" – atribut i njohur i këtij personazhi legjendar).

Apolodori shënon: "Neoptolemi, sipas porosisë së Thetisit, u nis bashkë me Elinin për te molosët, varrosi Foiniken, që vdiq rrugës dhe, pasi fitoi një betejë, u bë mbret i molosëve dhe lindi nga Andromaka Molosin. Kurse Eleni ndërtoi në Molosi një qytet dhe banoi aty. Neoptolemi i dha atij për grua t'ëmën, Daidamenë".

Një legjendë e treguar nga Skylaksi flet për ndërtimin e Orikumit pranë Akrokeraunëve nga "eubeasit, të cilët i hodhi dallga këtu, kur po ktheheshin nga Troja". Gojëdhana të tjera (shih te Pauzania) e quajnë Elefonorin kryepar të eubeasve për vendosjen e tyre në Apolloni, në qytetin Thronion, Amantia.

Neoptolemi i Akilit ka gëzuar në qytetin e Bylisit, një nderim të veçantë. Në monedhat e lashta të qytetit është paraqitur fytyra e këtij heroi si paraardhës i banorëve të tij.

Numizmati i njohur H. Ceka ka studiuar edhe një variant të monedhës së qytetit ku Neoptolemi nuk është me paraqitje luftarake, me helmetë, etj., po si një djalë i ri, që aspiron një jetë në paqe, krejt ndryshe nga skema mitologjike e rafigurimit të këtij heroi nga mitologjia greke.

Prandaj Ceka thotë, se në këtë paraqitje të posaçme të Neoptolemit duhet të dallojmë një stërgjysh të largët të ilirëve bylinë, stërgjysh të gojëdhënës lokale.

Edhe një hero tjetër i Trojës, Diomedi, ka gjithashtu një "jetë" mitologjike në brigjet e Ilirisë së Veriut.

Legjendën e Diomedit në Adriatikun Verior e tregon Aristoteli: "Në ishullin Diomedea në Adriatik thonë, se gjendet një tempull i admirueshëm dhe i shenjtë i Diomedit.

Rrotull tij fluturojnë shpendë të mëdhenj me sqep shumë të gjatë, të gjërë dhe të fortë.

Kur vijnë këtu helenët, ata rrinë qetë; kur vijnë barbarë (kupto: ilirë) që banojnë aty afër, u fluturojnë mbi kokë, u sulen t'i godasin me kthetra e sqepa... thonë se këta shpendë kanë qënë dikur shokët e Diomedit që u shndërruan në shpendë pas vrasjes së prijësit të tyre Diomedit, mbas mbytjes së anijes nga Aineu, mbreti i atyre fiseve barbare". Legjenda ka rëndësi, se flet për ndeshje të ilirëve me grekët. Është fjala, me sa duket, për një konflikt, që duhet parë i lidhur me futjen e kolonistëve grekë në ishujt e Adriatikut. Ilirët kanë kundërshtuar.

Është e njohur edhe beteja e ilirëve (afro 10 000 ilirë me anije) që sulmuan kolonistët grekë të vendosur në ishullin Far.

Legjenda e Aristotelit për Diomedin është më e vjetër, se kjo ngjarje, por ajo reflekton një ngjarje tjetër rreth konflikteve iliro-greke, ndoshta që nga koha kur liburnët kishin krijuar një thalasokraci (detsundim), që ra në kundërshtim me interesat e grekëve.

Për Diomedin ka dhe një degë legjende që e përmend Skymi në veprën e tij në vargje "Orbis Descriptio" (vargjet 428-433): "Kjo tokë ka një liqen / të madh, të cilin e quajnë Lyhnid / Shumë afër ndodhet një ishull, ku thuhet / se erdhi Diomedi dhe vdiq / Prandaj ky ishull quhet Diomedea".
Është pak e çuditshme dhe përbën një pasaktësi gjeografike ky variant.

Në fakt, miti grek i ilirizuar i Diomedit është ngjitur lart deri në Adriatikun verior, në Dalmaci. Varianti i Skymit, që e lidh me liqenin Lyhnid, ndoshta është një gërshetim i legjendës së ilirëve të Adriatik verior me ndonjë legjendë të ilirëve enkelej të Lyhnidit, të cilët janë protagonistë të ciklit të legjendave të Kadmit e të Harmonias, me ndikime më tepër tebane, sesa të ciklit trojan, të heronjve, që kthehen nga Troja etj.

Straboni shënon hollësira me interes për heroin mitik Diomedin në viset epirote-ilire: "Pas Ambrakisë është Argo i amfilohëve, i ndërtuar prej Alkmeonit dhe bijve të tij. Efori thotë, se Alkmeoni, pas ekspeditës së epigonëve kundër Tebës, u ftua prej Diomedit, që të vijë bashkë me të në Etoli dhe të sundojnë së bashku këtu dhe në Akarnani, kur i thirri Agamemnoni në luftën kundër Trojës. Diomedi shkoi, kurse Alkmeoni qëndroi në Akarnani dhe ndërtoi Argon, të cilën e quajti Argo i Amfilohisë... Epirotë janë dhe amfilohët".

Miti i Diomedit del, pra, në një hapësirë të gjërë që nga Iliria e Veriut në atë të Jugut, në viset iliro-epirote.

Lidhet me viset e kësaj toke, me themelime qytetesh, me dete, me liqene, ishuj, me vajtjen në Trojë, me kthimin prej saj dhe me vdekjen e tij jo në viset e mirëfillta greke, por në viset ilire.

Tema e Luftës së Trojës, e shtegtimeve të heronjve akej, por edhe të heronjve trojanë ne eksodin e tyre të lodhshëm e të gjatë në dete e vise të ndryshme gjeografike deri sa u instaluan në Laciumin italik, ka qenë e parapëlqyer në qytetet e bregdetit ilir, por edhe në brendësi të territorit ilir në përgjithësi.

Kjo duket edhe në përmbajtjen dhe suzhetet mitologjike homerike të vazove me figura të zeza e të kuqe të gjetura në Durrës, Apolloni, Butrint etj.

Në to ka motive të epeve të Trojës dhe të shtegtimit të heronjve akeas në zonat e largëta "barbare".

Legjenda të tjera flasin për Eneun e Trojës dhe për shtegtimet e tij në tokën epirote dhe në Butrint. Le të ndalemi pak në këtë pikë.

Virgjili në eposin e tij tregimtar "Eneida" na jep me hollësi diçka nga këto legjenda, që kanë një kohëlindje shumë më të vjetër sesa shekulli i poetit.
Sipas tij, vetë emri i krahinës së Kaonisë vjen nga emri i heroit trojan Kaoni. Kur erdhi Eneu në Butrint, ai pa në të një kopje të Trojës, (ishte bërë, riprodhuar vetë Troja që u shkatërrua, për të mbijetuar në një tokë tjetër të huaj shumë larg nga brigjet e Azisë së Vogël.).

Bile Virgjili bën përshkrimin e qytetit, të kullave, të portave, duke i thërritur me emrat trojanë (p.sh. vargjet për portën "Skea").

Dionisi i Halikarnasit shënon, se "ardhjen e trojanëve në Butrint e dëshmon edhe një kodër e quajtur Troja".

Eneu në Butrint takoi Andromakën, e cila i bënte nderime kenotafit (varrit bosh, simbolik) të Hektorit. Ajo qe martuar me të vëllanë e Hektorit. Eleni në Butrint qe bërë mbret i Kaonisë pas vdekjes së Neoptolemit (birit të Akilit).

Nga Butrinti Eneu u nis për në Gadishullin Italik. Dionisi i Halikarnasit jep një hollësi në legjendë: qyteti tjetër i bregut Jon (Onhezmi) u quajt Ankiezmi, sipas emrit të babait të Eneut, Ankizit.

Teukri i Cizikut jep legjendën e themelimit të Butrintit nga Eleni, bir i Priamit të Trojës, i cili, mbas shkatërrimit të Trojës, erdhi në Epir dhe, duke u bërë një fli hyjnive, i shpëtoi kau i flijimit e, aty ku ngordhi ai, Eleni ndërtoi qytetin.

Një legjendë tjetër (regjistruar nga Stefan Bizantini) thotë, se emri i qytetit lidhet me emrin e kaut (Bous).

Një legjendë e katër e lidh emrin e Butrintit me kuptimin "qytet i mbytur në ujë". Kjo etimologji shpjegon fenomenin e bratisismit që ka ndërruar pamjen e kësaj zone.

Poeti Leskeu i Lesbos (shekulli VII para erës sonë) ka shkruar, se Eneu, kur ra Troja, u zu nga akeasit dhe iu dorëzua Neoptolemit, i cili e çoi në Thesali e Epir, kur Dionisi i Halikarnasit shënon se Eneu shkoi dhe në Dodonë (kryeqytet i Epirit, i molosëve), ku dhuroi shumë vazo bronzi me mbishkrime të lashta "që janë ende dhe sot". Jehonën e legjendave antike të Butrintit sjell edhe poeti abat P. Borough, pjesëmarrës në kryqëzatën IV (viti 1204) në veprën e tij "Trimëritë" kushtuar mbretit Henriku II në një legjendën mesjetare butrintase.

Shumica e miteve dhe e legjendave të mësipërme duhen inkuadruar në ciklin epirot.

Cikli herkulian te ilirët

Herkuli është një hero tepër i pëlqyer, me nderime të shumëfishta te tërë popujt mesdhetarë.

Është një hero i tipit plebejan, rreth të cilit është krijuar një kult popullor që ka gëzuar simpatinë e masave të gjëra popullore.

Trimëritë e tij lidhen me një heroikë të theksuar të mitologjisë në përgjithësi, me sakrifica në dobi të njerëzve, të së drejtës.

Në këtë kuptim, Herkuli është një vëlla, ndonëse jo aq i lartë nga ana hierarkike, me Prometeun.

Herkuli ka qenë adhuruar shumë edhe te ilirët. Një reliev i stilit arkaik i shekullit VI para erës sonë është zbuluar në afërsi të Durrësit dhe ka shërbyer si ex-voto për ndonjë tempull.

Pauzania përmend një monument tjetër të një thesari (godinë kulti) të shuguruar nga epidamnasit në Olimp, ku në reliev paraqitej "bota e mbajtur nga Atlasi dhe Herkuli, si dhe pema e Hesperideve me gjarprin e përdredhur rreth pemës. Të gjitha këto qenë bërë prej druri kedri nga Theukleu, i biri i Hegylit. Që botën e bëri bashkë me të birin, e thotë mbishkrimi që gjendet aty... Thesaurin e epidamnasve e konstruktuan Pirroja dhe bijtë e tij Lakrati dhe Hermoni". Në monumentin e mësipërm jepet një nga trimëritë e Herkulit (trimëria e njëmbëdhjetë).

Këtyre fakteve u duhet shtuar dhe, se në legjendën e vjetër të Durrësit, që është më e vjetër se shekulli VII para erës sonë, në gjenezën e saj, në një shtesë të një kohe të dytë, del në skenë pikërisht në Durrës edhe Herkuli, i cili ndihmon djemtë e mbretit mitik të Dyrrahut, por vret në luftë gabimisht Jonin, çka e pikëlloi shumë. Dyrrahasit e mëvonshëm e kanë mbajtur Herkulin edhe si bashkëthemelues të qytetit herakliun.

Simbolet e tij janë dhe në numizmatikën dyrrahase. Apolodori ruan edhe një legjendë "të kalimit të Herkulit te ilirët, kur shkoi te lumi Herydan, ku pa nimfat, të bijat e Zeusit dhe të Temidës".

Një mit, që na e transmeton Skulaksi, që nga shekulli VI para erës sonë, thotë, se Hylli, i biri i Herkulit, qe eponim i hyllejve – fis "barbar" ilir, të cilët kanë jetuar në veri të Adriatikut, në një gadishull më të vogël se ai i Peloponezit. Në 1924 Ulrih fon Vilamoviç - Melendorf krijoi teorinë, që hyllejtë, një nga tri fiset dore të Spartës, kanë pasur origjinë ilire e kanë jetuar në hapësirën gjeografike midis Skradinit e Trogirit të sotëm, në Dalmati.

Më vonë kanë lëvizur në Jug. Sipas tij, ky fis ilir ka luajtur rol në Iliri edhe gjatë periudhës së kolonizimit grek, ku për bregdetin ilir qenë nismëtarë kryesisht dorët.

Të përafërta me ciklin herkulian janë edhe disa legjenda, që lidhen me Belorofontin, të birin e Glaukut, mbretit të Korintit, i cili vrau Himerën. Atë e paraqet dhe një reliev nga Durrësi i lashtë.

Nga miti i Meleagrit, me subjektin e heroizmit të këtij heroi, i cili vrau derrin e Kaledonit, është bërë dhe relievi i faqeve të jashtme të një sarkofagu të Durrësit (shekulli II) etj.

Legjendat e tyre janë të afërta me ato të Herakliut. Gjatë antikitetit, i përhapur në Durrës dhe në Apoloni ka qenë dhe miti i amazonamahisë. Në një monument të Apollonisë amazonat përfaqësojnë ilirët, çka e tregon edhe simboli i një mburoje tipike ilire.

Po kështu, në një anë të pikturuar të shekullit V para erës sonë, që sot gjendet në muzeun e Bulonjës, jepet lufta e grekërve me amazonat, të cilat kanë në koka përkrenaret e njohura e tipike ilire.

Në këto raste amazonat, të cilat mitologjia klasike i bën me origjinë nga Azia e Vogël ose nga Kaukazi, jepen me origjinë etnike ilire. Kjo patjetër sjell një opinion e pikëpamje dominuese mitologjike të kohës, që lidhet dhe me origjinën e vetë ilirëve, sidomos për të dhënë kontradiktat midis kolonistëve të ardhur dhe vendasve.

Cikli herkulian mbijeton deri në mesjetën shqiptare, madje në kufijtë e Rilindjes Evropiane.

Një shembull tipik për këtë janë shënimet e Marin Barletit në kryeveprën e vet kushtuar Gjergj Kastriotit, Skënderbeut.

Aty Barleti, si humanist, merret edhe me çështjen e etnogjenezës së arbërve, domethënë të shqiptarëve, veç të tjerave, i mbështetur te autorët antikë (që i njihte shkëlqyeshëm), si edhe te mitologjia klasike, duke u ndalur çuditërisht edhe te ato degëzime të miteve antike greke e mesdhetare që në truallin e vjetër antik kishin pasur zhvillime të veçanta, ndonjëherë edhe origjinale dhe të pavarura.

Ai flet edhe për ngjarjet e ciklit të njohur herkulian, në lidhje pikërisht me paraardhësit e shqiptarëve.

Barleti e lidh gjenezën, zanafillën e shqiptarëve të kohës së tij me "albanët e lashtë", por këtë e bën sipas një koncepti joshkencor e jo të saktë të kohës: mendon se ata vijnë nga "albanët e motshëm të Italisë, të cilët kanë pasur banuar edhe në një pjesë të Kolkidës". Interesant është të vërehet, se për Barletin albanët e truallit ilir kanë ardhur nga kohëra skajërisht të lashta mitologjike, qysh në periudhën e mitit të argonautëve të epokës arkaike, pastaj janë shpërndarë edhe në Itali, duke pasur stacion kryesor pikërisht Ilirinë, trojet e Shqipërisë.

Barleti i bën jehonë tërthorazi mitit të Jasonit e Medesë, si dhe të vdekjes së Apsirtit, të kolkidëve të Ulqinit deri në Akrokeraune e në Korkyrë.

Duke cituar Trog Pompein, historian i kohës së Augustit, Barleti mendon, se albanët lidhen edhe me një nga veprimet heroike të Herkulit, me atë të rrëmbimit të lopëve të Gerionit në Epir dhe të çuarjes së kësaj kopeje të papërmbajtshme e shkatërrimtare, vdekjesjellëse, në malin Alban, ku kullotën dhe "u magjepsën nga kullotat e pasura".

Fakti, që origjina e shqiptarëve në veprat e një humanisti si Barleti bashkëlidhet me vetë figurën heroike të Herkulit tregon, se mitologjia klasike në këtë cak kohor ishte një sistem referimi më i parapëlqyer, më intelektual dhe më përparimtar, sesa referimi me elemente e mite tashmë më arkaike e të papranueshme, siç qenë ato të botës ungjillore të krishterimit të feudalizuar dhe tepër regresiv.

Herkuli është një figurë nga më demokratiket e mitologjisë klasike, një gjysmëhyjni e pëlqyer, e popullarizuar shumë në kohëra në gjirin e njerëzve të thjeshtë e të shtresave të varfëra.

Nga ana tjetër, përveç këtij fakti, me emrin e Herkulit kemi të adresuar edhe admirimin e një simboli të trimërive, të triumfit mbi çdo gjë, mbi të gjitha pengesat, represionet, poshtërsitë etj.

Është e vetkuptueshme, se në këtë mënyrë Barleti në figurën e Herkulit i referohet edhe figurës së madhe historike të Skënderbeut, të cilit jo rrallë ia plotëson portretin me epitetin kuptimplotë "herkulian".

Nga ana tjetër, në shkrimet e veta Barleti përdor shprehje të tilla të karakterit humanistik, si: "Për Herkulin!", në kohën kur ishte normë që zotëronte në të gjitha kuptimet e retorikës, letërsisë, kulturës, të lidhura me kishën e krishterë shprehja eksklamative "Për Krishtin!" .

Disa përfundime

Materiali mitologjik është, siç shihet, i shumtë dhe i larmishëm. Madje, në realitet ai është shumë më i madh sesa paraqitet në këtë punim.
Natyrisht, për t'u futur më thellë në botën kultike ilire, duhet folur edhe për probleme të arkitekturës së kultit, të vendeve të posaçme të ceremonialit të kulteve ilire, për ikonografinë e tyre etj.

Në shekujt I-III të erës sonë kultet e miteve ilire patën një ringjallje. Një pjesë e mbishkrimeve që flasin për emrat e hyjnive ilire i kemi nga kjo nyje kohore.

Në shekujt IV-V kemi një "Goterdämmerung", domethënë "një vdekje të perëndive" ilire.

Ndërhyrja e krishterimit e eliminoi politeizmin antik ilir, si dhe politeizmin në përgjithësi.

Po përmendim dy fakte të kësaj shpërbërjeje me përmasa botërore në rrafshin e kultit ilir.

Fakti i parë. Në Epidaur, në Dalmaci, më 365, erdhi Hilarioni, i cili vrau hyjninë vendase ilire në formë gjarpri të quajtur Boa.

Shpjegimin shkencor të kësaj ndodhie legjendare e ka bërë i pari Evansi, i cili panë të personifikimin e fitores së krishterimit mbi besimet e lashta pagane: "Sa interesante është kjo fitore e krishterimit ndaj adhurimit të Kadmit dhe Eskulapit, të gjarprit të ditëve të hershme të Epidaurit! Sa sugjestive është kjo lidhje e mitologjisë vendase me religjionin e ri!"

Fakti i dytë: Plutarku tregon një legjendë për një ngjarje, që ka ndodhur në zonën e Butrintit.

Ai thotë, se Epitersi, babai i gojëtarit Emiliani, tregonte se një herë, duke lundruar në drejtim të Italisë, një anije plot njerëz u afrua në brigjet epirote afër Butrintit.

Papritur u dëgjua një zë që tha: "Kur të arrini pranë liqenit Pelode (liqeni i sotëm i Butrintit), lajmëroni se Pani i madh ka vdekur!" Epitersi shtonte, se të gjithë ata që e dëgjuan këtë zë u tmerruan.

Kur anija iu afrua liqenit, piloti i saj thirri me zë të lartë se Pani i madh kishte vdekur.

Porsa foli kështu, u dëgjuan vajtime të thekshme, jo të një njeriu, po të shumë qenieve, që ulërinin së bashku. Lajmi u përhap edhe në Romë.
Perandori Tiber urdhëroi të bëheshin hetime për të marrë vesh kuptimin e një ngjarjeje të tillë tronditëse.

Edhe kjo legjendë flet për vdekjen dhe epilogun e politeizmit, që po ia linte vendin krishterimit, i cili në kohën e Tiberit kishte marrë hov të madh, pavarësisht nga persekutimet e tërbuara nga shteti e perandori romak.

Vajtimi për Panin e madh, hyun e kopeve, me kultin e tij të përhapur e të vjetër te molosët, kaonët etj., qe vajtimi për një epokë të tërë të historisë njerëzore që po merrte fund.

Këto dy fakte janë një terminus ante quem për triumfin e fesë së re monoteiste.

Megjithatë, politeizmi pati në shumë raste dhe mbijetesa të tij në vise e zona të ndryshme.

Ato shpesh herë janë shprehje e një simbioze ose e traditave shpirtërore lokale.

Por këtu kemi një temë studimi tjetër, me vete, që kërkon një shkrim të veçantë dhe që del nga detyra e këtij artikulli.

Duke përfunduar, theksojmë, se mitologjia ilire ka qenë një realitet i gjallë shpirtëror, historik.

Ajo është një provë me rëndësi për të vërtetuar etnicitetin e veçantë e origjinalitetin e popullit të vjetër ilir, paraardhës të shqiptarëve.

Mitologjia ilire, si ajo e panteonit të mirëfilltë ilir, ashtu dhe mitet e legjendat e sinkronizuara flasin për aftësi krijuese të ilirëve në sferën e botëkuptimit e të jetës intelektuale shpirtërore, të një kulture përfaqësuese të ilirëve në ballafaqimet me botën e popujt e tjerë fqinjë.

Mitologjia ilire pasuron tablonë e përgjithshme mitologjike të botës mesdhetare e europiane.


Moikom Zeqo "Aspekte te mitologjise Ilire", Durrës, 1989.