Kultet e Natyrës dhe Mitet shqiptare

KULTE TË NATYRËS



1. Njeriu e natyra

Shqyrtimi i miteve, riteve e besimeve në lidhje me objekte, vende e dukuri të ndryshme të natyrës në popullin shqiptar është një nga aspektet më parësore në fushën e mitologjisë. Pse?

Së pari, këtu kemi të bëjmë me objekte, materiale e dukuri konkrete të natyrës, të lidhura me jetën e njeriut; ato janë, si të thuash, si kushte, si rrethana, në gjirin e të cilave kanë lindur, kanë evoluar, janë ruajtur nga koha e lashtë e deri në ditë të sotme elementë të ndryshëm, në formë mbijetesash, të miteve e të besimeve.

Janë të pranishme mite e besime në lidhje me fusha, male, gurë, shpella e shkëmbinj të caktuar, pyje e drunj të vençantë; ka mite e besime për burime, lumenj, liqene e dete; janë të pranishme rite e besime për vendpushime, mrize, troje të vjetra, varre e varreza; këtu hyjnë besimet e mitet në lidhje me kafshët e egra; janë të ruajtura mite e besime për hapësirën qiellore, yjet, diellin, hënën, për rrufenë, për stuhitë e fenomene të tjera të natyrës e pasojat e veprimit të tyre.

Së dyti, meqënse elementët e ndryshëm të miteve e të besimeve kanë ardhur deri në këta shekujt e fundit pas një rruge të gjatë mijravjeçare, janë të ruajtura në formë mbetjesh që i ndeshim në mënyrë shumë të ngatërruar me përbërës nga burime të ndryshme, madje në shumë raste të mpleksuara me elementë krishterë e islamë.

Bazë pra për t’i ndarë, për t’i zbërthyer, për të përcaktuar brendinë më mirëfilltësore është lidhja e tyre me natyrën, me vende, objekte e dukuri të natyrës, lidhja me një bazë materiale, me rrethana në të cilat kanë lindur e janë formuar në një kohë të lashtë e në një sistem kompakt.

Natyrisht, përmbajtjen e tyre të origjinës do ta gjejmë në kushtet historike shoqërore të kohës së lashtë, por këtu do të gjejmë dhe shtresat e mëvonëshme, duke përfshirë edhe krishtërimin e islamizmin.

Së treti, format e elementëve më të lashtë të besimeve kanë të bëjnë me forcat shkatërruese e dobiprurëse të dukurive të natyrës, pra si pasqyrim fantastik i raporteve midis njeriut dhe natyrës, mjedis i virgjër me pyje, male, fusha e lugina, kafshë të egra; burime për ushqime dhe burimepasigurie.

Mund të themi, deri në një masë të caktuar, se këto rite e besime, janë shprehje e gjendjes së nënshtruar të njeriut ndaj forcave vepruese të verbëra të natyrës; është përpjekja me anë ritesh e qëndrimesh emocionale përt’i ndaluar këto “veprime” keqbërëse, i pamundësisë së tij për ta vënë këtë hapësirë e këto vlera të natyrës së virgjër në dobi të tij.

Në kohë të herëshme objektet e këtij pasqyrimi janë para së gjithash forcat e natyrës, të cilat gjatë zhvillimit të mëtejshëm kalojnë ndër popuj të ndryshëm përmes lloj-lloj personifikimesh të veçanta. Mitologjia krahasuese ka mundur ta ndjekë këtë proces primitiv të zhvillimit e të ndryshimeve në mendësinë, në besimet e popujve.

Të shohim tani shkurtazi rrugën e evolucionit të dukurive të këtyre kulteve:

Besimet e shoqërisë primitive lindën gjatë ndeshjes së njeriut me natyrën dhe fenomentet që ngjanin në të. Ato janë pasqyrim i dobësisë së njeriut në marrëdhënie me mjedisin që e rrethonte, dobësi që vinte për shkak të nivelit shumë të ulët të mundësisë, të mjeteve për të siguruar burimet e jetesës si banesë, ushqim, veshje, mjete përt’u mbrojtur nga egërsirat dhe veprimet dëmprurëse, të breshërit, të shtrëngatave, të thatësirës, të mungesës së burimeve natyrore. Është përpjekje e njeriut për të kuptuar misteret, atë që nuk kapej dot për ta vënë në shërbim të tij.

Në këto rrethana, lindën kultet pagane – kulti i natyrës. Disa vendeve, objekteve, kafshëve e fenomeneve të veçanta tronditëse, ose ndryshimeve periodike më të qeta në natyrë u visheshin cilësi të mbinatyrëshme, të thurura me enigma.

Mendohej se këto vende, objekte, kafshë e dukuri natyrore mund t’iu bëjnë njerëzve mirë ose keq, sipas dëshirës e tekave të tyre. Që njeriu të ruhej e të përfitonte prej tyre, -sipas besimit të njeriut të lashtësisë, këto objekte, vende, dukuri e kafshë, veprime tronditëse, si shtrëngatat, tërmetet, duheshin marrë

me të mirë. Kështu, kanë lindur e ruajtur nderim i veçantë për lutjet, ceremonitë, flijimet, tabutë kushtuar objekteve e vendeve të kultit.

Gjatë zhvillimit historik të shoqërisë njerëzore, mbi bazën e atyre kulteve, – vendeve, objekteve e dukurive të caktuara të natyrës, – lindën perëndi të veçanta. Në fillim lindën në imagjinatën e njeriut shumë perëndi të paganizmit. Me kohë këto perëndi erdhën duke u pakësuar. Deri në kohën tonë nuk erdhi sistemi i tërë religjionit pagan, po copëza të tij të thërrmuara, pjesë të tij të shndërruara e të përshtatura me kohë e me ide më të reja.

Brenda kuadrit të këtyre feve të evoluara ose jashtë kuadrit të tyre, në popuj të ndryshëm u ruajtën në një masë të dukshëm në pamundësi për t’i zhdukur ato e për t’i zëvendësuar me shenjtorë e rite të monoteizmit ato objekte e vende të kultit me shumë tipare karakteristike të trashëguara që nga parahistoria. Shpesh herë këto vende e objekte të kultit krishtërimi apo islamizmi, në pamundësi për t’i zhdukur ato e për t’l zëvendësuar me shenjtorë e rite të monoteizmit, i bënë të tyre duke i risuar, lehtësuar e fisnikëruar, duke ia përshtatur një kohe më të re. Këto morën emra topikë të feve monoteiste.

Këtu do të flasim për disa objekte e vende kulti, që janë si bazë për ruajtjen e mbijetojave të lashta të besimeve në jetën e popullit tonë. Janë marrë në shqyrtim më tepër objekte, vende e fenomene që kanë të bëjnë me vise malore e fushore të Shqipërisë ku mbijetojat pagane paraqiteshin më të theksuara, më të ruajtura, më të qarta.

Në ato vise që janë marrë në shtjellim këtu, mesa na flasin dëshmitë, në Mesjetë, para dhe gjatë sundimit Osman, administrata e pushtuesit ka qenë e paqëndrueshme; është fjala gjithnjë për vende si malësitë e Veriut e të Jugut. Por me kohë kjo popullsi ka zbritur dhe në fusha, në ultësira.

Besimi i stërgjyshërve tanë, llirëve, ka qenë paganizmi, ose siç thuhet ndryshe, politeizmi, besimi në shumë qen’ie mitike, demonë e hyjni e në shumë objekte. Ata kishin shumë perëndi, me atribute vendesh, objektesh e fenomenesh të natyrës, disatë përbashkët e disa të veçantë për çdo tribu e krahinë.

Ata besonin në fuqinë hyjnore të diellit, se nga ai kishin shumë të mira për jetën e tyre, besonin në ujërat se atyre u shërbenin më tepër, besonin në kafshë të ndryshme, nga frika ose mirësia që kishin prej tyre; besonin në drunj, pyje e maja malesh e kodrash. Ata besonin në vendvarrimef e të parëve a të afërmve të tyre e për këto kishin kulte të posaçme.

Ilirët kishin tempuj e altarë ku u bënin flijime perëndive, por duket se nuk kishin klerikë të posaçëm për ceremonitë e tyre. Ritet kryheshin nën drejtimin e të parit të bashkësisë farefisnore a krahinore. Perënditë i kishin të shumta e me emra e funksione të ndryshme; perëndi të maleve, të pyjeve, të ujrave, të rrufeve, të pjellorisë, të bujqësisë e të blegtorisë, të zejeve e mjeshtërive.

Në kohën e kolonizimit grek e të pushtimit romak besimet e llirëve pësuan ndikimin e’kultit greko-romak. Ato pësuan më vonë edhe ndikimin e kulteve të popujve të tjerë që vërshuan në Ballkan. Megjithatë, në disa vështrime, në tërësi ato e ruajtën mëvehtësinë e tyre, brenda të njëjtit areal kulturor.

Krishtërimi, me t’u përhapur në Ballkan dhe, sidomos kur u bë fe zyrtare në shek.1‘ IV, luftoi me forcë paganizmin dhe filloi ta zëvendësojë atë, me rite e praktika fetare të një filozofie morale, njerëzore të përparuar, kur mbizotëron psikologjia e virtytit, e mirësisë.

Por krishtërimi, me gjithë luftën që i bëri kultit pagan të natyrës, nuk mundi ta zhdukë atë, që ishte vendës, i asaj popullsie etnike, e cila banonte në këto anë prej shekujsh. Prandaj krishtërimi në mjaft raste u detyrua t’i përshtatej vendit dhe kulteve pagane, t’u japë një veshje krishtere, një kuptim të ri moral e dituror. Kjo gjë duket shumë mirë edhe në ritet e motmotit. Në shekujt XV-XVI filloi të përhapej në Shqipëri islamizmi, i cili luftoi paganizmin e krishtërimin.

Megjithatë, kulti pagan i natyrës vazhdoi të mbijetojë duke u ndërthurur me fetë e mëvonëshme e duke u veshur me petkun e këtyre të fundit. Mbeturinat e kultit pagan të natyrës i gjejmë ende të forta dhe në fund të shek. XIX, në fillim të shek. XX e më vonë, në disa vise fshatare të trojeve shqiptare.

Në Shqiptarë u ruajt në mënyrë të dukshme ndjenja e kultit të natyrës për vetë rrethanat historike të caktuara të jetës se popullit tonë, në bashkësi fshatare të thuash të vetëqeverisura në bazë ligjesh dokesore, me banime mes malesh, mes pyjesh, në disa hapësira disi të mbyllura, larg rrugëve të mëdha e që lidhnin viset e ndryshme me qytetet.

Disa vende publike q,ë u shërbenin në mënyrë të veçantë banorëve të malësive, si: prona të përbashkëta të fshatit që mbaheshin krejtësisht të paprekshme; vendpushime(stacione) rrugore ku çlodheshin udhëtarët, vende të bujtjes gjatë rrugës, mrize e vendburime të veçanta me ujëra të freskëta, nga shërbimi që bënin, ishin si vende të nderimit publik. Vendet e nderimit publik i gjejmë me atributet e vendeve të kultit, vende pelegrinazhi, vende ritesh e ceremonish të karakterit pagan.

Në vendet e kultit pagan, në disa raste, janë vënë e ngritur objekte e shenja të kultit krishter a islamik: kryqe, altar, kisha, tyrbe, teqe, manastire etj. Kjo ka bërë që shumë objekte e vende të kultit krishter a islam, malësori shqiptar t’i nderojë si objekte pagane, si vazhdim i traditës së riteve e besimeve pagane në atë vend të caktuar.

Kultet e natyrës janë ruajtur deri vonë në lidhje me ato vende, objekte e dukuri, me të cilat është ndeshur më tepër njeriu në jetën e veprimtarinë e tij të përditëshme, me ato që ishin të lidhura me qënien e tij, me burimet ekonomike, me vështirësitë e mëdha të tij në jetesë, me veprimet e verbra të tyre, të papritura, shkatërruese.

Besimet u ruajtën në lidhje me ato dukuri e objekte të dilnin më shumë në dukje, që ishin më të pashpjegueshme, veprimet e të cilave sillnin fatkeqësi ose mbarësi në jetën e tij, siç ishin rrufeja, tërmetet, rrëshqitja e shembja e tokës, furtunat e mëdha shkatërruese, të nxehtit e ripërtëritja e natyrës, të ftohtit dhe zhdukja e gjelbërimit në natyrë. Ato nuk u ruajtën kudo në të njëjtën masë, diku edhe u zhdukën fare.

Në këtë grup të ndarjes sonë kemi futur objektet e kultit që kanë origjinë krejtësisht pagane, pavarësisht nga veshjet e mëvonëshme krishtere apo islame.

Këto nënndarje nuk kanë ndonjë kufi të caktuar midis tyre, mpleksen me njëra-tjetrën, kanë shumë tipare të përbashkëta, Por, nga ana tjetër, sipas grupit të objekteve, kanë dhe tipare të veçanta që i dallojnë, si na e tregon edhe materiali konkret, që do të sjellim më poshtë.

2. Mrize e burime

Më i ruajturi është kulti i mrizave dhe burimeve. Drunjtë e këtyre vendeve nuk priten nga populli. Pleqtë e maleve tona thonë: “Ne qoftë se në një vend të caktuar, në hije të drunjëve të mëdhenj, tre vjet me radhë mrizonin bagëtia, ai bëhej vend i paprekshëm”. Ata drunj nuk mund t’i priste askush, qoftë edhe një degë.

Besohej se, po të priteshin drunj në mrize, dëmtuesin do ta gjente patjetër një fatkeqësi. Këtë’e pëson personi vetë ose dikush tjetër nga familja e tij. Duhet theksuar se ky kult në çdo rast mbështetet në disa mbijetesa rregullsish të ngurëzuara të lashtësisë.

Në shumë raste mrizet e bagëtive ndodhen pranë burimeve, pra drunjve që bëjnë hije rreth burimit e quhen të paprekshëm, quhen si vende ku pushojnë Orët. Pra janë, si mund të themi, “lisa të shenjtë’, “vend i mirë’.

Mrizi i Vathit të Përlalës (Lëgjin – Orosh) ka qenë një vend ku kalonin zhegun (mrizonin) bagëtitë e fshatit Lëgjin të Mirditës. Si gjithë mrizet e tjerë, edhe ky quhej vend i paprekshëm nga sopata e druvarit, ashtu si nuk mund të priteshin drurët e një vakufi. Tregojnë se si në këtë mriz, ashtu si në mrize të tjera, Orët e malit u “bënin të mira” njerëzve, por “Orët iu bënin njerëzve edhe të këqia”, në qoftë se ata (njerëzit) bënin mëkate, në qoftë se u prishnin vendin e ndejtjes e të pushimit.

Orët janë mbrojtëse të njeriut e të pasurisë së tij, siç janë bagëtitë, pra janë qënie hyjnore të familjes. Por mrizi ndodhet përgjithësisht mes pyllit, mes natyrës së virgjër, pra edhe Orët kanë marrë tipare të Zanave, pra të hyjnive të maleve.

Në këto raste nuk janë as krejtësisht Orë e as krejtësisht Zana. Një nga ajo krahinë shkoi e preu dushk për bagëtinë e bëri lëndë ndërtimi në një pjesë të këtij mrizi. Akti i tij u quajt si një mëkat i madh nga banorët e atij fshati. Çdo fatkeqësi që personit në fjalë i ndodhte në familje shpjegohej me prerjen që kishte bërë në atë mriz.

Në Mrizet e Letit, mrizonin bagëtitë e fshatrave Letaj, Lëgjin etj. Një vendës, para 80 vjetëve (rreth viteve 1918 -1921), preu disa drunj në atë mriz. Tregojnë se pas kësaj atij ju paralizuan dy gishta të njërës dorë. Vendësit besonin se ata dy gishta ju paralizuan, sepse “kishte bërë mëkat”, kishte prerë dru në Mrizet e Letit.

Ka pas raste kur, një lis i zakonshëm ishte rritur nën kujdesin e njerëzve e më vonë është quajtur“ipaprekshëm”, si “lis kupushonin Orëf. I tillë është lisi në Krue të Zi (Orosh).

Pranë një burimi me emrin “Kroi iZi’, që ndodhet në një luginë midis malesh, para 150 vjetëve, nuk kishte asnjë lis të madh për hije, përveç disa shkurreve, asnjera më e gjatë se një bojë (gjatësi) njeriu. Në ato shkurre, pranë burimit u veçua një fillak (dru i hollë, i drejtë) dhe u ruajt nga disa persona të vëçantë, që të mos dëmtohej.

Shkurret përqark priteshin, ndërsa ai rrëmitiej nga çobanët e plehërohej nga bagëtitë që qëndronin aty e rritej shpejt. Kur u bë diçka i lartë, aty filluan të mrizonin bagëtitë, të cilat e plehëronin vazhdimisht. Për rritjen e shpejt të tij, ndihmoi përveç plehut lagështira e burimit. Pas disa dhjetra vjetësh ai u bë një lis vigan.

Kur Lisi u bë shumë i madh dhe, nga ana tjetër, hija e tij u bë vend pushimi për njerëz e bagëti, ai filloi të quhej Lisi ku pushojnë Orëf, “Lisi me Orë’, pra Orë të njerëzve e të bagëtisë së tyre (diçka në mes Zanës dhe Orës). Ky lis jeton deri në ditë të sotme.

Shumë degë i janë tharë nga koha, por nuk i është prerë asnjëra. (Pyllin në afërsi të lisit të Kroit të Zi banorët e krahinës vazhdimisht e prisnin për nevojat e tyre, vetëm lisin në fjalë nuk e pritnin. (Materiali faktik është i mbledhur nga autori më 1971).

Dy shembujt e sipërm janë marrë nga malësitë e Mirditës. Shembuj të tillë ka shumë edhe në malësitë e Labërisë, në Alpe të Shqipërisë, në malësi të Matit etj. Në Labëri nuk përmendet emri “Orët” por emri “Të Mirat e Malit”. Emri ka ndryshuar sipas kohës e krahinave, por në origjinë kemi të bëjmë me tiparet e asaj figure të përgjithëshme mitologjike që njihet me emrin “Zana”, ose “Ora”, “Zëra”, ose më mirë ndoshta këtu kemi të bëjmë me një shkrirje bashkë të Orës e të Zanës: njëra mbrojtëse e natyrës e tjetra mbrojtëse e njerëzve e bagëtive të tyre.

Mrizet e gurrat pranë tyre janë vende në natyrë e i përkasin në brendinë e tyre kultit të natyrës, ku njeriu nuk ka vënë dorë për t’i rregulluar, por nga ana tjetër ato janë vende prehjeje e veprimi për njerëzit (barinjtë) e për bagëtitë e tyre.

Ndoshta kjo është dhe arsyeja e këtij sinkretizmi në mes Zanës e Orës. Ora është mbrojtëse e njeriut, po qëndron në natyrë, atje ku njeriu është i pranishëm, ku vepron, ku gjen prehje e qetësi. Kulti i mrizave dhe i lisave pranë burimeve, si del nga materialet faktike, është ruajtur në një masë të dukshme në zonat malore të Shqipërisë deri në mesin e shekullit XX.

Duke u mbështetur në këto të dhëna, del se kulti i mrizave dhe i lisave pranë burimeve është pagan e s’ka asnjë lidhje me krishtërimin apo islamizmin. Ky kult është i lidhur me jetën në male të banorëve të vendit tonë, është i lidhur me jetën blegtorale, pra është i lidhur me disa kushte jetësore të caktuara.

Mrizi ishte si një banesë e përkohëshme. e bariut dhe e bagëtive, një vendpushim jetik për shëndet e mbarësi për bagëtitë, një banesë natyrore mbrojtëse nga rrezet përvëluese të diellit të verës, si vend qetësie e shlodhjeje. Pylli del si ushqyes i bagëtisë, por edhe si mbrojtës i saj. Këtu dulren kërkuar dhe rrethanat shoqërore historike të ruajtjes së këtij kulti, para rreziqeve të papritura të fenomeneve të ndryshme të natyrës.

3. Vendpushime të rrugëve

Fshatari ynë i malësive në shekuj, gjatë jetës së tij, ka bërë rrugë të gjata. Këto rrugë që bënte më këmbë, ishin shpeshherë vende të papriturash, vende fatkeqësish ose edhe fatmirësish. Në udhëkryqe, në qafa malesh, pranë urave të lumenjve mund ta vriste a ta grabiste hajduti, gjaksori, banditi.

Duke kaluar lumenjtë më këmbë, mund të mbytej në ujë; rrugës mund të ftohej e të sëmurej, mund të mbetesh në vend nga lodhja e ta hanin bishat. Vende të caktuara në rrugë shërbenin si vendqëndrime pushimi. Përveç kushtesh e arsyesh të trashëgimisë nga lashtësia, mendojmë se edhe këto janë shkak që të ruhej kulti i rrugëve e i vendeve të pushimit.

Në rrugë, shpeshherë, kishte edhe vende të caktuara nderimi ose edhe kurbani. Në këto vende e në pika pushimi të rrugës, në rrugë kryqe, në qafa kalimi midis maleve, në ballë të urave, mendohej se pushojnë Orët… (Në Labëri thuhet pushojnë “Xhindërit” ose “të mirat e malit”).

Në ato vende, kushdo që kalonte, linte një gur ose diçka tjetër (lesh, pe, leckë, në ngjyrë të kuqe ose në ngjyra të tjera). “Ne lëmë aty gurë”. Sipas mendimit popullor udha përcaktonte edhe kryerjen ose moskryerjen e detyrës së caktuar, për të cilën ishte marrë rruga nga personi a persona të ndryshëm. Veçanërisht të njohura janë rrugët e udhëtimeve me bagëti nga ultësirat (nga fshati) për në bjeshkë e anasjelltas.

Në këto udhëtime të gjata me bagëti, në vende të caktuara, dikur bënin edhe kurbane. Shpeshherë, nga rituali i tyre, pika të veçanta të rrugëve e qafëkalimeve, dukeshin si shenja tempujsh paganë, vende nderimi, vende ku shtegëtarët, me a pa kafshët e tyre, silleshin me kujdes, bënin aty dhe ndonjë llojë dhurate a flijimi, qoftë dhe simbolik.

Për të bërë që verës të bjerë shi në kullotat verore, për t’u larguar bagëtive sëmundjet dhe për mbarësi gjatë shtegëtimit të bagëtisë në male, në Sheshin e Mëllezës (Lumi i Vlorës), pikë rrugore e kalimit për në male, bënin kurbane. Mëlleza ishte një dru shekullor, “/’ shenjtë”, “Mëlleza e Mirë’, vend i paprekshëm, ku pushonin udhëtarët dhe bagëtia gjatë kalimit në atë rrugë për në bjeshkë.

Në pranverë, gjatë udhëtimit pë’r në male barinjtë me bagëti, ndaleshin në Sheshin e Mëllezës dhe bënin kurban një, dy, tre e më shumë bagëti, natyrisht disa barinj sëbashku. Mishin e therur e piqnin. Gjithë kokat e bagëtive i vendosnin në një zgavër në Mëllezë dhe atje nuk i prekte më njeri.

Mishin e kurbanit e hanin bashkarisht të gjithë njerëzit, që shoqëronin tufat e bagëtive. Një njeri nga ajo krahinë, – tregohet nga populli, – hypi në Mëllezë, mori e hëngri kokat e bagëtive të bëra kurban, “pornë çast ai ra i vdekur në tokë”. Nga barinjtë që besonin në forca të mbinatyrëshme në atë vend, kjo shpjegohej si një dënim hyjnor për mëkatin tepër të rëndë që kish bërë.

Kurbane për shi dhe për t’u ndalur sëmundjet bagëtive bënin edhe në Qafë të Dërrasës, në Qafë të Kudhësit, në Qafë të Çikës, në Shkallën e Lopësit, në Lëmin e Lejkerëve të Malit të Bogonicës. (Sheshi i Mëllezës, Qafa e Dërrasës, Qafa e Kudhësit Qafa e Çikës, Shkalla e Lopësit, Lëmi i Lejkerit, janë pika rrugore të caktuara në malet e Labërisë).

Në shembullin e Sheshit të Mëllezës kemi të bëjmë me një ndërthurje të kultit të rrugëve me kultin e vendqëndrimit për të pushuar me bagëtitë. Në këto raste duket kryqëzimi i kultit të pyllit me kulte blegtorale, probleme që do të trajtohen në Kreun IX.

Në rastet e përmendura më sipër e nga materiali i mbledhur për këtë problem, del se ritet e besimit këtu kanë origjinë thjesht pagane. Vihet re fakti se kulti i rrugëve është ruajtur i dukshëm në malësitë shqiptare, deri në gjysmën e parë të shekullit të njëzet.

Në këto kurbane në vende të caktuara pushimi del adhurimi i njeriut ndaj dukurive të pakuptueshme, të frikëshme të natyrës; duket ai element vendës që ka të bëjë me jetën në male, me blegtorinë. Kurbani që i bëhej Mëllezës a një druri tjetër të caktuar, ose thjesht “vendit të mirë”, në origjinë ka të bëjë me kurbanin që i bëhej hyjnisë së pyllit, hyjnisë së bimësisë, po në raste të veçanta dhe “malit të shenjtë’,. Këtu shkrihen bashkë kulti i rrugëve me kultin e maleve.

4. Pyje e drunj të veçantë

Në të kaluarën kishte pyje të veçantë me drunj shekullorë, ku nuk pritesh as edhe një dru, sepse një gjë e tillë konsiderohej mëkat. Për ato pyje ishin thurur lloje-lloje legjendash në lidhje me Orët, Zanat dhe qënie të tjera mitike që banonin në to. i tillë ishte Lugu i Errët në Bjeshkët e Oroshit (në Mirditë), Cernica në Malësinë e Gjakovës, në Tropojë, e tillë ishte Astrevita (A. Keta, “Besime të kota, AE), në Gurakuq të Tiranës. Në lidhje me këto pyje të shenjta kemi të dhëna arkivale me vlerë për vise të ndryshme të malësisë shqiptare. (Z. Dukagjini, “Doke…, f.7.AE).

Interesant është ky fakt: Në të gjitha pyjet që konsideroheshin të shenjtë ndalohej prerja e druve ose të marrurit me vete, qoftë edhe drurë të kalbur apo gurë. Për malin Astrevita ndryshon puna: as bagëtia nuk lejohej të futej. Ndoshta kjo, ndër të tjera, ka pasur të bëjë edhe me ndonjë bar helmues që rritet në atë mal.

Thonë se në Malin (kullotë) që u përmend banonin Xhindët (Me Xhindët këtu kuptohen Zanat), dhe bari u duhej Xhindëve. Pra, për këtë mal të shenjtë kishte ndalesa edhe më të rrepta. (Mali Astrevita gjendet përkundrejt Malit të Shëngjergjit, Malësia e Tiranës). Emërtimet “Orët”, “Xhindërit”, “të Mirat e malit” përdoren me kuptime të ndryshme në banorë nga krahina të ndryshme; nga ana tjetër dhe të njëjtët banorë i përdorin me kuptime të ndryshrne në raste të ndryshme; ndoshta në këto emërtime janë sintetizuarfigura mitologjike me përmbajtje të ndryshme).

Shpeshherë këto pyje populli i ka quajtur vakufe, por arsyen përse nuk di ta shpjegojë. Kur pyet, të thonë se është vend “i rëndë”, se aty rrinë “orët” apo “xhindërit”, ose “të Mirat e Malit”. Në disa raste këto kanë lidhje me rrënoja të vjetra objektesh të kultit të krishter a islam, dhe shenjtërinë e tyre e lidhin me këto objekte, edhe pse objekt kulti të krishter a islam nuk ka aty.

Në disa raste takoheshin dhe disa lisa të veçantë – lisa shekullorë që respektohesdhin si “të shenjtë’, pa qënë as vend mrizesh, as vende pranë burimeve e as në rrugë që rriheshin shumë nga njerëzit. Është e kuptueshme se këtu kemi të bëjmë me kultin e vegjetacionit. Disa lisa, vidha, rrapa të vjetër a drunj të tjerë adhurohen si objekte kulti vetvetiu. Ata bëhen vendbanime të Orëve a Xhindërve.

Kjo nuk e përjashton mundësinë që drunj të caktuartë bëhen objekte kulti mbi bazën e ndonjë ngjarjeje që dikur u ka ndodhur njerëzve në hijen e drurit në fjalë, ndonjë veprim “çudibërës”, me burim nga kushtet e vështira të jetës. i tillë ishte edhe lisi në Grykë – Macukull të Matit. Të tillë lisa “të shenjtë’ të veçuar, gjen dhe në Mirditë, Skrapar, Elbasan e me radhë.

Gj. N., nga fillimi shekullit XX, bëri shtëpinë në një truall të ri. Në atë truall ndodhej një lis i moçëm shumë i madh, me trung të trashë e të zgavruar. Ishte lis i shenjtë. Këtë lis nuk mund ta prisnin, sepse një veprim i tillë konsiderohej një mëkat i rëndë. Gj. N. bëri shtëpinë, lisi gjendej m’u në ballë të derës së saj.

Meqënëse vetë s’mund ta priste, thirri një tjetër për ta prerë. K. L. vjen e fillon të presë lisin me sëpatë. Me të ngulur sopatat e para në trung të lisit i kërceu rastësisht një bloshkë e i bie në njërin sy. Syri iu qorrua. Lisi mbeti pa prerë. Thoshin se i përmenduri, nga mëkati që bëri duke prerë lisin, qorroi njërin sy.

Lisin nuk guxoi më ta priste njeri. Kur Preng Jaku me forcat e qeverisë së Tiranës dogji Mirditën më 1921, dogji edhe shtëpinë e Gj. N. e bashkë rrie shtëpinë u dogj vetvetiu edhe lisi që gjendej në ballë të saj. Kështu mbaroi dhe historia e këtij lisi të shenjtë.

Në disa raste të gjithë drunjtë shekullorë, “të shenjtë’ për vendësit, legjenda popullore i lidhte edhe me fenë myslimane apo të krishtere, por një gjykim i hollë i problemit të shtynë shumë më larg, në thellësi të shekujve. “Lisi i Bardhë” në Qarishtat (Mirditë) quhej i “shenjtë”.

Ndryshe nga lisat e tjerë, ai i bënte gjethet afërsisht si të bardha – krem. Ndoshta është kjo ngjyrë e gjetheve, si diçka e çuditëshme, që i ka dhënë cilësi shënjtërie këtij lisi. Legjenda e mitizuar thoshte se atje janë gjetur eshtrat e Shën Aleksandrit të arkës së shenjtit të kishës me të njëjtin emër që ndodhej në Orosh.

Për disa të tjerë aty janë gjetur eshtrat e Shën Gjonit, toponim shumë i shpeshtë, në luginën e Shpatit Malor të Lëgjinit (në Orosh), toponime me emrin e “Shëngjone” si “Sheshi i Gjon”, “Zhonëz”, “Kroni i Gjoit” (pra i Shën Gjonit).

Me këtë legjendë e lidhin shenjtërinë e këtij lisi “të paprekshëm”. Mendojmë se këtu kemi të bëjmë me një veshje krishtere të objekteve me zanafillë pagane. Veshje të shenjtërisë krishtere a islame vërehen edhe në pyje “të shenjtë”, “të paprekshëm” që ndodheshin në vise malore të ndryshme të vendit tonë.

Pema e shenjtë e kësaj natyre është paraqitur në shkrime më së miri në Koman të Pukës nga disa autorë eksplorues të fundit të shekullit XIX e fillim të shekullit XX. A. Dëgrand e ka përshkruar një pemë të tillë të shenjtë në pyll të Komanit. Mëson nga vendësit (malësorë) se në atë vend ka një pemë të shenjtë, Lisi i Artë, me gjethe në ngjyrë të arit.

Në popull besohet se në rrënjët e tij gjendet një thesar, pra një sasi ari që e thithin gjethet e prandaj e marrin këtë ngjyrë. “Kisha e Shëngjonit… Jo larg andej më tregojnë pemën e artë, një lis mjaft i bukur, gjethet e të cilit kanë një ngjyrë shumë të bukur, të verdhë si limon, ndërsa gjithë lisat e tjerë që e rrethojnë dhe e prekin janë papërjashtim me një ngjyrë të gjelbërt të fortë…” “I mjeri ai që do të godiste pemën me një vegël hekuri, doemos ai vetë do të pësonte goditje. Kush do t’i bënte keq pemës nuk do të jetonte gjatë. Një rojtar e ruan nga brenda thesarin”. (A. Dëgrand.”Kujtime…,”, Shkodër2001,f. 149-150 dhe 155).

Këtë Pemë arit e ka përshkruar edhe prifti Z. M. Harapi, si vend i shenjtë: “Duel pra me at shoq në pyll, por kur kjen ktu, i vuni porosi shoqi: “Kqyr se n’mjedis t’ksajë pyllës asht nji pemë qi thirret “Pema Arit” e venia menden mirë mos me e shpraz pushkën gabim, pse ksaj peme me ba me i ra plumja gand, vaj’ halli për ne t’dyve, pse roja që rrin nen dhee, nuk duron as me i ra n’hekur, as meja hjekun njigjeth, as me eprekun me dorë… Ky vendijonëashtibekue e asht i moçëm tash kush e di se sa mia vjetësh”. (Z. M. Harapi. “Pushka e tradhtarif, Shkodër, 1914, f. 156-157).

Edhe F. Nopça do të na e përshkruajë këtë lis.”… gjendet një lis me famë në Koman dhe në rreth – “LisiiFlorinif, me gjethe të verdha si ari. Shqiptarët thonë se gjethet e verdha vinë nga një kazan (me floi që është futur nën të…,” (F. Nopça. “Gjeologjia dhe gjeografia…,” vëll. 1929, f. 170.

Material i përkthyer, Arkivi i Institutittë Gjeografisë, Tiranë Si e vërejmë këtu, për “Lisin e Artë” në Koman, ka një sëi besimesh me burim pagan e me rrjedhë nga kohë të lashta. Nga gjeth e verdha si limoni janë krijuar tërë ato besime. Doemos kjo vjen nç një vazhdimësi shumë e herëshme e këtyre besimeve në maiësi r drunj të shenjtë. Dukuri të kësaj natyre duken dhe në popujt e tjerë. paralele mjafton të kujtojmë këtu “Degën e Artë” të veprës “Dega artë” të etnologut të madh anglez J.G.Frejzën.

5. Burime. Përrenj. Liqene

Disa liqene malorë si Liqenet e Lurës, Liqeni i Mbasdejës, Liqe i Germanit, Liqeni i Qafështamës, Liqeni i Rikavecit, Këneta Karavastasë etj., besohej nga populli se në to kishte qënie mbinatyrëshme, si kuçedra, Lubia (në Labëri), xhindërit (në Mat) e Në këta liqene, sipas besimeve popullore gjendet Kuçedra që u b( keq njerëzve. Kurtrimat drangoj vrasin kuçedrën fatkeqësitë marrin fun

Ka një shumësi legjendash që flasin për rolin keqbërës të qënie’ që jetojnë në këta liqene. Ka të tilla që flasin për formimin e liqeneve, pellgjeve e të gurrave. Liqeneve u bënin edhe kurbane. Ndoshta s këto besime kanë marrë formën e rrëfenjave zbavitëse, por ( njeherësh dëshmojnë për liqenet si vende kultesh fetare. Sipas besir popullor, Kuçedra e Liqenit ndalon shiun të bjerë, thanë bjeshkë dëmton bagëtitë etj.

Pyjet rreth liqeneve malorë tërheqin shumë rrufetë. Bagëtitë i mrizonin pranë liqeneve apo njerëzit, në kohë të ndryshme ka ndodh që të jenë vrarë nga rrufeja. Ndoshta kjo do të jetë njëra nga shkac që për liqenet malorë janë ruajtur kaq shumë legjenda e besime.

Në mitologjinë popullore shpeshherë liqenettrajtohen si rrugë i të lidhin me një botë tjetërtë panjohur. Kjo ndoshta ka të bëjë me fak që në ujin e liqenit pasqyrohet natyra e përmbysur. Këtë gjë e ka vënë re dhe po kështu e kanë shpjeguar dhe mitologë të ndryshëm Europës, të Azisë e më tej (L.J. Shtemberg (1850-1927): “Pjervobytnc religija v svjetje etnografii.”, Leningrad, 1936, f. 291 -297).

Mendoj se qerthulli i miteve dhe i legjendave në lidhje me liqenet e ndryshëm ndër Shqiptarë ka të bëjë me ato elementë paganë vendës të ruajtur për mijëra vjet, sepse edhe këta liqene janë mijravjeçarë dhe mund të trashëgoheshin në mënyrë kaq të gjallë vetëm në popullsinë që për mijëra vjetë jetoi në afërsi të tyre.

Si vende ku banojnë qënie mitologjike që sjellin fatkeqësi quhen nga populli dhe disa lumenj apo pjesë lumi. Thuhet se atje rri i Paudhi, Shejtani, ai që të thith e të mbyt në ujë. Në disa brigje thuhet se rrinë Orët, Zanat a Xhindërit, të cilëve nuk duhet t’ua prishësh qetësinë. Ka edhe burimeqë konsiderohen të “shenjta”. Ujët e tyre përdoret si ilaç për shërimin e disa sëmundjeve. (F. Nopça, vep. cit., f. 79).

Në malësi para vitit 1911 përmendej si burim i “shenjtë’ Kroi i Xhazit në Shkrel. Kur ushtritë e ShefqetTurgut Pashës e prishën këtë Krua më 1911, në të gjithë Shkrelin ky veprim u quajt si mëkat i rëndë. (Po aty, f. 73). Uji me cilësi shënjtërie është ai i Kroit të Bardhë në Kunorë të Selitës (në Mirditë) dhe i Kronit të Bardhë në Velë të Malësisë së Lezhës. Ujët është i lidhur shumë me jetën e njeriut, qoftë për t’i bërë mirë atij, qoftë për t’i bërë keq.

Mungesa e ujit sjell thatësirë. Ujët e rrëmbyeshëm shkatërron bereqetin e mjedisin ku banon njeriu. Ujët e liqenit a të gurrës është vend i mistereve, vend i ankthit. Njerëzit shpeshherë janë bërë viktima të mbytjes në lumenj e liqene. Ndër të tjera, edhe këtu duhet gjetur një farë baze shoqërore historike e ruajtjes sëkultittëujrave.

6. Kulti i disa gjallesave të natyrës

Në mitologjinë shqiptare ndeshim disa kafshë, shpendë a insekte me atribute kulti, po këtu do të marrim në shqyrtim ndonjërën prej tyre, nga ato që jetojnë në natyrë.

a. Dhia e egër

Vetë shkathtësia e saj, tiparet e saj interesante që e dallojnë atë nga kafshët e tjera, me sa duket, kanë bërë që te kjo të ruhen atribute kulti. Kulti i Dhive të egra është i ruajtur në Malësitë e Shqipërisë së Veriut, po kështu dhe në rreth të Tomorrit, në Malësitë e Labërisë e vende të tjera.

Gjahtarët shpeshherë jo me qejf të madh i vrisnin dhitë e egra, vetëm sepse një traditë e lashtë i mbante këto për kafshë “të shenjta”. Gjahtarët para se të dilnin për gjah në vendet ku kishte dhi të egra, kryenin një seri ceremonish dhe laheshin, fakt që na e vë në dukje edhe Nopça. (F.Nopça, vep. cit. f. 40). Kjo bëhej për të lehtëuar në një farë mënyre mëkatin që mund të bënin duke vrarë dhi të egra.

Zbukurimi më karakteristik në bisht të lahutës shqiptare është kryet e dhisë së egër me gjithë brirë, ose kokë e sorkadhes, me shtrirje thuajse në të gjithë Shqipërinë e Veriut, në Kosovë e në Shqiptarë të Malittë Zi e të Maqedonisë.

Edhe në Malësi të Jugut, sidomos në Labëri, kryet e dhisë së egër gjendet aty-këtu i gdhendur në objekte të jetës së përditëshme të banorëve të këtyre viseve, ose në mure. Kemi parë kokën e dhisë së egër të gdhendur në gurë, në reliev, në qoshe të një kulle, në Kosharisht të Dorëzit në Çermenikë, në familjen Biçaku. Doemos kjo me atribute kulti.

Dhia e egër na del me atribute të hyjnisë së pyllit. Kjo gjë është e dëshmuar mirë në disa variante të Ciklit të Kreshnikëve ku flitet se Zanat forcën e tyre e kanë te tri Dhitë e Egra.

Në përmbajtje të tyre na dalin me tipare të hyjnive të pyllit e të gjahtarisë; Zanat e marrin forcën nga tri dhi të egra të cilat e kanë, sipas disa varianteve, nga një pëllumb në bark, ose sepse ato kanë brirë me tipare të veçanta “të arta”. Në qoftë se do të prisheshin ato dhi, atëhere, sipas këtij miti, Zanat nuk do të kishin më fuqi. Zanat i thanë nuses së Mujit:

“Se na i kem sall tri dhi t’egëra e, i kanë brinat prej dukatit, të tanë forcën pre ‘atyne e kemi” (Q. Haxhihasani., “Epika legjendare”, v.l. Tiranë, 1966, f. 347-349).

Në besimet popullore ndeshen dhe disa raste kur dhia e butë ose e egër quhet si kafshë e mallkuar. Duhet menduar se ky atribut mallkim e ka burimin te feja krishtere e cila është munduar të zhduk në popull të gjithë ata elementë të paganizmit e që binin në kundërshtim me parime e saj. Krishtërimi ka të zhvilluar kultin e deles e të qengjit, kult me burirr të lasht biblik nga fiset e lashtësisë që banonin në brigjet lindore ti Detit Mesdhe.

Megjithatë këtë kundërveprim, kulti i dhisë së egër ështe ruajtur në mitologjinë popullore dhe kjo ka arsyet e veta: është nj< element i lashtë vendës e që ka pasë lidhje mijëvjeçare me natyrën e maleve e të pyjeve e me banorë të këtyre trevave të viseve shqiptare ka lidhje me burimet ekonomike të popullit tonë si gjahtari, blegtori, pasuri pyjore, një jetesë e lidhurshumë ngushtë me natyrën e virgjër, me jetën mes malesh e luginash shkëmbore.

b. Kaprolli

Është një kafshtë e egër kulti e njohur si e tillë thuajse në të gjithë viset malore të vendit tonë e sidomos që nga Karaburuni, në gjithë viset e Labërisë, në rrethet e Tomorrit, në Përmet, del pastaj në Alpet e Shqipërisë Veriore e deri në viset e Kosovës e të Maqedonisë Perëndimore, po kështu edhe në viset shqiptare në Mal të Zi.

Shumë nga gjahtarët këtë kafshë, edhe kur u dilte përpara pushkës, nuk e vrisnin se një veprim të tillë e quanin mëkat. Gjahtarët nga fshati Dardhë i Beratit (fshat afër majës së Tomorrit në anë të Beratit), nuk i vrisnin në shumë raste dhitë e egra; një plak mbi 80 vjeç tregon se vetëm një herë në jetën e tij kishte vrarë një dhi të egër dhe ishte penduar shumë nga një veprim i tillë.

Tregon se shumë herë në jetën e tij i kanë dalë përpara sorkadhe dhe, asnjëherë nuk i ka vrarë. Në tregimet popullore thuhet se sorkadhja, kur vritet derdh lot si njeri. Ajo, para se të ngordhë, kthehet me krye nga lind dielli e andej, sipas besimeve popullore, lutet.

Në lidhje me këto tipare të sorkadhes na flet dhe Kristoforidhi në veprën “Gjahu i Malësorëve”, ku shkruhet:”- Prite o Andre, se të doli përpara një dre me një pale brirë të mëdhenj!

Taf! i ra Ndreut mbi ije edhe e përshkoi plumbi tej mbanë: Ndreu ra mbi gjunjë dhe derdhi lot nga sytë!

Ah, se ç’bëra unë (thotë gjahtari), më mirë të mos e kishnje vrarë atë Ndre: shih, si derdh lot nga sytë e klan posi njeri!”. (K. Kristoforidhi – Gjahu i Malësorëve, Tiranë 1950, f. 20, shkruar nga autori më 1884, por është botuar pas vdekjes së tij).

Në mitet popullore thuhet se sorkadhja dikur ka qenë njeri e prandaj qan me lot e bën gjeste si të njeriut. Në vetinë e saj si kafshë që i drejtohet diellit me lutje, na del si një atribut i saj që ka të bëjë me kultin e diellit. Është me interes të shënohet se edhe ndër llirë kaprolli na del si kafshë kulti dhe që ka të bëjë me kultin e diellit. Këtë atribut të tij e gjejmë të theksuar në disa studime të ilirologëve të ndryshëm.

Në viset pranë Tomorrit në disa raste thuhet se sorkadhja para se të ngordhë kthehet e lutet nga Qabeja. Është e qartë se këtu kemi të bëjmë me një ndikim islamik, por duke u mbështetur në një zanafillë më të lashtë pagane vendëse, pra, kthimi i kokës nga lindja.

c. Shqiponja

Është e njohur ndër shqiptarë si shpend kulti. Në disa vise te vendit tonë është i pranishëm besimi se kjo s’duhet vrarë se një veprim i tillë është mëkat. Mbi nderimin e veçantë që kanë Shqiptarët për këtë shpend rrëmbyes, na flet dhe Durham në veprën e saj kushtuar zakoneve e origjinës së fiseve të viseve të Ballkanit. (E. Durham, “Sometribal origins, lavs and customs of the Balkans” London, 1928, f. 140-144).

Në disa raste, kur e vrasin shqiponjën e cila shpesh herë si shpend rrëmbyes dëmton pulat, trupin e saj e hapin në formë fluturimi mbi një dru në kopshtie e në ara, e kjo për bereqet e mbarësi në prodhime të arave e të kopshtijeve.

d. Bleta

Nder Shqiptarë në të kaluarën tregohej një nderim i veçant për bletën. Ka mjaft legjenda që ajo, sipas besimit, popullor paska qenë dikur njeri. Për bletën nuk thonë “ngordhi”, por “vdiq”, se ajo paska cilësi të njerëzve dhe jo të insekteve.

Është e ndaluar në mënyrë të rreptë që ajo të namet, se një veprim të tillë e quanin gjynah dhe me pasoja të padëshirueshme në bereqet. Kur i marrin mjaltin bletës, lahen në mënyrë të veçantë, duke u nisur nga besimi se po të mos lahen, bletët nuk prodhojnë më mjalt dhe se paska rrezik të “vdesin”.

Nopça mendon se ky adhurim i veçantë i bletës ndër Shqiptarë ka të bëjë me kultin e Mitrës me burim nga mitologjia e lashtë persiane. Ndoshta më mirë e më bindës do të ishte që ky kult të shpjegohet, me tradita të hershme vendëse. Tradita e rritjes së bletëve është e njohur ndër llirë, ndër Arbër të Mesjetës e përgjithësisht në Ballkanin e vjetër. Ilirët bënin verë prej mjaltit të bletëve.

e. Ujku

Në popullin tonë ujku është egërsirë me atribute të mbinatyrshme, cilësi që ky qenës i kishte dhe te llirët. Vetë emri Ulqin – Ulkinion, qytet port në breg të Adriatikut në perëdim të Shkodrës mendohet se ka origjinë totemike; ka lidhje me një fis me të njëjtin emër.

Në legjendat mitike ujqërit janë nën mbrojtjen e Shën Martinit; ky i fundit i ushqen me disa kokrra të jeshilta në madhësinë e një kokër dëllinje ose u cakton kafshët shtëpiake që kanë për të ngrënë.

Ujku, sipas besimeve, shumë herë bie në bagëti e nuk merr asnjë se e ka gojën të mbyllur, “të drynueme”; “ia ka drynue iShmërtinf\ Prej andej e ka rrjedhën dhe shprehja: “Pse s’flet, a ta ka mbyllë gojën i Shën Mërtini?”, thënë për një që nuk flet kur duhet ose kur i kërkohet të flasë. Si mbrojtës e zotërues i ujqërve, herë-herë del i Shën Gjergji, ose Hazreti, Hezri, shejti.

Lëkura a dhëmbi i ujkut përdoret si hajmeli për fëmijën, që mos të sëmuret e të mos dëmtohet nga shtrigat a syri i keq. Dhëmbin e ujkut ia varim në ballë dhe kalit që të mos e zërë syri i keq.

Ujku është i lidhur ngushtë me kumbarën e ndrikullën. Po t’i shajë a t’i bjerë dikush ndesh ndrikullës e kumbarës, bie ujku ndër bagëti si ndëshkim për mëkatin e bërë. Në këtë kontekst ujku konsiderohet “qeni iShën Gjonit’, pra i shenjtorit mbrojtës të kumbarisë.

Në popull thuhet se ujku, kur bie ndër bagëti, ha vetëm pjesën e vet, gjënë e haramit; ai merr vetëm një nga bagëtitë, ndërsa të tjerat vetëm i dëmton e i lë në vend, në se janë të haramit; kur bie ujku ndër berre, ato më vonë do të kenë mbarësi.

Besohet në popull se ujku ka qenë qen. Gruaja u lodh duke ruajtur gjënë e gjallë në mal e u ul të pushojë e tha: “Tashjam lodhë es’kam ç’ka të baj. Edhe në m’i marrtë gja dhent, nukpo kam derf’. E dëgjoi qeni këtë fjalë dhe kapi qengjin më të mirë dhe e hëngri. Qeni u bë ujk e mbeti në mal. “Ujku nuk bën të keq po merr haramin e tufës”. Pra deri atëhere nuk kishte ujqër, gruaja, me veprimet e saj të pamatura, u bë shkak në krijimin e ujkut në botë.

f. Bukla

Kjo gjallesë e shkathët dhe e bukur, bukla e quajtur dhe me emra të tjerë eufemistikë si, nuselala, nuseza, nusja etj, njihet ndër Shqiptarë si një qënie me cilësi të mbinatyrshme, fatsjellëse. Në traditën popullore ruhet për të një kult i veçantë, disa herë me natyrë totemike.

Besohet se bukla dikur ka qenë grua e në rrethana të mistershme u kthye në shtazë. Ajo ka cilësi që të pastrojë shtëpinë nga minjtë, po nga ana tjetër, për të keqe të njerëzve, ajo han gjinjtë e bagëtive, kur ato janë me qumësht. Besohet se ajo ka qejf të tjerrë lesh me furkë. Që mos të dëmtojë bagëtitë, në një dritare të shtëpisë ku ka bëgëti vendosin furkë me një shtëllungë lesh, po dhe bukë e djathë, me synim që kur të vijë bukla atje, të merret me tjerrje e me të ngrënë e të mos dëmtojë bagëtitë.

Si na del nga gjurmimet në terren, bukla në Malësi të Madhe, pra në Alpe të Shqipërisë Veriore dhe në Labëri, pra në Jugë, na shfaqet me tiparet e mbrojtëses së shtëpisë, si gjallesë totem.

Sipas këtyre besimeve, çdo shtëpi e ka buklën e vet. Ajo është roje e shtëpisë dhe e mbara e saj. Këtë gjë e ka vërtetuar për Labërinë dhe studiuesi i mirënjohur Kolë Kamësi dhe e ka shënuar në “Besime të popullit në Labëri” më 1928, botuar në “Dituria” në Tiranë. Për Buklën totem në Malësi të Madhe kemi të dhëna me interes të treguara nga Mark Vuji.

g. Bushi i kënetës

Në popullsinë e Myzeqesë besohej se në këneta a në liqene, mes ujërave të mëdha, jeton Bushi i Kënetës, një dem i madh. Ai këndon “bun – bun” për të treguar kohën e mirë a të keqe, motin përtë ardhmen. Nga ky besim ka dalë thënia popullore: “Si deshi Bushi bëri koha”.

Mbase kjo ka të bëjë me jehonën e largët të kafshëve mbijetoja që dikur kanë vazhduar të jetojnë mes ujrave, për shumë kohë që pas zhdukjes së llojit të tyre në përgjithësi. Nga kafshët fosile janë kthyer më vonë në kafshë mitike, në rrugën e një evoluimi të gjatë.

7.Dielli,Hëna,Yjet

Nga mbijetojat e kulteve të lashtësisë është ruajtur kulti i diellit. Mbeturinat e tij na shfaqen, qoftë edhe në mënyrë të zbehtë, në shumë fusha të jetës e të veprimtarisë së banorëve të vendit tonë: në kulte bujqësore e blegtorale, në kulte të mjeshtërive, në ritet kalendarike, në krijimtarinë gojore të popullit, në artin popullor të aplikuar, në ciklin e jetës familjare, në kultin e zjarrit e të vatrës, të ujit, të maleve e kështu me radhë.

Nga autortë ndryshëm për këtë kult janë nxjerrë në dritë dëshmi jo të pakta e janë dhënë mendime të rëndësishme. Pashko Vasa që më 1879 vë në dukje se Shqiptarët betoheshin për diell, për hënë, për qiell, për dhe, në gur e për elementë të tjerë të natyrës e jo për perëndi e shenjtorë të krishtërimit e të islamizmit. Ai këto betime i shpjegon si të lashtësisë shqiptare e me burim vendës. (Vaso Pasha Effendi, “E vërteta mbi Shqipërinë dhe Shqiptarët”, Tiranë, 1935, f. 42-43)

F. Nopça që nga fillimi i këtij shekulli ka vënë re se Shqiptarët i faleshin diellit sipas besimit pagan dhe se nderimi i majave të maleve, i disa vendeve të larta në Shqipëri ka të bëjë me kultin e diellit. (F. Nopçe, “Shqipëria. Pikëpamjet fetare”, Arkivi i Institutittë Historisë, f. 46).

Në zbukurimet e xhubletës së Malësisë së Madhe, në shtroje e gjëra të tjera të qëndisura në Malësi të Gjakovës, është i pranishëm motivi i diellit në formë kryqi grepç (svastika), dhe kjo duhet konsideruar si trashëgimi e lashtë e popullit tonë.

Sh. Gjeçovi konstaton mbeturina të forta të besimit në diellin të shprehura në të falurit e diellit e në të dhëna të tjera religjioze, duke i lidhur këto me kultin e diellit e elementë të tjerë të mitologjisë në llirë e Trakë. Mbi të gjitha është me vlerë shqyrtimi që M. E. Durhami i bën kultit të diellit të shfaqur në tatuazh në Bosnjë, në Hercegovinë dhe diçka në Shqipërinë Veriore, duke u përpjekur të shpjegojë origjinën ilire e trake të kësaj dukurie.

Nga të dhëna të ndryshme na del se dielli, deri këto kohët e vona ka qenë objekt adhurimi; atij i faleshin në mëngjes në të lindur, në disa raste dhe në perëndim të tij. Dielli adhurohej si burim jetese, burim shëndeti, burim pjellorie dhe si objekt mbrojtës dobiprurës.

Shumë veprime me karakter bujqësor e blegtoral duhej të fillonin me të lindur të diellit e jo më parë, madje veprime bujqësore e blegtorale që fillonin për herë të parë në një ditë të caktuar të pranverës; ajo ditë duhej të ishte me diell( e jo e vrenjtur) se kështu sjell mbarësi e prodhimtari të bollshme. Në Malësi të Gjakovës (Tropojës) kemi hetuar një zakon të lashtë sipas të cilit vajza duhej fejuar në mëngjes në të rënë të diellit e jo në mbrëmje. Dielli i mëngjesit, sipas besimit popullor, është fat për vajzën në lumturinë e ardhshme bashkëshortore, në trashëgimi, në lindje të djemëve.

Një element me shumë rëndësi për kultin e diellit janë zjarret e vitit që bëheshin në krahina të ndryshme të Shqipërisë në Ditën e Verës (fillimi i marsit), më 24 qershor, diku në korrik apo në gusht në maja malesh, kodrash dhe pranë shtëpive më 24 dhjetor. Këto zjarre rituale në shekullin XX kanë karakter besimi por dhe argëtimi, por dihet se në mitologjinë indoeuropiane këto bëheshin për të ndihmuar diellin, për t’i dhënë fuqi atij, se edhe ai pastaj kishte për t’u dhënë prodhimtari të mbarë e begati në jetën familjare.

Pra, besohej dikur se të tilla zjarre rituale e fuqizonin diellin për të prurë më shpejt verën, bimësinë në natyrë e bollëk në prodhimtari.

Në gunën shqiptare, në variantet e saj si veshje gruaje në trevën e Mirditës, Pukë, Malësi e Lezhës, Mat e Krujë, ndeshim dendur simbole të diellit në formë kryqi, në ngjashmëri të svastikës, në rrathë koncentrikë, spirale dyfishe etj. Në xhubletën e Malësisë së Madhe, të Dukagjinit dhe të Malësisë së Gjakovës (Nikaj – Mertur) ndeshim zbukurime me simbole të diellit, të hënës, të gjarpërit, nga më të ndryshmet.

Meqënëse këtë petk e kemi me origjinë të lashtë ballkanase e mesdhetare, gjë që na dëshmohet edhe nga zbulimet arkeologjike të trevës ilire e më tej, mendojmë se edhe zbukurimet me karakter mitologjik në të, pa mohuar shtresa të ndryshme e ndikime të mëvonëshme, si origjinë duhet t’i kërkojmë te koha, te një kohë e lashtë ballkanike.

Është kuptimplotë fakti që në ciklin e kreshnikëve dielli e hëna marrin pjesë aktive në drejtimin e ngjarjeve. Në këtë cikël flitet për Bjeshkët e Diellit, si vende ku veprojnë kreshnikët. Në “Martesën e Halilit” (Q. Haxhihasani. vep. cit. f. 75) Dielli e Hëna bashkë me Orë e Zana e zogj të malit ndihmojnë kreshnikun për të realizuar synimet e tij.

Po thot dielli: “A ndorja e eme!”

Ka than hana: “A ndorja e eme!”

Kanë thanë orët: “A ndorja e jonë!”

Zotafletdhijanëmal!

Ça ka qitun e ka thanë?

- Sa të bajë dritë ka ndoren dielli,

T’errmen natë, ka ndoren hana,

Armët e brezit ja rue Zana!

Betimet, mallkimet, urimet e shumta për diellin, që përdoreshin në jetën e përditëshme si “Përatë diell që shndrit token!”, “Përatë diell që vete lodhurl”, “Të thertë rrezja e diellit!”, “Mos pafsh diell me sy!”, “Qofsh i bardhë si drita e diellit!”, “Përatë fytyrë të diellitl”, “Përatë sy dielll”, “Për atë diell që vran e kthiell!” e kështu me radhë, konsideroheshin shumë të forta e mendohej se bënin efekt për mirë a të keq në jetën e njerëzve.

Në besimet popullore gjejmë përfytyrimin e hënës si grua dhe të diellit si burrë e ku flitet dhe përfëmijët e tyre. Në një këngë legjendare nga Arbëreshët e Italisë vajza takohet me Kuçedrën në Malin e Kuçedrës dhe i thotë se “është e bija e diellit dhe e hënës” (se ka për nënë hënën dhe për babë diellin). Kuçedra donte ta hajë, por kur mori vesh këtë e përshëndeti dhe e la të lirë. (Q. Haxhihasani. “Këngë popullore legjendare”, f. 91).

Megjithatë tek ne ka dhe një variant që e gjejmë te popujt e tjerë: Në legjendën popullore tregohet se hëna me diellin kanë qenë motër e vëlla e në ndonjë yariant tjetër: burrë e grua. Hëna dikur paska pasur dritë të madhe porsi dielli. Kallzohet se ndër kohë të vjetra hëna u grind një herë me diellin e ky i ra me një shplakë aq të fortë sa i plasi njërin sy e prandaj tani hëna nuk e ka më dritën e gjallë si dielli.

Këtë legjendë e gjejmë në gjithë Labërinë. ( K. Kamsi, “Besime të popullit në Labëri”, “Dituria”, Tiranë, 1928, Nr. 8, f. 309-310). Në Smokthinë besohej dikur, se kurzihej hëna (kur ndodhte eklipsi i hënës) e kishin zënë shkëmbinjtë, lubia ose kauri. Në Kurvelesh tregohej se atë e zinte Kuçedra, qentë e tërbuar ose lugati e nuk e lenin të lëshonte dritë mbi tokë. (K. Kamsi. Art. cit. “Dituria”, 1928, f. 311).

Në Veri, në zbukurime të ndryshme, na paraqitet hëna me rreze ashtu si edhe dielli; kjo të kujton legjendën në fjalë. Në popullin tonë të zënët e hënës a të diellit mbahej si një shenjë shumë e keqe. Deri nga fillimi i shekullit XX, kur zihej hëna ose dielli, qisnin me pushkë ose hidhnin përpjetë urë zjarri, për të frikësuar Kuçedrën a Lubinë, për ta bërëqëtëlargohen.

Në Smokthinë ndër pleq e plaka tregohej se hëna na qenka një grua e shenjtë. Prandaj ditën e hënë nuk preknin punë me dorë, ose po të punonin, besonin se në jetë do t’u ndodhnin fatkeqësira dhe se natën u shfaqej hëna si grua dhe u tregonte të gjitha të këqiat që do t’u çonte atyre që nuk nderuan ditën e saj.

Në legjendën popullore me natyrë mitike ndonjëherë dielli e hëna paraqiten si vëlla e motër e njëkohësisht si burrë e grua ashtu si edhe në popujt e tjerë indoeuropianë.

Në popullin tonë me fazat e ndryshme të hënës lidhej çdo veprimtari bujqësore, blegtorale dhe nga ato që kishin të bënin me zeje e mjeshtri të ndryshme.

Kudo ndër Shqiptarë, në malsi më tepër, kur në të marrë të diellit del hëna e re, fëmijtë dhe vajzat e rritura i drejtoheshin hënës me lutje e formula të veçanta magjike, për fat« mbarësi në jetë. Ja njëra nga këto formula magjike, me të cilën vajzat i drejtoheshin hënës:

“Hënë e re, / vashë e re! / Unë në punë, ti në gjumë, / Unë shëndet e ti gërshet”. (J. Nushi. Mitologji e besime në Myzeqe, “Etnografia Shqiptare”, V. 1974, f. 336).

Mendojmë se hyjnizimi i hënës në popullin tonë në një masë kaq të madhe ka të bëjë me ndonjë hyjni të lashtë ktonike vendëse me atribute të bujqësisë dhe të jetës familjare. Po Hëna na del edhe si e lidhur me Zanën, me natyrën e virgjër, pra si hyjni e natyrës. është ndërkohë edhe mbrojtëse e grave.

Kuptohet qartë se këto mbeturina besimesh në hënën, në diellin e në elementë të tjerë të natyrës ishin shprehje e atij kompleksi të besimeve pagane që lidhej me natyrën.

Me interes është kulti i diellit në lidhje me të vdekurit. Kur vdiste njeriu, kudo në Malësitë shqiptare ai do të vendosej me fytyrë nga lindja e diellit: në shtëpi, në oborr, kur pushonin rrugës për te varrezat dhe në varr; ky ishte një rregull i prerë dhe i lidhur me besime të lashta. Vlen të theksohet këtu se arkeologët tanë në varret e Mesjetës së Hershme të varrosurit i kanë gjetur me fytyrë nga lindja. (H. Spahiu. – Gërmimet e vitit 1961 në varrezën e hershme Mesjetare të kalasë së Dalmacies, “Studime historike” 3.1964, f. 77). Këtë pozicion varrimi e gjemë dhe në disa varre të lashta ilire, ashtu si dhe në popuj të tjerë të Lashtësisë.

Deri në kohë të vona është ruajtur tradita që përjashta varrit të bëhej një rreth gurësh të vegjël të bardhë, p.sh., në Labëri, në Mirditë, në Malësi të Madhe etj. Mendojmë se kjo ka të bëjë me kultin e diellit. dhe kjo është po ajo unaza apo rrethi i gjerë me gurë që gjendet në tumat ilire dhe që ka të bëjë me kultin e diellit.

Pra edhe këtu ekziston lidhja logjike nga Lashtësia e deri në Kohën tonë. Këtë dukuri në varrime e ndeshim dhe në popuj të tjerë të Europës. ndoshta kjo ka të bëj me kultin e diellit, por mund të jetë dhe një kontaminim me kujtimin legjendar të të ardhurit të europianëve nga Vendet e Lindjes, pra nga lindja e diellit.

Ky kujtim i mjegulluar i prejardhjes, ky skenar mitiko-ritual i drejtimit nga vendi i imigrimit ndeshet dhe në popuj të Oqeanisë e gjetiu. Pra është një kujtim i migrimeve të lashta nga Azia, migrime indoeuropiane e të tjera si këto.

Në kryqet e varreve në Malësi të Madhe, në Nikaj-Mertur, në gjithë Dukagjinin (S. Anamali – Një varrezë e Mesjetës së Hershme në Bukël të Mirditës, “lliria”, 1972, f. 213) dhe në disa vise të tjera malore të Shqipërisë janë të rëndomta motivet e diellit e të hënës të paraqitura bashkarisht në të njëjtat vende. (Në lidhje me motivet pagane: dielli, zogj, hëna e të tjera, në kryqet e varrezave të Malësisë së Madhe, të Dukagjinit e Nikaj-Merturit, material me rëndësi më kanë dhënë gojarisht, A. Gjergji dhe K. Ulqini). Ekziston dhe mundësia e ndikimit islam, që doemos diku – diku është e dukshme, por për kultin e hënës kemi dhe një traditë të fortë vendëse. Ka të drejtë E. Durham që këto motive të diellit e të hënës në varre i lidh me besimet e lashta në këta trupaqiellorë.

Në lidhje me kultin e diellit do te përmendim se ka ekzistuar ndër Shqiptarë në malësitë e Jugut e të Veriut, kulti i disa vendeve të larta ose maja malesh që adhuroheshin; njerëzit u faleshin në mëngjes me të lindur dielli. Në shumë raste këto ishin vende ku në data të caktuara të vitit zhvilloheshin ceremoni që kishin të bënin me diellin, po dhe me elementë të tjerë të natyrës.

Kështu vendësit ngjiteshin në majën e malit Rumia (Rumia: mal në 1 perëndim të liqenit të Shkodrës, në trevën e Malit të Zi), me nga një gur në dorë që e hidhnin në vendin e shejtë në majë, ditën e Rushajave pa rënë dielli dhe me të lindur i faleshin atij. Kështu veprohej edhe në Gjallicë të Lumës në një ditë të caktuar të gushtit.

Veprime të tilla rituale bënin në Majë të Pashtrikut banorët e Malësisë së Gjakovës e të Rafshit të Dukagjinit. Të tilla rite bëheshin edhe në maja të tjera malesh në Shqipëh. (Majat më të njohura ku bëheshin pelegriazhet e zhvilloheshin ceremoni kushtuar diellit në ditë të caktuara të vitit, në disa vende Ditën e Verës, diku për Shën Gjergj, diku më 20 korrik, diku në gusht a data të tjera të vitit, ishin këto: Mali i Këndravicës në Labëri, Çuka e Tomorrit në Berat, Sarisalltiku të Krujë, Gjallica e Lumës, Rumia afër liqenit të Shkodrës, Pashtriku në Malësi të Gjakovës.

Maja të nderimit pagan kemi shumë në Shqipëri. Maja e Shëlbuemit afër Lezhës; në Alpe: Maja e Shkëlzenit, Maja e Hekurave, Maja e Koritnikut. Të tilla ishin edhe Maja e Sukaj në Grudë, Maja e Runës, maja e Dervishës në Macukull (Mat).

Në pelegrinazhe rituale në majat e maleve nuk mungonin asnjëherë: të falurit diellit, ndezje zjarresh të mëdhenj (e kjo bëhej më tepër për Shën Gjergj dhe në Shën Mëri të gushtit), kurbane, përveç ceremonish e veprimesh të tjera.

Duhet të shënojmë këtu se kulti i diellit, duke qenë një fenomen universal, na shfaqet në popuj të ndryshëm të botës dhe mad nganjëherë dhe me të njëjtat tipare si edhe në Shqiptarë. Kështu, p shembull, Persianët e vjetër (para 2000 e ca vjetësh) tempujt e ty kushtuar diellit, hënës, ujit e tokës, i kishin në maja të maleve dhe at bënin flijime kushtuar diellit. (Gerodot, Istorija, Leingrad, 1972, f. 54, 131).

Edhe në Kinë, deri në kohë të vona (rreth shekullit XIX e deri r fillim të shekullit XX) janë ruajtur tempuj kushtuar diellit në vende ngritura e maja malesh. (L.J. Shenberg, vep. cit., f. 508-509). Në lashtë kulti i diellit ka qenë i fortë thuajse në të gjithë vendet e Lindjes së Afë si në Mesopotami, Asiri, Egjipt etj. (Po aty. f. 500-525).

Mali Sinai r afërsi të Jeruzalemit, Hebroni, Ararat në Irak, e disa të tjerë ishin r lashtësi vende kulturore e pelegrinazhi, pra maja malesh të shenjta, l njerëzit luteshin si besimtarë e bënin flijime; çonin atje dhurata ndryshme.

Që këto shfaqje të kultit të diellit tek ne kanë origjinë të lashtë, k s’ka asnjë dyshim. Mund të përmendim me këtë rast ekzistencën këtij riti te Peonët në majën e Malittë Pangjeut. (N. Svoronos, Journ international d’Archeologie Numismatique, dirigë et publië par svoronos, Paris-Athenes, 1919, f. 78-79 dhe 127).

Sipas një autori anl (Eskilit), Orfeu ngjitej para agimit në majën e Pangjeut (Po aty. f. 1 78-79, dhe 127) për t’iu falur diellit në dukjen e tij të parë, sepse për dielli ishte perëndia më e adhuruar. Livi (T. Livi., “Urbe Condita”, Libi XL, f. 21-22) na dëshmon se në vitin 181 p.e.sonë në majë të Ma Hem (afër Peonëve) kishte një altar kushtuar diellit e një kushtui Jupiterit, te të cilët bëheshin flijime kushtuar diellit.

Edhe Maja Shelbuemit, afër Lezhës, ku arkeologët tanë (F. Prendi, K. Zheku, “Qyfc ilir i Lisit, origjina dhe sistemi i fortifikimit të tij”. 1971, f. 156 dhe 166 kanë gjetur shenja muresh të kohës së llirëve, në këto kohët e fundit r del si vend i kultit pagan e pikërisht i kultit të diellit nga llirët e deri r kohën tonë, një dukuri e përgjithëshme e lashtësisë Ballkanike.

Duke ditur se në përgjithësi majat e kultit të diellit kanë shërbyer të tilla që nga lashtësia, atëhere duhet menduar se ky kult mund të ruh vetëm nga banorët që jetuan për shekuj të tërë në afërsi të këty majave. Për kultin e majve të diellit te llirët e Trakët kanë shkruar auto të ndryshëm antikë.

Edhe arkeologët kanë gjetur materiale të ndryshm altarë, rrenoja, tempuj, monedha, të cilat lidhen me kultin e majave diellit te llirët. Nga Heroditi na dëshmohet se në luginën e Vjosës (Herodot., vep. cit. I., IX-93, f. 444) mbaheshin në një shpellë një tufë dhenësh “të shenjta”, kushtuar diellit. Kjo ndodh pikërisht në një vend siç është Malësia e Labërisë, ku kulti i diellit me maja të larta është shumë i dukshëm. Në të mirë të origjinës ilire të kultit të majave të larta na flasin dhe disa dëshmi arkeologjike.

Arkeologët Z. Milter e V. Shmid kanë zbuluar në Norik, në dy maja, dy tempuj ilirë me altarë flijimesh kushtuardiellit. Svoronos na paraqet disa dëshmi për Pangjeun si “mal i shenjtë” kushtuar kultit të diellit (J. Svoronos, vep. cit., f. 78-79 dhe 126-127) në Peonët. Këtë e vërtetojnë ndër të tjera koleksionet e monedhave (Po aty. Të shihet tabela në fund të veprës së autorit) me motivet e diellit të gjetura në këtë mal dhe

altarë kushtuar diellit. Dhe Taloci (Thallooczy, “Historiae motshme…”, “Agimi”, 1919, Nr. 4, f. 528) na thotë se llirët e Trakët, tempujt e tyre kushtuar diellit, i kishin të rrumbullakët e të ndërtuar në vende të larta.

Të shumta janë motivet e diellit e të hënës në ornamentikën popullore. Si elementë shumë të qartë të mbeturinave të kultit të diellit janë svastika, rrathët koncetrikë dhe motive të tjera të diellit në objektet e kulturës lëndore, në zbukurimet e veshjeve popullore, në punime të ndryshme tekstili; në gdhendje në gurë (në dyert e shtëpive, në oxhaqet e vatrës, në kryqe e gurë të varreve), në punime druri nga më të ndryshmet (djepa, hambarë, furka, tryeza, arka, enë ushqimi e vegla muzikore, karrige e tavane shtëpish, në vezë të ngjyera rituale, në tatuazh e kështu me radhë).

Në përgjithësi, mendojmë se në paraqitjen artistike të këtyre motiveve kemi të bëjmë me veçori vendëse për faktin se diellin e rrezatuar, rrathët koncentrikë, vijat e valëzuara, paralele e të thyera, hënën, të gjitha këto të kombinuara, i gjejmë si elementë shumë të dukshëm si tek ilirët, në Kulturën e Arbërit në Mesjetën e Hershme dhe tek Shqiptarët e, aq më tepër në forma të thjeshta e arkaike. Lidhja e kultittëhënës me shumë dukuri sociale ekonomike të traditës vendëse e sqaron më së miri këtë gjë.

Është e vërtetë se motivet e hënës në ornamentikë, në një masë të dukshme të tyre, janë rrjedhim i ndikimeve të islamizmit, por kjo natyrisht e mbështetur në një traditë të fortë vendëse. Këtë e vërteton dhe fakti se të tilla motive të hënës i gjejmë me shumicë në zona që ishin nën ndikimin krishtere ku nuk kanë depërtuarshumë elementëte islamizmit.

Edhe vendet ku janë gdhendur motivet e diellit, si oxhaku i vatrës familjare, gurët e derës së shtëpisë, djepi i fëmijës, tryeza e bukës, gurët e varreve, dëshmojnë për karakterin religjioz, magjik, mbrojtës që kishin dikur këto zbukurime.

Motivet e ndryshme na e paraqesin diellin dhe në pozicione të ndryshme: në lindje, në zenit e në perëndim; në rrugë në vijë eliptike e lineare. Në legjendat

8. Rrufeja

Në popullin tonë kanë ekzistuar në të kaluarën shumë mite, rite e besime në lidhje me rrufenë. Ajo, si mund të themi, na del si epiqendër e të gjitha miteve, riteve e besimeve që kanë të bëjnë me dukuritë atmosferike, sidomos me shiun, breshërin e furtunën që, natyrisht vinë nga qielli.

Ajo në popull quhej armë, një mjet, një shigjetë me të cilën Dragoni gjuan Kuçedrën e cila donte t’u bëj keq njerëzve duke sjellë furtuna e duke u prishur në këtë mënyrë bereqetet e punën e tyre.

Kjo shpeshherë quhet edhe zjarr i qiellit që lëshohet nga Dragoni, nga Zoti (nga Shën llia, nga Shën Gjergji) kundër Kuçedrës, për ta mbytur atë e për të shpëtuar njerëzit nga rrënimet e saj. Kur gjuan rrufeja, njerëzit nxjerrin zjarrjashtë përta pajtuaratë, nxjerrin dhe hekurajashtë, kuptohet për t’i ndihmuar Dragonit që të paqtojë furtunën.

Kokrra e rrufesë (një sferë e rrumbullakët hekuri besohej se formohej gjatë gjuajtjes së rrufesë, sipas popullit kjo është pushka e perëndisë). Shkencëtarët në bazë të analizave kanë arritur në përfundim se kjo është mbetje meteoritesh. Ruhej dikur në jetën familjare si një objekt kulti me rëndësi.

Në Labëri, në rrethet e Tomorrit, në Mirditë e në Malësi të tjera të Veriut thuhej se kush ka“kokrre rrufesë’ e “gurin e rejë^ me vete nuk e kap plumbi i armikut. Prandaj në kohë tëTurqisi kaçakët e maleve i kërkonin shumë që t’i kishin me vete objekte të til për t’iu ruajtur rrezikut në ndeshjet e tyre me Turqit, me armiqtë ndryshëm.

Në kultet e natyrës hyn edhe kulti i gurit, i shpellave, i shkëmbenjëvt i maleve, po kështu, tërësisht ose pjesërisht dhe disa figura 1 mitologjisë, pjesërisht dhe kulti i gjarpërit, po këto do të trajtohen n vazhdim në krerë të veçantë. Kjo bëhet për arsye se të tilla dukuri zën një hapësirë të madhe në mitologjinë shqiptare.

Do të vërejmë se dielli e hëna janë trajtuar në kultet e natyrës, p në disa aspekte të tjera të veçanta do të zënë vend edhe tek kultet bujqësisë e të blegtorisë, në festat kalendarike.

E njëjta dukuri që ka të bëjë me kulte të natyrës, në raste të veçant e ndeshim në rite e besime të prodhimit, të ekonomisë, të mjeshtëriv ose thjeshtë në jetën familjare.

Pra kufij ndarës të prerë nuk ka në me të kulteve të natyrës, kulteve të jetës familjare e atyre të prodhim bujqësor e blegtoral. Kanë mes tyre lidhje të shumanshme.

Mark Tirta